КОМИ ЙӦЗЛӦН МУКӦД ЙӦЗКӦД ВАЖСЯ ЙИТӦДЪЯС
Кытысь да кыдзи лоисны финно-угорскӧй сёрниа йӧз?
Ми тӧдам: коми кыв пырӧ финно-угорскӧй кывъяс котырӧ. Ӧнія финно-угорскӧй йӧз олӧны Асыввыв Европа войвывладорын, шӧр Европаын (венгръяс) да рытыв-войвыв Сибирын. Важысянь нин сэні найӧ овлӧмаӧсь, история суӧ найӧс сэтысь нин, бӧръя кык сюрс во чӧжӧн омӧля нин вежсис налӧн оланіныс. Финно-угорскӧй кывъяслӧн ӧткодьлуныс эз вермы артмыны паськыдінын да разі-пели олігӧн. И збыльысь, коркӧ важӧн финно-угорскӧй йӧз овлӧмаӧсь ичӧтджыкинын ӧтлаын. Учёнӧйяс налысь сэкся оланінсӧ (прарӧдинасӧ) корсьӧны Асыввыв Европаса войвыв юкӧнысь.
Финно-угорскӧй йӧзлӧн пӧль-пӧчьясыс тайӧ местаас овлӧмаӧсь вель дыр — сюрс вояс. Кытысь найӧ сэтчӧ воӧмаӧсь? Войвылад ӧд, шуам, Кама бердын, археологъяс висьталӧм серти, мортыд овмӧдчӧма 75 сюрс во сайын нин. Ми тӧдам: мортыд му вылын чужӧма миллион воысь важӧнджык нин, Азияса да Африкаса тропическӧй да субтропическӧй местаясын (кутшӧмкӧ аслыссикас ӧбезьяна ньӧжйӧникӧн-ньӧжйӧникӧн мортӧ пӧрӧма). А сэсся сійӧ надзӧникӧн разалӧ му пасьтала. Коркӧ-некоркӧ мортыд воӧма Кама ю дорӧ да Волга бердӧ. Кыссис сійӧ сэтчӧ посньыдик котыръясӧн, вӧралігтырйи да чери кыйигмоз. Локтӧма сэтчӧ мортыд Памирладорсянь либӧ Европа лунвывсянь. Ми огӧ тӧдӧй, кутшӧм кывйӧн найӧ сёрнитӧмаӧсь. Дерт, кӧнкӧ, тайӧ посньыдик котыръясыс сёрнитлісны уна сикас кывйӧн, быд вӧралысь котырлӧн вӧлі аслас сёрни. Сэсся сюрс вояс чӧжнад сорласясны кывъясыс ӧта-мӧдыскӧд. Ӧткымын рӧдъяс бырӧмаӧсь, а мукӧдъясыс веськалӧмаӧсь бур вӧр-ваа местаӧ да шогмана оланінӧ, и сэні ёнмӧмаӧсь, сӧвмӧмаӧсь. Вот ӧти татшӧм первобытнӧй рӧдыс и лоӧма финно-угорскӧй подув йӧзӧн, а сылӧн кывйыс лоӧма финно-угорскӧй подув кывйӧн. Сылысь оланінсӧ ми шуам подув чужан муӧн, прарӧдинаӧн. Тайӧ подув йӧзсьыс коркӧ-некоркӧ артмасны ӧнія финно-угорскӧй йӧз, народъяс. Найӧ ньӧжйӧникӧн петасны прарӧдинасьыс, разаласны. Угро-финнъясыд прарӧдинаас олігӧн да разалӧм бӧрас кутісны кутшӧмкӧ да йитӧд орччӧн олысь народъяскӧд, мӧд кывйӧн сёрнитысьяскӧд. Йитӧдсӧ кутігӧн босьтасны ӧта-мӧдыслысь олан сямсӧ да культурасӧ. Йитӧдъяс кутӧмыс мӧрччӧ тшӧтш и сёрнианыс, кывъясас: ӧта-мӧдыслысь босьтӧны торъя кывъяс. Тадзи найӧ озырмӧдӧны ассьыныс сёрнитан кывсӧ. Ӧта-мӧд вылас татшӧм влияние йывсьыс и кута ме висьтавны аслам статьяын.
