КОМИ ЙӦЗЛӦН ЗЭВ ВАЖСЯ ИСТОРИЯ

Уральскӧй пранародсянь коми йӧзӧдз

Коми йӧзлысь историясӧ зэв на омӧля тӧдмалӧма. Ми омӧля на тӧдам весиг сійӧс, кыдзи овлӧмаӧсь миян пӧльяс-пӧчьяс витсё во сайын. Ог тӧдӧй, кутшӧма овлӧмаӧсь коми йӧз сё во сайын, непӧштӧ витсё во сайын. А босьтам кӧ ёнджыка важ олӧм, шуам, сюрс восайсаӧс, — сэки мыйся олӧм-вылӧм комилӧн вӧлӧма, — та йылысь мӧвпыштныыс ми весиг огӧ лысьтӧй.

Кымын ылынджык миянсянь сійӧ кадыс, код йылысь ми кутам сёрнитны, сымын пемыдджык сійӧ историк син водзын, сымын сійӧс сьӧкыдджык югдӧдны — сьӧкыда воӧны сэтчӧдз наука прожекторлӧн югӧръясыс, но... век жӧ кутшӧмакӧ да воӧны.

Тайӧ статьяыслӧн могыс буретш сыын, мед висьтавны зэв важся коми олӧм йылысь, сюрс мӧд-коймӧд восайса олӧм-вылӧм йылысь, важ оланінъяс йылысь да с. в., — сэтшӧм важ олӧм йылысь, кытчӧдз судзӧ наукалӧн кырымыс.

Кутшӧм наукаяс вермасны отсавны миянлы татшӧм зэв важ олӧмсӧ югдӧдӧмын, кӧть ичӧтика калькӧдыштны пемыдыслысь ӧдзӧссӧ да видзӧдлыны уна сюрс восайса пемыдас калькнитӧм ӧдзӧс костӧдыс?

Мый ми вермам воча шуны татшӧм юалӧм вылас? Вочавидзӧмыс лоӧ татшӧм. Дерт, миян некутшӧм гижӧм документъяс абу тайӧ ылӧ-ылӧ кольӧм кад йывсьыс. Но миян эмӧсь кутшӧмсюрӧ мукӧд источникъяс, кодъяс вылӧ мыджсьӧмӧн вермам тӧдмавны мыйсюрӧ зэв важся олӧм йылысь. Тайӧ источникъясыс: языкознание (кыв тӧдмалан наука), археология, этнография да топонимика (географическӧй нимъяс). Тайӧ источникъяссьыс медшӧрӧн, медглавнӧйӧн, колӧ лыддьыны языкознание. Кыв тӧдмалан наукалӧн рольыс важ историятӧ восьтӧмын зэв ыджыд. Та вӧсна и ми медъёна кутам мыджсьыны кыв йылысь наукалӧн даннӧйяс вылӧ, а мукӧд наукаясысь босьтӧм фактъяссӧ кутам вайӧдны сӧмын пырмунігмоз, сэки, кор найӧ ковмасны.

Медводз миянлы колӧ тӧд вылӧ уськӧдны, кутшӧм родственнӧй кывъяс эмӧсь коми кывлӧн. Коми кыв пырӧ финно-угорскӧй кыв семьяӧ. Коми кывйысь кындзи, тайӧ кыв семьяас пырӧны удмуртскӧй, марийскӧй, мордовскӧй, прибалтийско-финскӧй кывъяс (финскӧй, эстонскӧй, карельскӧй да мукӧд кывъяс), саамскӧй (лопарскӧй), сэсся мансийскӧй, хантыйскӧй да венгерскӧй кывъяс. Тайӧ став кывъясыс пырӧны ӧти кыв семьяӧ, кыдзи ми шуим нин — финно-угорскӧй кыв семьяӧ. Финно-угорскӧй кывъяс петӧмаӧсь ӧти вужйысь, артмӧмаӧсь коркӧ важӧн вӧвлӧм ӧтласа кывйысь, финно-угорскӧй подув кывйысь (рочӧн кӧ шуны, финно-угорскӧй язык-основаысь). Коми да удмурт кывъяс ӧта-мӧд дінас зэв матынӧсь. Тайӧ кык кывйыс артмӧдӧны пермскӧй вож (ветвь) финно-угорскӧй кыв семьяын. Найӧ артмӧмаӧсь общепермскӧй подув кывйысь (кыв-основаысь).

Ӧні, ХХ-ӧд нэмын, финно-угорскӧй кывъяслы родственнӧй кывъясӧн кутісны лыддьыны самодийскӧй кывъяс — ненецкӧй, селькупскӧй да с. в. Финно-угорскӧй да самодийскӧй кывъяссӧ ӧні ӧтлаалӧны ыджыд кыв семьяӧ, кодӧс нимтӧны уральскӧй кыв семьяӧн. Уральскӧй семьяса кывъяс петӧмаӧсь коркӧ важӧн вӧвлӧм уральскӧй подув кывйысь.

Ме аслам статьяын медъёна вӧдитча тайӧ куим терминнас: уральскӧй подув кыв, финно-угорскӧй подув кыв, общепермскӧй подув кыв. Ми чайтам, мый коркӧ збыльысь вӧліны тайӧ подув кывъясыс. Зэв важӧн коркӧ вӧлі уральскӧй подув кыв, сэсся сёрӧнджык — финно-угорскӧй подув кыв и ещӧ сёрӧнджык — общепермскӧй подув кыв.

Подув кыв кӧ вӧлі, вӧліны и подув кывйӧн сёрнитысь йӧз, подув йӧз (пранарод): уральскӧй подув йӧз, финно-угорскӧй подув йӧз да общепермскӧй подув йӧз. Уральскӧй подув кывйӧн сёрнитысь йӧзыс кузяӧн торъялісны кык пельӧ: финно-угорскӧй да самодийскӧй кывйӧн сёрнитысь йӧзъяс вылӧ. Финно-угорскӧй подув кывйӧн сёрнитысь йӧзыс ньӧжйӧник торъялісны уна пельӧ, вожалісны уна вожӧн. Ӧти вожӧн лоисны общепермскӧй подув кывйӧн сёрнитысь йӧз. Сэсся нин коркӧ сёрӧнджык общепермскӧй йӧзыс бара торъялісны кык пельӧ: лоисны коми да удмурт йӧз.

