СЮМӦД ВЫЛЫН ГИЖӦД
ХІV-ӧд нэмын миссионер Стефан Храп (Пермскӧй) лӧсьӧдіс коми (древнепермскӧй) алфавит да вуджӧдіс сэкся коми кыв вылӧ кымынкӧ религиознӧй книга.
Стефановскӧй букваяс аслыспӧлӧсӧсь. Тайӧ азбука артмӧм йылысь эм уна разнӧй мӧвп. Унджык учёнӧйясыс шуӧны, мый Стефан Пермскӧй древнепермскӧй азбукасӧ лӧсьӧдіс сэкся греческӧй да славянскӧй алфавитъяс серти. Збыльысь, ӧткымын стефановскӧй букваяс греческӧй букваяс кодьӧсь (н, о, д), а мукӧдъясыс — славянскӧй кодьӧсь (в, ять), но, наысь кындзи, эмӧсь сэтшӧм букваяс, кодъяслысь артмӧмсӧ зэв сьӧкыд гӧгӧрвоны. Кыптӧ вопрос: кыдзи да кытысь артмӧмаӧсь татшӧм букваясыс?
Комилӧн, кыдзи и мукӧд йӧзлӧн, важысянь вӧліны пасъяс, но пасъяссӧ оз позь шуны букваясӧн: наӧн оз позь пасйыны шыяс. Пасъяснад он вермы гижны, вежласьны мӧвпъясӧн. Эмӧсь индӧдъяс (даннӧйяс), кодъяс висьталӧны: войвывса йӧз пӧ ёна нин важӧн тӧдлӧмаӧсь кутшӧмкӧ гижӧд.
Арабскӧй писатель Ибн-Фадлан, коді 922-ӧд воын волӧма Волжско-Камскӧй Булгарияӧ, пасйӧ, мый «булгарскӧй хан гижӧма Вису нима войтырлы» и тайӧ войтырыс «гижӧмаӧсь гижӧд». Тайӧ Вису нима йӧзыс, Ибн-Фадлан кывъяс серти, овлӧмаӧсь кӧнкӧ ылі Войвылын, тыдалӧ, Войвыв Двина бердын. Сідзкӧ, позьӧ шуны: Камско-Волжскӧй Булгарияын (мусульманствоӧ вуджтӧдз да арабскӧй алфавит босьттӧдз на) да сыкӧд орччӧн (войвывланьыс) олысь йӧз пӧвстын вӧвлӧма кутшӧмкӧ гижӧм-керӧм, кутшӧмкӧ письменность. Дерт, сэки Булгариясянь войвывланяс олісны тшӧтш и комияс.
Важ коми сёрниын вӧлӧма небӧг кыв, кодлӧн тӧдчанлуныс «книга, гижӧд, указ» (тайӧ кывйыс ХV-ӧд нэмсянь ХІХ-ӧд нэмӧдз паныдасьлӧ важ гижӧдъясын да словарьясын). Эжва катыдса ӧнія сёрниын тайӧ кывнас (небӧгнас) шуӧны «литовня» (рӧмидзтан пемӧсъяслӧн рушкуас эм сэтшӧм орган, рочӧн — «книжка»). Тайӧ небӧг терминыс комияссянь вуджӧма тшӧтш ханты да манси кывйӧ коркӧ ХІІІ–ХVІІ-ӧд нэмъясын. Небӧг кыв войвылӧ воӧма кутшӧмкӧ иранскӧй кывйысь: важ праиранецъяслӧн (пахлевалӧн) нипелк — «письмо», «книга». А иранскӧй йӧзыс кутӧмаӧсь йитӧд войвывса йӧзкӧд ёна важысянь, и сійӧ йитӧд кутӧмыс нюжалӧма, тыдалӧ, ХІІІ-ӧд нэмӧдз — татаро-монгольскӧй нашествиеӧдз.
Таво Хельсинкиын университетса профессор Г. Стипа йӧзӧдіс исследование, кӧні гижӧ древнепермскӧй азбука артмӧм йылысь. Древнепермскӧй алфавитсӧ сійӧ сравнивайтӧ древнеперсидскӧйкӧд да сыысь петӧм (сыысь артмӧм) древнегрузинскӧй да (древне)армянскӧй азбукаяскӧд. Сэсся Г. Стипа вӧчӧ татшӧм выводъяс: а) уна древнепермскӧй буквалӧн пӧ начертаниеыс ӧткодь индӧм алфавитъясыскӧд (б, п, ч, к, а, и, э, у); б) мукӧд букваясыслӧн нимыс дзик пӧ ӧткодь грузинско-армянскӧй букваяс нимкӧд; в) пермскӧй йӧзыс пӧ коркӧ зэв нин важӧн босьтлӧмаӧсь алфавит да гижан сямсӧ лунвывса суседъяслысь.
Став вайӧдӧм фактъясыс висьталӧны, мый комияслӧн ХІV-ӧд нэмӧдз на вӧвлӧма кутшӧмкӧ гижӧд. Кама вывса археологическӧй материалъяс (Кама вылад комияслӧн важ оланін) да лингвистическӧй даннӧйяс петкӧдлӧны, мый комияс кутӧмаӧсь топыд йитӧд лунвывса суседъясыскӧд — иранскӧй да кавказскӧй йӧзкӧд; на сёрниысь босьтӧмаӧсь вель уна культурнӧй терминъяс, а терминъясыскӧд тшӧтш и культурнӧй ценностьяс: тасьті, нянь, сур, зарни, пурт, кӧрт, вурун да с. в. Татшӧм культурнӧй ценностьяс лыдас вӧлӧма, тыдалӧ, тшӧтш гижӧд, книга, письмо (небӧг).
Стефан Храп (Пермскӧй) ассьыс азбукасӧ лӧсьӧдігӧн, тыдалӧ, вӧдитчис сэтшӧм грамотанас, букваяснас, кодъясӧс тӧдӧны нин вӧлӧм кодсюрӧ коми йӧз пӧвстысь, сэсся неуна бурмӧдыштіс найӧс, содталыштіс букваяссӧ греческӧй да славянскӧй азбукаясысь, и артмис древнепермскӧй азбука. Сійӧ кадӧ, дерт, гижисны сюмӧд вылӧ (кыдзи и новгородецъяс). Коркӧ, гашкӧ, археологъяслы и сюрӧ татшӧм гижӧдыс!
1961