Прарӧдинаас локтігмозыс на финно-угорскӧй йӧзыд кутлӧмаӧсь кутшӧмкӧ йитӧд сэтшӧм пранародъяскӧд, кодъясысь артмӧмаӧсь индоевропейскӧй йӧз — славяна, германецъяс, индоиранскӧй йӧз, тюркъяс — монголъяс, тунгусъяс, юкагиръяс да с. в. Тайӧ йитӧд кутӧмыс вӧлӧма зэв важӧн, уна сюрс во сайын. Татшӧм зэв важся йитӧд кутӧмнас и позьӧ гӧгӧрвоӧдны, мыйла тайӧ народъясыслӧн эмӧсь ӧткымын ӧткодь кывъяс, шуам, коми тэ, монгольскӧй та, роч ты; коми тан (здесь), юкагирскӧй тан, роч там; коми сьӧлӧм (сердце), эвенкъяслӧн сьӧлӧмӧ; коми ем (иголка), эвенкъяслӧн иммӧ; коми ним (имя), латинскӧй номен, юкагирскӧй ним да с. в. Татшӧм кывъясыс, кодъяс эмӧсь мукӧд неродственнӧй йӧзлӧн, ӧкмӧ кызь-ӧ-комын: мус (печень), повны (бояться), кывны (слышать), ва (вода) да с.в.
Финно-угорскӧй йӧзлӧн чужан муыс
Финно-угорскӧй йӧзлӧн медважся оланіныс вӧлӧма: шӧр Волга да Кама, войвывланьыс нюжавлӧма Печора йылӧдз, лунвывланьыс — Белая ю вом дорӧдз, рытыввывланьыс — Ока юӧдз; гашкӧ, и Урал гӧра сайӧдз паськавлӧма, рытыввыв Сибирлӧн неыджыд юкӧн пырлӧма тшӧтш угро-финнъяслӧн прарӧдинаас. Тайӧ коркӧя чужан муас финно-угорскӧй йӧз овлӧмаӧсь сюрс вояс чӧж. Сэсся миян эраӧдз ІІІ-ӧд сюрс воясӧ найӧ торъялӧны кык пельӧ: угорскӧй да пермско-финскӧй вожъяс вылӧ. Пермско-финскӧй вожыс мӧд сюрс во помын миян эраӧдз бара торъялӧ пермскӧй да финско-волжскӧй вожъяс вылӧ. А пермскӧй вожыс миян эраса 10-ӧд нэмын торъялӧ коми да удмуртъяс вылӧ. Сідз прапермскӧй эпохаыс (комияслӧн да удмуртъяслӧн ӧтласа олӧмыс) нюжалӧ кык сюрс во гӧгӧр.
Финно-угорскӧй йӧзсянь лунвывланьын, Каспийскӧй да Чёрнӧй мореяс дорын, паськыд степъясас овлӧма индоевропейскӧй пранарод, сэн, кӧні, археологъяс шуӧм серти, вӧлӧма кургана культура. Коркӧ сэсся праиндоевропейскӧй йӧзсьыс торъялӧ индоиранскӧй вож, а тайӧ вожыс юксьӧ кык пельӧ: праиндийскӧй да праиранскӧй йӧз вылӧ. Праиранскӧй йӧзыс сёрӧнджык нин юксьӧмаӧсь торъя иранскӧй народъяс вылӧ. Праиндоевропейскӧй йӧзлӧн сійӧ юкӧныс, кодъяс подулын артмасны индоиранскӧй да сёрӧнджык праиранскӧй пранародъяс, овлӧмаӧсь асланыс прарӧдиналӧн войвывладорас — финно-угорскӧй йӧзлӧн оланінсянь матын. Найӧ вӧлӧмаӧсь культурнӧйджыкӧсь. Сы вӧсна и ыджыдджык влияние вӧчӧмаӧсь финно-угорскӧй йӧз вылӧ, кутӧмаӧсь накӧд топыд йитӧд. Тайӧ йитӧдыс нюжалӧма зэв дыр, зэв кузя: заводитчӧма сэки, кор вӧлӧма ӧтласа финно-угорскӧй кыв, вӧлӧма финско-пермскӧй пранарод дырйи, а сэсся и прапермскӧй кадколастын на вӧлӧма.