Тадзи важ коми йӧзыд зэв кузь историческӧй туй талялӧмаӧсь: коркӧ вӧвлӧм уральскӧй йӧзсянь, финно-угорскӧй йӧзсянь ӧнія выйӧдз воӧмаӧсь. Сідзкӧ, кор ми сёрнитам уральскӧй, финно-угорскӧй да общепермскӧй йӧзъяс (пранародъяс) йылысь, сэки тӧд вылын кутам и зэв важся коми йӧзӧс: коми йӧзыс ӧд исторически артмисны тайӧ пранародъяссьыс.

Кыдзи ӧнія наука видзӧдӧ финно-угорскӧй йӧзлӧн важся история вылӧ? Кор да кӧні овлісны уральскӧй, финно-угорскӧй да общепермскӧй пранародъяс? Кутшӧм вӧлі налӧн культураыс, кор да кӧні пранародъясыс юксисны торъя йӧзъяс вылӧ?

Уральскӧй пранародлӧн оланіныс

Заводитам висьтавны уральскӧй пранародсянь (комиӧн кӧ шуны, уральскӧй подув йӧзсянь). Кӧні да кор овліс ӧтласа уральскӧй пранародыс? Кутшӧм местаын да кадын овлісны ӧнія уральскӧй кывйӧн сёрнитысь йӧзлӧн зэв важся пӧльясыс да пӧчьясыс? Колӧ шуны, ӧнія уральскӧй йӧзыс (народъясыс) зэв паськыда разалӧмаӧсь Европа да Азия пасьтала: Венгриясянь да Войвыв Норвегиясянь Обь ю дорӧдз, а самодийскӧй йӧз весиг Таймырса тундраӧдз. И не сӧмын ӧні. Колӧ шуны, история суӧ унджык финно-угорскӧй йӧзсӧ пӧшти ӧнія местаын нин, венгръясысь кындзи. Найӧ Венгрияӧ воисны асыввывсянь сӧмын миян эраса ІХ-ӧд нэмын.

Татшӧм паськыд территория босьтісны финно-угорскӧй кывйӧн сёрнитысь йӧз сюрс во сайын, историческӧй кадӧ.

Важӧнджыксӧ, кор найӧ вӧліны ӧтласа йӧз на, ӧти подув кывйӧн сёрнитісны, эз, дерт, вермыны овны татшӧм паськыд территория вылын. Татшӧм паськыд территория вылад найӧ эськӧ воштісны ӧта-мӧдыскӧд йитӧдсӧ, а кор вошӧ йитӧд, бырӧ и ӧтласа кыв, ӧти кывйысь артмӧ уна кыв, уна сикас сёрни. Колӧ шуны, уральскӧй подув кывйӧн сёрнитысь йӧз вель дыр олӧмаӧсь ӧти неыджыд местаын ӧтласа олӧмӧн. Сійӧ йӧзсӧ ми нимтам уральскӧй пранародӧн.

Кӧні да кор овлӧма сійӧ уральскӧй пранародыс? Тайӧ ӧти вопрос. Мӧд вопрос: кӧні вӧлӧма финно-угорскӧй пранародыс? Со ӧта-мӧд дінас матын сулалысь вопросъяс. Сё воысь нин дырджык мунӧ вензьӧм тайӧ вопросъяс кузяыс. Учёнӧйяс ӧти кывйӧ оз вермыны воны ни прарӧдинаыслысь местасӧ корсигӧн, ни пранародлысь олан кадсӧ урчитігӧн.

ХІХ-ӧд нэмса финскӧй учёнӧй Европеус зільӧ вӧлі докажитны: финно-угорскӧй кывйӧн сёрнитысь йӧз пӧ овлӧмаӧсь Африкаын, сэсся пӧ рытыв-лунвыв Азия пыр локтӧмаӧсь Европаӧ. Венгерскӧй учёнӧй Мункачи лыддьӧ финно-угорскӧй йӧзлысь прарӧдинаӧн Войвыв Кавказ. Кодсюрӧ весиг шулісны, мый миян пӧльяс да пӧчьяс пӧ петлӧмаӧсь Францияысь.

Дерт, финно-угорскӧй йӧзлӧн Африкаысь да Францияысь петӧм йылысь теория дор сулалысьясыс вӧліны этшаӧн. Мыйла тадзи? Сы понда, мый тайӧ теорияыслӧн эз вӧв некутшӧм научнӧй подув: татшӧм теорияяссӧ лӧсьӧдысьясыс мыджсьылісны ӧтсямакодь географическӧй нимъяс вылӧ.

Ёнджыка паськалӧма вӧлі мӧд теория — финно-угорскӧй йӧзсӧ Азияысь петкӧдан теория. ХІХ-ӧд нэм шӧрын финскӧй учёнӧй Кастрен самодийскӧй да финно-угорскӧй йӧзлысь воддза оланінсӧ корсьӧ вӧлі кыськӧ ылі асыввылысь, Саянскӧй гӧраяс дорысь. Кастренлысь теориясӧ ӧнія учёнӧйяс, дерт, лыддьӧны невернӧйӧн. Но аслас кадӧ сійӧс лыддисны збыль теорияӧн. Ӧні сӧмын некымын учёнӧй (медсясӧ этнографъяс да историкъяс) корсьӧны уральскӧй йӧзлысь прарӧдинасӧ Азияысь. Во-мӧд сайын Венгрияын муніс ыджыд дискуссия уральскӧй да финно-угорскӧй прарӧдина йылысь. Венгерскӧй историк, профессор Мольнар лэдзис книга, кӧні шуӧ: самоедъяс да финно-угорскӧй йӧз пӧ петӧмаӧсь кыськӧ Шӧр Азияысь, Саянскӧй гӧраяс дорысь. Во-мӧд вензьӧм бӧрын Мольнарлысь теориясӧ путкыльтісны.

Сӧветскӧй этнографъяс пӧвстысь кодсюрӧ и ӧні на уральскӧй кывйӧн сёрнитысь йӧзтӧ лыддьӧны Азияысь петысьясӧн, корсьӧны уральскӧй йӧзлысь прарӧдинасӧ Аральскӧй море дорысь. Татшӧм теория дор сулалысьяслӧн подулалӧмыс зэв жеб. Мольнарлӧн аргументъяс лыдын эм татшӧмтор: венгръяслӧн да китаецъяслӧн сьыланкывъясас пӧ эмӧсь ӧткодь мелодияяс. Татысь сійӧ вӧчӧ вывод — тайӧ народъясыс пӧ коркӧ овлӧмаӧсь ӧтлаын, орччӧн. Миян этнографъяс Аральскӧй море дорысь аддзӧмаӧсь орнаментъяс, а на пӧвстын и мансийскӧй орнамент, и тайӧ подув вылын вӧчӧны вывод, мый финно-угорскӧй йӧз овлӧмаӧсь Аральскӧй море дорын. Да и Кастрен корсис Азияысь финно-угорскӧй йӧзлысь прарӧдинасӧ сы вӧсна, мый самодийскӧй кывъя йӧзӧс аддзис Саянскӧй гӧраяс дорысь.