Индоиранскӧй йӧзкӧд йитӧдъяс
Коми кывйын кольӧма 60 сайӧ кыв, кодъясӧс разнӧй кадӧ босьтӧма индоевропейскӧй, индоиранскӧй да праиранскӧй йӧзлысь да торъя иранскӧй йӧзлысь. Заимствуйтан (босьтан) кад сертиыс найӧс позьӧ юкны уна пельӧ. Медважъясыс доиндоиранскӧй сёрниясысь пырӧм торъя кывъяс, шуам: порсь, ма, вузавны, лыддьыны, йики да с. в. Праиндоиранскӧй сёрниысь босьтӧм кывъяс: морт, озыр, сё, сю, турун, вуг, вож да с. в. Праиранскӧй заимствованиеяс: сюр, сюрс, сод, пыдӧс, сюмыс. Торъя иранскӧй кывъясысь: кӧрт, амысь, емдон (сталь), зарни, дар, тасьті, ӧксы, кӧнтусь, небӧг (книга), саридз да с. в.
Вайӧдӧм кывъясыс петкӧдлӧны, кутшӧм ёна мӧрччӧма иранскӧй кывйыд угро-финнъяс вылӧ. Тайӧ влияниеыс вӧлӧма уна сё во чӧж. Унджык иранскӧй кывйыс пырӧма прапермскӧй кывйӧ прапермскӧй кадас, коді нюжаліс матӧ кык сюрс во (миян эраӧдзса мӧд тысячелетие помсянь ӧнія эраса 10-ӧд нэмӧдз). Сэки прапермскӧй йӧз олӧмаӧсь Кама вылын. Татшӧм кузя йитӧдъястӧ кутігӧн пермскӧй йӧзыд, дерт, и асьныс тшӧтш влияйтісны иранскӧй йӧз вылӧ да налӧн кыв вылӧ. Но миянлы зэв сьӧкыд висьтавны, кутшӧмджыка мӧрччис прапермскӧй кывйыс иранскӧй кыв вылас.
Прапермскӧй йӧзлӧн венгръяскӧд важся йитӧдъяс
Важ венгръяс овлӧмаӧсь Кама бассейнын, кӧнкӧ ӧнія Башкирия местаын, ӧнія эраса витӧд нэмӧдз. Сэсся вешйӧмаӧсь лунвылӧ, Кавказлань. Сідзкӧ, прапермянакӧд кутӧмаӧсь йитӧд сюрсӧн-джынйӧн во.
Ӧткымын учёнӧйяс лыддьӧны, мый прапермяна да венгръяс костын вӧлӧма зэв топыд йитӧд, вӧлӧмаӧсь весигтӧ экзогамнӧй отношениеяс (гӧтыръяссӧ босьтлӧмаӧсь ӧта-мӧд рӧдвужысь). Сідзи и артмӧмаӧсь кык кывъя семьяяс, кык кывъя родъяс. Учёнӧйясыс шуӧны, мый прапермскӧй да правенгерскӧй кывъясын мунӧма ӧткодь фонетическӧй процесс, кодлӧн нимыс деназализация: венгерскӧй тудні, коми тӧдны, удмуртскӧй тодыны артмӧмаӧсь тунтэ кывйысь. Татшӧм деназализацияыс эм сӧмын венгерскӧй да пермскӧй кывъясын.