Кор учёнӧйяс прарӧдина йылысь проблема решайтігӧн оз пыдди пуктыны кыв материал, сэки найӧ вернӧй выводъяс оз вермыны вӧчны. Налӧн выводъясыс кыран мельнича кодьӧсь, пыр кырӧны.

Кӧні век жӧ вӧлі уральскӧй йӧзлӧн прарӧдинаыс? Ӧні унджык учёнӧйыс уральскӧй прарӧдинасӧ корсьӧны Асыввыв Европаысь, мукӧдыс весиг урчитӧны — уральскӧй прарӧдинаыс пӧ вӧлі Кама — Вятка районын неыджыд территория вылын. Уральскӧй пранарод оліс неолитическӧй культура кадӧ (орудиеяс вӧліны изйысь да лыысь), му-видз уджалӧм эз на вӧв, скӧт видзӧм муртса на вӧлі заводитчӧ, сёй гырнич вӧчны кужӧны нин вӧлӧм. Кынӧмпӧт корсьӧмаӧсь чери кыйӧм да вӧралӧм помысь. Гортса пемӧсъяс пӧвстысь тӧдлӧмаӧсь сӧмын понйӧс. Кодсюрӧ шуӧны, тӧдлӧмаӧсь пӧ кӧр видзӧм, но сэки абу на вӧлӧма кочевӧй кӧр видзӧмыс. Но кӧрлӧн тӧдчанлуныс вӧлӧм зэв нин ыджыд. Та йылысь висьталӧны ӧтласа кывъяс. Ӧнія самодийскӧй да финно-угорскӧй сёрниысь сюрӧма 13 общӧй кыв, кодъясӧн уральскӧй пранарод нимтылӧма кӧръясӧс да кӧр видзан кӧлуй. Коми кыв вӧв лоӧма уральскӧй подув кывсянь и сэки вӧлӧма кӧрлӧн ним.

Корджык тайӧ неолитическӧй культураа йӧзыс олісны Кама вылас? Учёнӧйяс шуӧны — сійӧ пӧ вӧлі 4000 во сайын миян эраӧдз. Кытысь сэтчӧ, Кама вылас, локтісны йӧзыс, ми ог тӧдӧй. Тӧдам сӧмын, мый найӧ олісны сьӧд вӧр шӧрын, юяс бердын, и вӧрыс найӧс торйӧдіс став мукӧд йӧзсьыс. Найӧ дыр олісны пӧшти изолированнӧя, и сы вӧсна уральскӧй подув кывйын зэв этша мукӧд йӧзлысь босьтӧм (заимствуйтӧм) кывъяс.

Вузасьӧм зэв жӧ жеб вӧлӧма. Сы вӧсна, тыдалӧ, финно-угорскӧй да самодийскӧй кывъясын абуӧсь ӧтувъя числительнӧйяс.

Уральскӧй пранародысь петісны, ӧти-кӧ, самодийскӧй йӧз, кодъяслӧн прарӧдинаыс вӧлі уральскӧй прарӧдина войвывладорас, мӧд-кӧ, финно-угорскӧй йӧз, кодъяслӧн прарӧдинаыс вӧлі уральскӧй прарӧдина лунвыв юкӧнас.

Ӧні сэсся бӧр бергӧдчам Кама вывса уральскӧй пранарод дорӧ да видзӧдлам, кыдзи кутӧма мунны водзӧ сылӧн олӧм-вылӧмыс.

Кама районын миян эраӧдз 4000 во сайын оліс уральскӧй пранарод, ӧтласа йӧз. Найӧс оз на позь вӧлі юкны самодиецъяс да угро-финнъяс вылӧ. Найӧ вӧліны ӧтласа йӧз, ӧти кывъя да культураа. Тайӧ йӧзыс олісны ӧтласа прарӧдинаын, сёрнитісны ӧти кывйӧн — уральскӧй подув кывйӧн.

Коркӧ сэсся ньӧжйӧникӧн тайӧ ӧтласа пранародыс кутіс торъявны, юксьыны кык пельӧ: самодийскӧй пранарод да угро-финскӧй пранарод вылӧ. Тайӧ юксьӧмыс заводитчис, дерт, ӧта-мӧдсьыс вешйӧмӧн, торъялӧмӧн, важ уральскӧй прарӧдинасьыс ӧтарӧ-мӧдарӧ мунӧмӧн. Тайӧ разӧдчӧмыс, дерт, кӧнкӧ, эз ӧти здукӧн артмы, а муніс кузь кад чӧж.

Кутшӧм помкаыс тайӧ разӧдчӧмыслӧн? Уна сё во олісны пӧшти ӧти местаын, а сэсся вӧрзисны места вывсьыс и вель ылӧ вешйисны. Самодиецъяслӧн пӧльясыс да пӧчьясыс вешйисны ылі войвылӧ — Войвыв Двина вылӧ да Печора вылӧ, а финно-угорскӧй йӧзлӧн пӧльясыс да пӧчьясыс колины важ местаас (Кама вылын), либӧ вӧрзьӧдчисны рытыввыв да рытыв-лунвыв. Кутшӧм помкаыс тайӧ места вежӧмыслӧн?

Тайӧ вешйӧмыслысь помкасӧ корсьӧны климат вежсьӧмын либӧ мукӧд йӧзӧн зырӧмын. Дерт, климат вежсьӧм либӧ ӧтдор йӧзлӧн зырӧм вермас лоны помкаӧн. Но и йӧз лыдыслӧн содӧм да производство способыслӧн вежсьӧм (шуам, самодиецъяслӧн кочевӧй кӧр видзӧмӧ вуджӧм) сідзжӧ вӧліны тӧдчана помкаясӧн, мый вӧсна лоис йӧзыслӧн вешйӧмыс.

Ӧні, бӧръя воясӧ, кутісны ёна сёрнитны климат вежсьӧм йылысь. Палеогеология да историческӧй география тӧдмалісны, мый миян эраӧдз 4000 во сайын Асыввыв Европаын климатыс зэв ёна вежсис. Лым-зэр усьӧм крута чинӧма, а 3000-ӧд воясӧ миян эраӧдз вывті нин ёна чинӧма, пуксьӧма кос климат, и татшӧм климатыс вӧлӧма сюрс во чӧж.

Кос климат воӧм вӧснаыс коръя пуяс вешйӧны рытыввылӧ, лесостеп паськалӧ водзӧ войвывлань да асыввывлань. Лесостепыс воӧ весиг Кама да Вятка вылӧ, кӧні войдӧр вӧлӧма сьӧд вӧр. А лунвылын лесостеп местаас лоӧма пустыня.

Уральскӧй пранарод векысянь оліс сьӧд вӧр шӧрын. Сійӧс вӧрыс и вердіс, вӧрын вӧлі зверь-пӧтка, тшак, вотӧс, юясын чери. И вот вӧр кутіс пышйыны сы дорысь рытыввылӧ да войвылӧ. Уральскӧй пранародлы быть лои вӧтчыны пышйысь вӧр бӧрся! Йӧзыслӧн ӧти юкӧн вӧрыскӧд тшӧтш кутіс пышйыны ӧтилаӧ, мӧд юкӧн — мӧдлаӧ. Ӧтияс кутісны мунны ньӧжйӧникӧн войвылӧ, мӧдъяс мӧд нырвизьӧн — рытыввылӧ.

Финно-угорскӧй йӧзлӧн прарӧдина

Уральскӧй подув кыв торъяліс кык пельӧ миян эраӧдз ІV да ІІІ-ӧд сюрс воясӧ, буретш сэк, кор Асыввыв Европаын вӧлі кос климата кад. Самодиецъяс сетчисны войвывлань, сэсся тэрыб кока кӧръяснаныс асыввылӧ, воисны весиг Саянскӧй гӧраяс дорӧдз.

Финно-угорскӧй пранародлӧн уральскӧй подув йӧзысь торйӧдчӧм бӧрын мыйтакӧ юкӧн коли важ местаас, а мукӧдыс сетчисны лунвывланьӧ да рытыввывланьӧ — выль местаясӧ. Сідзкӧ, и налӧн прарӧдинаыс паськаліс. Ӧнія учёнӧйяс пӧвстысь унджыкыс корсьӧны финно-угорскӧй подув йӧзлысь прарӧдинасӧ Асыввыв Европаысь — Кама вылысь да шӧр Волга вылысь.

Мыйла сэтысь корсьӧны прарӧдинасӧ, а оз мукӧдлаысь, шуам, Африкаысь, Азияысь, Войвыв Кавказысь? Прарӧдина корсигӧн медбур источник — языкознание. Кыв тӧдӧм (сравнительнӧй языкознание) сетӧ сэтшӧм даннӧйяс, кодъяс серти позьӧ корсьны финно-угорскӧй пранародлысь важ оланінсӧ кутшӧмакӧ да стӧча.

Кыдзи учёнӧйяс вӧдитчӧны тайӧ кыв материалнас? Медводз колӧ шуны, мый тайӧ могсӧ решитны ён отсӧг сетӧны палеоботаника, палеозоология да историческӧй география. Тайӧ наукаясыс тӧдмалӧмаӧсь, кутшӧм районъясын кутшӧм пуяс быдмӧны, кутшӧм пемӧсъяс олӧны. А финно-угорскӧй сравнительнӧй языкознание тӧдмалӧма, кутшӧм пуяс да пемӧсъяс тӧдлӧма финно-угорскӧй пранарод. Сідз, тӧдмалӧма, мый финно-угорскӧй пранарод тӧдлӧма лыска пуяслысь нимъяс (коз, пожӧм, сус, ньыв). Тайӧ пуясыслӧн нимъясыс кольӧмаӧсь пӧшти став финно-угорскӧй кывъясын. Тайӧ пуясыслӧн лунвыв границаыс ылӧсас мунӧ Казань пыр рытыввывсянь асыввылӧ, а сус пулӧн границаыс мунӧ войвылӧджык. Тайӧ пуясыс быдмӧны и Сибирын. Сус пу Европаын быдмӧ сӧмын Печора вылын да Камаысь войвылын.

Прарӧдина корсигӧн колӧ пыдди пуктыны тшӧтш и коръя пуяс, торйӧн нин сэтшӧмъясӧс, кодъяс сӧмын урчитана территория вылын, а сы сайын оз быдмыны. Татшӧм пуяс лыдас позьӧ босьтны дуб да вяз. Дуб пу быдман территориялӧн границаыс лунвылын воӧ Азовскӧй да Чёрнӧй море дорӧдз, асыввылын — Урал гӧраӧдз (Урал сайын дуб оз быдмы), войвылын мунӧ границаыс Чусӧвӧй юсянь Ижевск карысь войвывтіджык. Но, шуӧны, войдӧр пӧ дубыдлӧн войвыв границаыс вӧлӧма войвылынджык. Дуб пу нимыс кольӧма уна финно-угорскӧй кывйын (финскӧйын тамми, удмуртскӧйын тыпу). Ӧнія комияс, кор воӧмаӧсь войвылӧ, дуб пу быдмытӧм местаӧ, тайӧ пуыслысь нимсӧ вунӧдӧмаӧсь. Но важ комияс тӧдлӧмаӧсь на тайӧ пуыслысь нимсӧ: ХІV-ӧд нэмса коми гижӧдъясын тайӧ пуыслӧн нимыс тупу. Дуб пулӧн вӧлӧма и мӧд ним: венгерскӧй кывйын тӧлдь, а коми тэль, тіль — сук том вӧр, кустарник. Войдӧр, буракӧ, тайӧ кывйыс вӧлӧм «дубӧвӧй кустарниклӧн» ним.

Ӧтласа финно-угорскӧй кывйӧн лыддьӧны и вяз пулысь нимсӧ (венгерскӧй сіл, марийскӧй шол, финскӧй салава). Комиын тайӧ кывйыс абу кольӧма. Сибирын сійӧ оз жӧ быдмы.