Прапермяна да булгара костын йитӧдъяс
Миян эраса VІІ-ӧд нэмын шӧр Волга вылӧ воисны тюркскӧй кывъя йӧз — булгаръяс. Налӧн сэні артмис ён государство. Сы ки улӧ шедісны тшӧтш и прапермскӧй йӧз. Волго-Камскӧй булгаралӧн культураыс вӧлӧма вылынджык пермяна дорысь, и найӧ вель ёна влияйтӧмаӧсь миян пӧль-пӧчьяс вылӧ. Тайӧ влияниеыс тӧдчӧ удмуртъяслӧн да комияслӧн кывйын да сёрниын. Прапермскӧй сёрниӧ пырӧма зэв уна булгарскӧй кыв, шуам, кӧть му уджалӧм йылысь кывъяс: кольта, кушман, сёркни, тусь, чумали; ремеслӧ йылысь: кись, куд, сюри, тылым, чуман, сукман да с. в. Прапермскӧй йӧз босьтӧмаӧсь булгаръяслысь комынысь унджык кыв.
Сэсся Х-ӧд нэм гӧгӧрын прапермскӧй йӧз торъялӧны кык пельӧ: комияс да удмуртъяс вылӧ. Комияс сетчасны войвывланьджык да янсаласны булгара йӧзкӧд. Удмуртъяс дыр на олісны булгаракӧд орччӧн, босьтісны на сёрниысь вель уна кыв, кодъяс абу коми сёрниын.
Йӧгракӧд йитӧдъяс
Комияслӧн пӧльясыс да пӧчьясыс Эжва бассейнӧ воӧмаӧсь зэв нин важӧн. Роч летописьяс висьталӧм серти, найӧ Эжва вылын вӧлӧмаӧсь нин ХІ-ӧд нэмын (летописьыс шуӧ найӧс перьм нимӧн). Вӧралысьяслӧн торъя чукӧръяс Эжва вылӧ вермисны воны тайӧ кадсьыс ёна водзджык. Войвылас найӧ паныдасисны йӧгракӧд (хантыяскӧд да мансияскӧд), ненецъяскӧд, вепсъяскӧд да рочьяскӧд. Миян пӧль-пӧчьяс тайӧ йӧзыскӧд кутӧмаӧсь топыд йитӧд. Тайӧ тӧдчӧ налӧн сёрниас, уна торъя кыв босьтлӧмаӧсь ӧта-мӧдыслысь.
Медводз важ комияслӧн (10-ӧд нэм гӧгӧрын) лоӧ йитӧд йӧгракӧд, кодъяс овлӧмаӧсь сэки Кама войвылын да Печоралӧн лунвыв юкӧнас. Налысь комияс босьтӧмаӧсь татшӧм кывъяс: войт (юяс дорын васӧд места, кӧні быдмӧ посньыдик вӧр), кынь (песец), рып (джыдж), сырп (плавная сеть), чумпель (чибльӧг), яран (ненец), сойым (васӧд местаын сук коз вӧр). Уна ханты-мансийскӧй кыв кольӧма географическӧй нимъясӧ: Синдор (комиӧ кӧ вуджӧдны — «сӧдз ты»), Вычегда (комиӧ кӧ вуджӧдны — «веж ю»).
Ханты да манси сёрниӧ вель уна кыв вуджӧма комияслӧн: анькытш, истӧг, ӧжын, улӧс, гор, гыр, курӧг, гормӧг, мегыр, мӧс, ной, нянь, пызан да с.в. Ханты кывйысь аддзӧмаӧсь 375, а мансийскӧйысь 338 кыв, кодъяс вуджӧмаӧсь комияссянь. Тайӧ и гӧгӧрвоана: комияслӧн культураыс вӧлӧма вылынджык.