Вайӧда нӧшта ӧти финно-угорскӧй пемӧс ним: паль ур комиӧн (удмуртскӧй пулё, саамскӧй буоида) — рочӧн белка летяга. Тайӧс вайӧда сы вӧсна, мый тайӧ зверыс олӧ зэв векниинын: войвыв широтаса 55 градуссянь 65 градусӧдз. Мӧд ногӧн кӧ шуны, буретш сэні, кытысь ми корсям финно-угорскӧй йӧзлысь прарӧдинасӧ.

Ӧні ті аддзанныд, мый йылысь висьталӧны вайӧдӧм фактъясыс. Тадз кӧ, оз позь корсьны финно-угорскӧй йӧзлысь прарӧдинасӧ Африкаысь ни Францияысь: сэні оз быдмыны тані казьтыштӧм пуясысь унджыкыс. Оз ков корсьны и Сибирысь: сэні оз быдмыны (и эз быдмывны) дуб ни вяз. Оз позь корсьны и Войвыв Кавказысь: сэні оз жӧ быдмыны ньыв, коз, сус. Сідзкӧ, миян координатъяс серти финно-угорскӧй йӧзлысь прарӧдинасӧ колӧ корсьны кыськӧ асыв-войвыв Европаысь, мӧд ногӧн кӧ шуны, буретш сэтысь, кытысь ми урчитлім нин водзджык (шӧр Волга, Кама районысь). Тасянь границаыс нюжаліс лунвывлань Белӧй ю вом дорӧдз, войвывлань, гашкӧ, Печора ю йылӧдз, асыввылӧ — Урал гӧраӧдз, рытыввылӧ — Ока дорӧдз (тадз, шуам, думайтӧ венгерскӧй учёнӧй Хайду).

Финно-угорскӧй йӧзлӧн культураыс

Ми висьталім нин: уральскӧй пранарод кынӧмпӧтсӧ корсьлӧма чери кыйӧм да вӧралӧм помысь, му уджалӧм абу на вӧлӧма, гортса пемӧсъясысь вӧлӧма сӧмын пон да, гашкӧ, кӧр.

Финно-угорскӧй пранарод культура йылысь сёрнитігӧн медводз колӧ шуны кыв-мӧд му уджалӧм йылысь да скӧт видзӧм йылысь. Овмӧслӧн тайӧ кык юкӧныс финно-угорскӧй пранародлӧн вӧлі, дерт, ёнджыка нин сӧвмӧма уральскӧй народлӧн серти. Венгерскӧй академик Жирай со мый гижӧ та йылысь: «Кывлӧн даннӧйясыс сетӧны позянлун чайтны, мый угро-финскӧй пранарод эз сӧмын пӧльзуйтчы сійӧн, мый сетӧ природа, а зілис могмӧдны ассьыс коланлунъяссӧ скӧт видзӧмӧн да му уджалӧмӧн. Пранародлӧн вӧліны гортса пемӧсъяс, шуам кӧть, понъяс (коми пон, удмуртскӧй пуны, финскӧй пени), кодъяс колӧны вӧралігӧн да грузъяс новлігӧн, ыжъяс да кӧръяс (коми ыж, удмуртскӧй ыж, марийскӧй ужга, мансийскӧй ош). Быдмӧгъяс вӧдитӧм да кутшӧмакӧ му уджалӧм йылысь висьталӧны венгерскӧй кыв вылын кенир — нянь, (удмуртскӧй кеньыр — крупа)».

Колӧ шуны, финно-угорскӧй кадӧ му уджалӧмлӧн тӧдчанлуныс вӧлі зэв на ичӧт. Эмӧсь та кузя и эскытӧм йӧз (шуам, профессор Хайду), но и найӧ шуӧны, мый финно-угорскӧй пранарод тӧдмасис му уджалӧмлӧн медся жеб сямнас и сӧмын угро-финскӧй кад помасигас нин, кор ӧтласа финно-угорскӧй подув кывйыс кутіс бырны. Тайӧ вопросын ми огӧ сулалӧй скептикъяс дор. Пон видзӧмысь кындзи, финно-угорскӧй пранародлӧн, дерт, вӧлі и кӧр видзӧм, ыж видзӧм и, гашкӧ, вӧв видзӧм.

Порсь да ыж нимъяс, кодъяс эмӧсь и мукӧд финно-угорскӧй кывъясын, веськалӧмаӧсь финно-угорскӧй подув кывйӧ кутшӧмкӧ зэв важ индо-иранскӧй кывйысь. Тайӧ кывъяссӧ босьтӧмыс вӧлӧма, тыдалӧ, порсь видзӧм да ыж видзӧм заводитчӧмкӧд тшӧтш, ӧтпырйӧ. Дикӧй порсьяс да ыжъяс финно-угорскӧй прарӧдинаын, дерт, эз вӧвны. Сідзкӧ, не сӧмын нимсӧ, но и тайӧ гортса пемӧсъяссӧ вайӧмаӧсь лунвылысь.

Му уджалӧм йылысь колӧ шуны, мый сійӧ вӧлі вывті примитивнӧй: первой чукӧртісны вӧрын быдмысь злакъяслысь кӧйдыс, сэсся ньӧжйӧникӧн кутісны пуктыны-садитны сійӧ кӧйдыссӧ асьныс. Мусӧ паръялісны пу либӧ из коканӧн (кокан — важ кыв, кока — увъя пу, крука пу; тасянь — кокны, кокавны. Финно-угорскӧй пранарод тӧдӧ нин вӧлӧм металлъяс: зарни, эзысь. Весь-ысь кольӧма сложнӧй кывлӧн мӧд юкӧныс: коми эзысь (серебро), озысь (олово), удмуртскӧй узвесь. Весь (ысь) — важ финно-угорскӧй (весиг уральскӧй) кыв — металл ним. Металлъяс, тыдалӧ, бас туйӧ вӧлӧмаӧсь сэки. Дорччыны да металлъяс кисьтны, металлъясысь уджалан кӧлуй вӧчны абу на кужлӧмаӧсь.

Уджалан кӧлуйсӧ вӧлӧм вӧчӧны изйысь да лыысь. Овлӧмаӧсь ёсь юра чомйын. Паськӧм вурлӧмаӧсь зверь куясысь. Тӧдлӧмаӧсь лыысь вӧчӧм ем, кужлӧмаӧсь вӧчны пуысь да сёйысь дозмук. Кужлӧмаӧсь печкыны и кыны. Тӧдлӧмаӧсь кутшӧмкӧ сіа турун да вурун. Велӧдлӧмаӧсь тӧлын лямпаӧн да доддьӧн, а гожӧмын пыжӧн.

Овлӧмаӧсь родӧвӧй стройӧн. Вӧлӧма матриархат, родъясыс вӧлӧма экзогамскӧй сяма (гӧтрасьӧны вӧлӧм мӧд родса нывъяс вылӧ).

Тӧдлӧмаӧсь лыд: финно-угорскӧй йӧзлӧн унджык числительнӧйыс ӧтласа. На лыдын дас, сё, сюрс — важ иранскӧй кывйысь.

Топыдджык йитӧдъяс нин вӧлӧмаӧсь мукӧд йӧзкӧд.

Общепермскӧй кад

Общепермскӧй пранарод мукӧд финно-угорскӧй йӧзысь торъялӧма, ылӧсас кӧ шуны, миян эраӧдз коркӧ медбӧръя сюрс воясас. Мӧд ногӧн кӧ шуны, кык да джын либӧ куим сюрс во сайын ӧнія кадсянь. Тайӧ общепермскӧй кадыс (комияслӧн да удмуртъяслӧн ӧти кывйӧн сёрнитан кадыс) нюжаліс сюрс воысь дыр. Кӧні вӧлі общепермскӧй йӧзыслӧн оланіныс, прарӧдинаыс? Дерт, сюрс во чӧж найӧ ӧти местаын эз вермыны овны сэтшӧм кадӧ, кор асыввыв Европаын народъясыс ёна вешъясисны. Общепермскӧй кадса бӧръя помас прапермскӧй йӧз олісны кӧнкӧ Вятка ю пӧлӧн да Кама ю кывтыдын.

Сійӧ кадса культура йылысь позьӧ нин висьтавны зэв уна. Медводз колӧ шуны: культура сӧвмӧм вылӧ ён влияние вӧчӧмаӧсь разнӧй иранскӧй йӧз, кодъяс сюрс-мӧд во овлӧмаӧсь пермскӧй йӧзысь лунвылын да асыв-лунвылын. (Хорезмса олысьяс вӧлӧмаӧсь Средньӧй Азияын миян эраӧдз 2000 во сайын на, налӧн вӧлӧма вель сӧвмӧм культура, сёрӧнджык Россияса лунвыв степын олісны скифъяс, аланъяс — ӧнія осетинъяслӧн пӧль-пӧчьясыс). Тайӧ йӧзыс, медсясӧ, буракӧ, хорезмсаяс, вӧчӧмаӧсь тӧдчана влияние общепермскӧй йӧз вылӧ дай асыввывса финно-угорскӧй йӧз вылӧ.

Иранскӧй йӧзлысь разнӧй кадӧ общепермскӧй йӧз босьтісны скӧт видзӧм, а сыкӧд тшӧтш и кывъяс: вурун, мӧс, меж, пода, курӧг, бурысь, вӧра, лысьтыны, турун; му уджалӧм йылысь кывъяс: амысь, майӧг; дозмук да сёян-юан: дар, тасьті, нянь, ырӧш, сур. Металлъяс да наысь вӧчӧм кӧлуй: кӧрт, емдон (сталь), пурт. Мукӧд культурнӧй кывъяс: древнекоми — небӧг (книга), ури (мир), фольклорнӧй: ӧксы (князь).

Пермскӧй народ иранскӧй йӧзкӧд кутіс йитӧдъяссӧ сэтчӧдз, кытчӧдз на костӧ эз пырны разнӧй кочевӧй войтыр, кодъяс локтісны асыввывсянь рытыввылӧ «народъяслӧн великӧй переселение» дырйи. Тайӧ кадас лунвыв Россияын лоисны тюркскӧй кывъя йӧз — булгаръяс. Сэсся булгаръяслӧн ӧти джынйыс муніс Балканскӧй полуостров вылӧ, а мӧд джынйыс — шӧр Волга вылӧ и сэні котыртісны прамӧй ён государство. Кама вывса булгаръяслӧн государствокӧд воюйтліс киевскӧй князь Владимир.

Булгаръяс шӧр Волга вылӧ локтісны миян эраса VІ–VІІ-ӧд нэм гӧгӧрын. Камско-булгарскӧй государство котыртчис сійӧ территория вылын, кӧні олісны финно-угорскӧй йӧз — комияслӧн да удмуртъяслӧн пӧль-пӧчьясыс (общепермскӧй пранарод), мариецъяс, мордва да мукӧдъяс. Но ыджыдалісны сэні тюркскӧй кывъя йӧз — булгаръяс.

Археолог профессор А. П. Смирнов шуӧ: сэкся Булгариялӧн вӧлі сэтшӧм жӧ ыджыд экономическӧй да культурнӧй тӧдчанлуныс, кутшӧм и Великӧй Новгородлӧн да Киевлӧн. Булгаръяс киын вӧлі став вузасьӧмыс, а Камскӧй Булгария пыр мунісны тӧргуйтан туйяс Волга да Кама кузя — ылі рытыввывсянь ылі асыввылӧдз (Скандинавиясянь Персияӧ да Средньӧй Азияӧ), кӧдзыд войвывсянь пӧсь лунвылӧдз, лунвыв саридзьяс дорӧдз. Булгарияын ёна вӧлі сӧвмӧма му уджалӧм да ремеслӧ — посни кӧлуй вӧчӧм.

Булгария вӧчис ыджыд культурнӧй влияние сы гӧгӧрын олысь йӧз вылӧ: мордва, мари да общепермскӧй пранарод вылӧ. Тайӧ влияниеыс тӧдчис тшӧтш и сёрни вылӧ: общепермскӧй йӧз на босьтӧмаӧсь вель уна кыв тюркско-булгарскӧй сёрниысь, а сійӧ сёрниыс матын вӧлӧма ӧнія чувашскӧй кыв дінӧ. Булгарияса йӧз сёрниысь пырӧмаӧсь общепермскӧй сёрниӧ кывъяс (кодъяс эмӧсь ӧнія коми да удмурт сёрниын): му уджалӧм йылысь — чарла, сёркни, кольта, шабала (отвал сохи), кушман, тусь (зерно), коми-пермяцкӧй — сугонь (лук), адас; ремеслӧ йылысь — кись, сукман, куд, сюри, пыридз (пешня, лом).