Заволоцкӧй чудькӧд йитӧдъяс
Эжва да Мозын вылын комияс топыд йитӧд кутісны вепсъяскӧд, кодъяс олісны Войвыв Двина бассейнын. Найӧс летописец нимтіс Заволоцкӧй чудьӧн. Насянь комиӧ воӧма уна кыв: агас, пач, гундыр, ёма, калля (ырӧш), кега (идзас кега), кумыльга (визув), лудік, раб, разъя, рунь, сабри, ягавонь да с. в. Медся уна вепскӧй кыв пырӧма удораса диалектӧ: бель (кӧсяк), вирб (дратва), люська (пань), пирд (кись).
Вепсъяссянь комиӧ пырӧма 50 кывйысь унджык. Вепса-комиа костын йитӧдъяс пансьӧмаӧсь зэв важӧн, кор комиясыс воасны Эжва вылӧ. Вепсъясыс, тыдалӧ, сэки олӧмаӧсь Эжва кывтыдын. Та йылысь висьталӧны места нимъяс, шуам, От (сикт ним, рочӧн Коквицы), Коквицыас кок кывйыслӧн вежӧртасыс сэтшӧм жӧ, кутшӧм и от кывйыслӧн.
Ненецъяскӧд йитӧдъяс
Важся йитӧдъяс вӧлӧмаӧсь и ненецъяскӧд. Серегов сиктлӧн важ нимыс Сярӧг-ыб — ненец кывлань нуӧдӧ. Ненецъяс сетлӧмаӧсь нимсӧ местаыслы, кӧні му пытшкысь петӧ вӧлӧм сола ва. Ненецъяслӧн сэр — сов. Коркӧ зэв важӧн ненецъяс волывлӧмаӧсь тайӧ местаясӧдзыс, Емва вылӧ. Ненецъяслысь лунвылынджык олӧмсӧ петкӧдлӧны и сэтшӧм ненецкӧй кывъяс, кодъяс коми сёрниӧ пырӧмаӧсь коркӧ важӧн нин: удорскӧй маг (сюрса лы), кунтэй (сарапан), нальпак (посни лым).
Ненецкӧй сёрниысь босьтӧм кывъясыд зэв уна Изьваса олысьяслӧн: айбарч, няртала (кӧрӧс кутан гез), мада (дона) да уна мукӧд. Но тайӧ кывъясыс коми сёрниӧ пырӧмаӧсь неважӧн на, сэк, кор комияс воӧмаӧсь Изьва вылӧ, коркӧ ХV-ӧд нэмын.
Рочьяскӧд важ йитӧдъяс
Кор комияс паныдасьӧмаӧсь рочьяскӧд? Ёна-ӧ важӧн? Та вылӧ вочавидзны ми вермам кыв наукалӧн даннӧйяс серти. Ми тӧдам, мый ӧнія коми сёрниын зэв уна роч кыв, но на лыдысь кызвыныс пырӧма медбӧръя кык-куим нэм чӧжӧн ХVІІІ–ХХ-ӧд нэмъясӧ. ХІV-ӧд нэмса Стефановскӧй гижӧдъясын зэв на этша вӧлӧма роч кывйыс, кӧть и тайӧ кадӧдзыс на вӧлӧмаӧсь коми да рочьяс костын йитӧдъяс. Россияса летописьяс висьталӧны, мый новгородецъяс ХІ-ӧд нэмын нин ветлывлӧмаӧсь Коми му пыр, вот перйывлӧмаӧсь комияслысь да йӧгралысь. Сійӧ кадсяньыс, тыдалӧ, кутӧмаӧсь пырны кутшӧмсюрӧ роч кывъяс.