Общепермскӧй йӧз босьтӧмаӧсь булгар сёрниысь кан кыв. Тайӧ кывнас нимтылӧмаӧсь Булгарияса ханӧс. Тайӧ кывйыс паныдасьлӧ важ коми гижӧдъясын: кан — царь и государство, канавны — царствуйтны, канкар — столица, мӧд ногӧн кӧ, кар, кӧні олӧ царь, кан керка — государственнӧй керка, царлӧн оланін. Вайӧдӧм кывъясыс петкӧдлӧны, кутшӧм ыджыд влияние вӧчӧмаӧсь булгарскӧй йӧз общепермскӧй йӧз вылӧ.

Корджык вӧлі тайӧ влияниеыс? Дерт, булгаръяс кутісны влияйтны шӧр Волга вылӧ локтӧм бӧрын (V–VІІ-ӧд нэмъясын). Дыр-ӧ нюжаліс тайӧ влияниеыс? Нюжаліс сэтчӧдз, кытчӧдз общепермскӧй кывйыс эз юксьы кык пельӧ: коми да удмурт кывъяс вылӧ. Тайӧ юксьӧмыс лои коркӧ ІХ–Х-ӧд нэмъясын. Общепермскӧй йӧзлӧн ӧти юкӧныс ньӧжйӧник сетчис войвывлань да торъяліс мӧд юкӧнсьыс. Сэсся вочасӧн тайӧ юкӧнъяс костас воши йитӧдыс, коми да удмурт сёрнияс кутісны сӧвмыны ас выйӧн (самостоятельнӧ). Комиясӧс (пермь нимӧн) летописец ХІ-ӧд нэмын казьтыштлӧ нин Эжва вылысь. Дерт, Эжва вылӧ найӧ воисны водзджык: торъя вӧралысь чукӧръяс вермисны воны VІ–VІІ-ӧд нэмъясӧ на.

Удмуртъяс булгара влияние улын олісны дыр на, сэтчӧдз, кытчӧдз Булгариясӧ эз пасьвартны татаро-монголъяс (ХІІІ нэм).

Кама да Волга вывса Булгарияӧ волывлісны и рочьяс, норманъяс, асыввывса йӧз: сарматъяс, хорезмиецъяс, аланъяс, хозараяс — медсясӧ вузасьысьяс. Буретш сы вӧсна Булгарияын сорласис уна сикас культура. Сійӧ пырис тшӧтш общепермскӧй йӧз олӧмӧ. Та йылысь висьталӧ археология. Профессор А. П. Смирнов гижӧ: «Урал бердса олысьяс вылӧ ёна тӧдчис аланъяслӧн культураыс. Тадз вӧлі Х-ӧд нэмӧдз, кор Кама бердса олысьяс вылӧ ёна тӧдчис Волгавывса булгаралӧн культураыс. Сэсся татчӧ воисны славянскӧй элементъяслӧн кыдзи киевскӧй, сідзи и новгородскӧй вариантъясыс. Тайӧ ёна тӧдчис Кама бердса племеналӧн культура вылӧ. Тайӧ кадас и племенаяслӧн олӧмас лоисны гырысь вежсьӧмъяс. Х-ӧд нэмсянь муяссӧ заводитісны гӧрны гӧръясӧн. Тӧдчана вежсьӧмъяс лоисны и общественнӧй олӧмын: Кама бердын олысь племеналӧн заводитісны помасьны родъяс костын йитӧдъяс».

Роч культура сэки муртса на заводитӧ влияйтны пермскӧй йӧз вылӧ, но общепермскӧй кывйын та йылысь некутшӧм пас абу кольӧма. ХІ–ХІІ-ӧд нэмъяссянь заводитчӧ комияс вылӧ ён культурнӧй влияние. Тайӧ кадыс выльджык нин и та йылысь сёрниыс тані оз ло. Тайӧ — торъя тема.

Ананьинскӧй культура йылысь

Кымынкӧ кыв археологическӧй даннӧйяс йылысь. Ставсӧ сійӧс, мый аддзисны археологъяс Волга да Кама бердысь, позьӧ лыддьыны финно-угорскӧйӧн сӧмын найӧс, мый аддзӧма миян эраӧдз первой сюрс воясся кадысь. Асыввыв Европаса воддзаджык культураяссӧ сӧмын условнӧя лыддьӧны финно-угорскӧйӧн.

Ананьинскӧй культура йылысь ӧні оз нин вензьыны. Сійӧс лыддьӧны финно-угорскӧй культураӧн. Тайӧ культураыс вӧлӧма миян эраӧдз первой сюрс вояссянь миян эраса VІ–VІІІ-ӧд нэмъясӧдз. Сійӧ вӧлӧма Кама вылын да шӧр Волга вылын. Кутшӧм финно-угорскӧй йӧзлӧн тайӧ культураыс вӧлӧма? Сійӧ кадас буретш тайӧ местаас овлӧмаӧсь пермскӧй пранарод да правенгерскӧй народ.

Ананьинскӧй культураыс, ме чайта, вӧлі общепермскӧй йӧзлӧн да праугорскӧй, медсясӧ правенгерскӧй йӧзлӧн. Общепермскӧй йӧз буретш торъялісны мукӧд финно-угорскӧй йӧзысь миян эраӧдз медводдза сюрс воясӧ, сэк жӧ коркӧ правенгерскӧй народ торъяліс мукӧд угорскӧй йӧзысь (манси да ханты йӧзысь). Тайӧ кыкнан йӧзыс (прапермскӧй да правенгерскӧй) кӧнкӧ Кама ю бассейнын олӧмаӧсь.

Кыв-мӧд ещӧ колӧ содтыны ананьинскӧй культура йылысь. Сылӧн местаыс вӧлі Кама ю пӧлӧнын, а центрыс вӧлӧма Кама ю кывтыдын. Ананьинскӧй культураа йӧз уджалӧмаӧсь му, видзӧмаӧсь скӧт, вӧралӧмаӧсь, чери кыйӧмаӧсь. Мусӧ абу гӧрлӧмаӧсь, а кокавлӧмаӧсь. Вӧчлӧмаӧсь разнӧй гортса кӧлуй металлъясысь, кучикысь, кыӧмаӧсь дӧра кутшӧмкӧ сіа турунысь, гырнич вӧчлӧмаӧсь сёйысь. Ӧружие вӧлӧма: ньӧв да вудж, шыяс да черъяс, уна сюрӧма сабляяс, кинжалъяс, секираяс. Унджык ӧружиесӧ вӧчлӧмаӧсь асьныс бронзаысь. Тайӧ металлсӧ шулӧмаӧсь ыргӧн кывйӧн (ӧні тайӧ кывйыс — медь). Кодсюрӧ тайӧ пермскӧй кывсӧ гӧгӧрвоӧ сідз, быттьӧ сійӧ кык кывйысь: ур да гӧн: тайӧ металлыс пӧ ур гӧн рӧма, гӧрдоват. Ме думысь, тадз гӧгӧрвоӧмыс искусственнӧй. Тайӧ металл нимсӧ кокниджык гӧгӧрвоны ыргыны (пылать) глаголсянь: ырган — пылающий. Ыргӧныд ӧд сэтшӧм и эм. Тайӧ кадын жӧ кӧрт кыв пырӧма общепермскӧй йӧз сёрниӧ.