Ӧнія коми сёрниын эмӧсь сэтшӧм кывъяс, кӧні тӧдчӧ важ роч кывлӧн фонетикаыс, шуам, небыд шь да жь (найӧ чорзясны сӧмын ХІV-ӧд нэмын). Тайӧ небыд шипящӧйяссӧ комияс петкӧдлӧмаӧсь асланыс небыд согласнӧйясӧн — сь да зь-ӧн: важ роч чяшя лоӧма коми чась, важ роч лыжя — коми лызь. Комиысь босьтӧм географическӧй нимъясын тӧдчӧ, мый сэки, татшӧм кывъяссӧ босьтігӧн, роч кывйын шипящӧйясыс небыдӧсь на вӧлӧмаӧсь: коми Висер — важ роч Вишьэр — ӧнія роч Вишера; коми Сюзя-ыб — важ роч Сужьэб. Татшӧм места нимыс Комиад вель уна, кӧні рочӧн шуигас ш-ж паныдасьӧ, а комиӧн сь-зь. Сідз, комиӧн Сёська, Нивсер, Зӧвсьӧрт, Изьва, Мӧсьӧрпом, а рочӧн — Шошка, Нившера, Жешарт, Ижма, Мишаково. Тайӧ географическӧй нимъясыс роч сёрниӧ пырӧмаӧсь сэк, кор ш-ж небыдӧсь на вӧлӧм. Рочысь важӧн босьтӧм кывъясӧн колӧ лыддьыны и сэтшӧм кывъяс, кодъясӧс рочьясыс вунӧдӧмаӧсь, а комиын кольӧма. Татшӧмъясыс — ветьӧк (важ роч сёрниын ветьх), чолӧм (роч бью челом), гач, висьт (важ Новгородса сёрниын висть), лядьвей (важ роч лядьвие) да с. в.
Рочьяскӧд комияслӧн вӧліны важысянь топыд йитӧдъяс, и уна сё роч кыв пырис коми сёрниӧ. Уна коми кыв пырӧма и роч сёрниӧ, дерт, медъёнасӧ роч диалектъясӧ. Кыв-мӧд пырӧма и роч литературнӧй кывйӧ, шуам кӧть, пельмень (пельнянь), пыжик (коми пеж ку), нарты (коми норт), туес (коми туис). Уна коми кыв пырӧма войвывса роч диалектӧ: лузан, керч, чемья (коми тшамъя), чомкост, ошкуй (еджыд ош). 100 кымын коми кыв аддзӧмаӧсь роч диалектъясысь.
Босьтам кӧ Европалысь асыв-войвыв юкӧнсӧ, то сэні унджык топонимыс коми: Сыктывкар, Кудымкар, Эжва, Койтыбӧж, Визябӧж, Сьӧдкыркӧтш, Лемъю, Кӧрткерӧс, Выльгорт, Важгорт, Кӧтшпом, Тӧвпозиз, Чукаыб, Ыб да с. в. Уна сё ним пырӧма официальнӧй роч бумагаяссӧ да картаясӧ, мӧд ногӧн кӧ шуны, пырӧма роч литературнӧй кывйӧ, озырмӧдӧма литературнӧй кывсӧ.
Статьяӧс помалігӧн колӧ пасйыны ӧтитор. Ӧнія коми кыв абу сӧмын уна сюрс восайса угро-финскӧй подув кывлӧн йылӧм (петӧмӧн), но унаысь да уна ног выльмӧм да озырмӧм кыв, коді босьтӧма суседъясыслысь лексическӧй озырлунсӧ да и ачыс сетӧма мыйтакӧ суседъясыслы. Коми кывйыд олӧ-вылӧ да туӧ-быдмӧ оз сӧмын сёрниын да литератураын, коді бура сӧвмис сӧветскӧй воясӧ, но и олӧ-вылӧ му пасьтала — Венгриясянь да Прибалтикасянь Об вылӧдз, Йи море дорсянь шоныд саридз бердӧдз, Кавказӧдз.
1975