Важ финно-угорскӧй металл нимысь (весь-ысь) артмӧмаӧсь сложнӧй кывъяс — металлъяслӧн нимъяс. Озысь (удмуртъяслӧн узвесь) — олово, эзысь (удмуртъяслӧн азвесь) — серебро. Азвесь (удмурт ногӧн) — еджыд металл. Интереснӧ сійӧ, мый тайӧ металлыслӧн нимыс вуджӧма венгерскӧй кывйӧ (эзушт). Веськалӧма сійӧ и осетинскӧй кывйӧ — авзист.

Общепермскӧй йӧз, кыдзи петкӧдлӧны кыв йылысь наука да археология, вӧлӧмаӧсь зэв нин озырӧсь металлъясӧн, кужӧмаӧсь дорччыны. Тайӧ абу и дивӧ: Урал гӧраяс дорад олігӧн уна сикас металлъяс кок уланыс туплясис. Колӧ вӧлі сӧмын кужны вӧдитчыны наӧн, пыртны асланыс овмӧсӧ.

Комияслӧн ӧнія оланінӧ воӧм

Медбӧрын гоз-мӧд кыв сы йылысь, кыдзи комияс воӧмаӧсь ӧнія Коми АССР территория вылӧ. Ми шулім нин: общепермскӧй пранарод ньӧжйӧникӧн торъяліс кык пельӧ: комияс да удмуртъяс вылӧ. Коркӧ шӧр Кама пӧлӧн да Вятка ю вылын олысь общепермскӧй пранародлӧн войвывладорса юкӧныс кутіс сетчыны ещӧ войвывланьӧджык и дыр кадӧн воис Войвыв Двина бассейнӧ да Мезень ю бассейнӧ. Сэсся коркӧ и йитӧдыс лунвывса юкӧныскӧд (удмуртъяскӧд) ори. Тайӧ кык юкӧныслӧн кывйыс и культураыс кутіс сӧвмыны ӧта-мӧдсьыс торъялӧмӧн. Тадзи артмисны кык йӧз — комияс да удмуртъяс.

Корджык да кутшӧм туйясӧд локтісны комияс ӧнія территория вылас? Тайӧ юалӧм вылас ми вермам вочавидзны сӧмын ылӧсас. Мыйла ог вермӧй стӧчджыка вочавидзны? Да сы вӧсна, мый омӧля на тӧдмалӧма коми диалектъяс, топонимика да археология. Коми диалектологиялӧн даннӧйяс менам юрын чужтісны татшӧм мӧвпъяс.

Комияс вотӧдз ӧнія Коми АССР территория вылын олісны вӧралысь да чери кыйысь разнӧй йӧз: рытыввылын вепсъяс (летописьясын найӧс шуӧны Заволоцкӧй чудьӧн, найӧ паськыда разавлӧмаӧсь Войвыв Двина бассейнын), войвылын ненецъяс, асыввылын югра (ӧнія хантылӧн да мансилӧн пӧльясыс). Налӧн оланінъясыс зэв гежӧдӧсь, и сы вӧсна найӧ регыд ассимилируйтчӧмаӧсь комияскӧд, воштӧмаӧсь кывнысӧ. Но коми сёрниӧ налӧн сёрниысь кольӧма вель уна кыв: пач, кась (Луз дорса кань), люська (Удораса пань). Лямпа, пими — ненецкӧй кывйысь, сюмӧд, чумпель (чибльӧг) — мансийскӧй кывйысь.

Кор да кыті локтісны татчӧ комияс? Войвывлань вешйӧмыс медсясӧ, тыдалӧ, вӧлӧма ІХ–Х-ӧд нэмъясын. Таысь водзджыксӧ локтісны сӧмын ӧтка-ӧтка семьяяс. Ми виччысям та вылӧ стӧч воча кывсӧ археологъяссянь. Важ комияслӧн войвывлань вешйӧмыс, дерт, эз вӧв ӧтпырйӧ. Войвывлань переселяйтчӧмыс муніс гыяс моз уна туйӧд. Позьӧ урчитны куим туй: Вятка ю вожъяс кузя Луз ю вылӧ; Вятка да Кама вывсянь — Сыктыв вылӧ. Кама юлӧн войвывса вожъяс кузя — Эжва йылӧ, сэсся Эжва кузя увлань Эжва кывтыдӧдз. Сэсянь тшӧтш Емва вылӧ да Удораӧ.

Медводз, ме чайта, комияс воӧмаӧсь Луз да Летка юяс вылӧ. Сэтчӧ овмӧдчӧма кутшӧмкӧ торъя племя либӧ род. Налӧн аслыссикас диалект. Локтӧмаӧсь войтырыс сэтчӧ Вятка кузя.

Зэв важӧн жӧ локтӧмаӧсь комияс Удораӧ и бара жӧ аслыссикас сёрниа (диалекта) йӧз. Локтӧмаӧсь, дерт, Кама вылысь Эжва кузя. Сёрӧнджык нин, тыдалӧ, воӧмаӧсь комияс Емва вылӧ. Изьва вылӧ комиясыд воасны Емва вывсянь коркӧ ХV–ХVІ-ӧд нэмъясын. Емва вылӧ найӧ воасны Кама вылысь жӧ.

Лузса да Удораса комияс зэв дыр олӧмаӧсь ӧтлаын вепсъяскӧд (Заволоцкӧй чудькӧд) и босьтӧмаӧсь найӧ сёрниысь вель уна сэтшӧм кыв, коді абу мукӧд коми диалектъясын.

Со тадзи ми висьталім зэв важся коми йӧзлӧн история йылысь. Висьталім унатор, но дженьыдика, пырмунігмоз, пыді анализ вӧчтӧг.

1961