УДОРАӦ РАЗВЕДКА
1919 во. Войвылын гӧгӧр вӧлі фронт, быдласянь зырисны том Сӧветскӧй республика вылӧ еджыдъяс: Печораын и Изьваын, Удораын и Кажимскӧй фронт вылын кырнышъяс моз усьласисны миян вылӧ. Тайӧ фронтъяс вылас дорйисны сӧветскӧй му куим коми полк: Кай-Чердынскӧй, Ижмо-Печорскӧй да Вашко-Мезенскӧй.
Ме вӧлі взводнӧй командир Кай-Чердынскӧй фронтын. Взводыс сулаліс Яренга ювывса медбӧръя сиктын — Черваын. Сэсянь 120 километр вӧлӧк Удораӧдз. А Удораын вӧліны нин еджыдъяс. Медматыс сиктыс Лоптюга.
Миян командование оз вӧлі тӧд, кутшӧм сиктын сулалӧны еджыдъяс, унаӧн-ӧ найӧ, волывлӧны-ӧ Лоптюгаӧ? Сы вӧсна полкса командование сетіс приказ ыстыны разведка Удораӧ. Разведканас веськӧдлыны индісны менӧ. Тшӧктісны босьтны дас красноармеецӧс, сёян-юан кык вежон кежлӧ, сэсся пырысь-пыр жӧ петны туйӧ.
Вӧлі жар гожӧм шӧр. Ми петім вӧлӧкӧ. Туйыс мунӧ веськыда войвылӧ прӧсек кузя. Тайӧ вӧлі пода туй: парма пыр, паськыд нюръяс вомӧн.
Мунам ми дас морт. Гӧгӧр сулалӧ сьӧд вӧр. Шы ни тӧв. Мунам лун, мунам мӧдӧс. Морт ни лов оз паныдась. Шувгӧны пожӧмъяс, зумыша сулалӧны дзор козъяс. Миянкӧд тшӧтш муніс Удораса ӧти морт, Попов. Сійӧ шуӧ: тайӧ туйӧдыс пӧ войдӧр Удораысь петавлісны Яренск карӧ, а ӧні пӧ со, гражданскӧй война дырйиыд, некутшӧм ветлысь-мунысь абу.
Воим зимовьеӧ. Сьӧд вӧр шӧрын сулалӧны керка да пывсян, а олысь некод абу. Ставыс лючки-ладнӧ: керкаыс пача, ӧшиньяса, стен бердас пес чипас, ӧшинь улас юкмӧс, пывсяныс горъя, весиг истӧг, мыссян чуман и корӧсь эм. Дзик мойдкывйын кодь: гӧгӧр чӧв, шыч ни рач, морт ни лов. Быттьӧ кутшӧмкӧ мути олысьяссӧ тӧв йылӧ лэбӧдӧма.
Джуджыд пуяс вылын пукалӧны дозмӧръяс, таръяс, дзоргӧны миян вылӧ, шензьӧны, дерт: кутшӧм дивӧяс пӧ нин локтӧны? Ми ӧти тар лыйим винтовкаысь. Позьӧ вӧлі кӧть дасӧс лыйны, но миян патроныс вӧлі этша.
Зимовьеын пывсим-мыссим, тар яйысь шыд пуим. Шойччим асылӧдз: кузь туяд мудзим. Кык мортӧс ме сэтчӧ коли, тшӧкті налы локтігкежлӧ пывсян ломтыны да ӧти тар ли дозмӧр лыйны — шыд пуны. Пывсяныд зэв лӧсялӧ туй мортыдлы! Сьӧд кымӧр мында ном, пев пом кодь лӧдзьяс миян гӧгӧр жуӧны — вильӧдӧмӧн вильӧдӧны!
Мӧдӧдчим водзӧ. Воис кык километр да джын пасьта нюр. Шлыввидзӧ син водзаным. Мунам, да лайкъялӧ нитшкыс. Вӧйласям, ӧта-мӧднымӧс кыскалам вӧйлӧминсьыс. Мукӧддырйиыс коскӧдзыд вӧйлан, — кокӧдыд быттьӧ кодкӧ кыскӧ увлань. Не ёртъясыд кӧ, сэтчӧ нюр пыдӧсас и вӧян.
Мунам водзӧ. Удораса Попов миянлы висьтавлӧ да петкӧдлӧ местаяссӧ: со, шуас, тані кольӧм во тӧвнас еджыдъяс суӧдісны красноармеецъясӧс да лыйлісны; а со, шуас, сулалӧ сюръя, вит пельӧса кодзув сюръя йылас. Вӧлі гожся рыт. Шуштӧм да гажтӧм лои сьӧлӧм вылын. Гашкӧ, и миянӧс виччысьӧ сэтшӧм жӧ пом.
Быд 25–30 километр мысти волӧ зимовье. Ме быд зимовьеӧ коли кык мортӧс, мед найӧ юӧртасны командованиелы, огӧ кӧ ми бӧр воӧ 3–4 лун мысти.
Лоптюга сикт дорӧ воигӧн ми вӧлім куимӧн (тайӧ сиктыс Вашка ю йылын). Со нин тыдовтчис сикт. Вӧлі асывводз. Паныд сюрины челядь, мӧс вӧтлӧны. Ми налысь юалім еджыдъяс йылысь. Найӧ шуӧны: тӧрыт на пӧ волісны морт дас, волывлӧны пӧ лун кост мысти. Асьныс чуймӧмаӧсь, видзӧдӧны ми вылӧ: еджыдъяс пӧ тайӧяс али гӧрдъяс?
Келім сиктбердса ю вомӧн. Юыс ляпкыд, коскӧдз сӧмын лоӧ. Пырим грездас. Сійӧ ичӧтик, керка комын кымын. Став сиктса олысьыс чукӧртчисны миян дорӧ. Рочасям накӧд, мися, ог гӧгӧрвоӧй коминад, нарошнӧ тадзи вӧчам, мед бурджыка тӧдмавны, мый йылысь кутасны сёрнитны йӧзыс. Сэсся Удораса Поповтӧ тӧдісны: тэ пӧ тай нӧ татчӧс морт, а рочасян миянкӧд. Лои миянлы коми сёрниӧ вуджны. Коминад сёрнитігӧн йӧзыс зэв варовӧсь лоисны, быдторсӧ висьталісны миянлы: еджыдъяс пӧ еджыд нянь сёйӧны, но зэв пӧ ичӧт нормаыс — лун кежлӧ ӧти мортлы ӧти блин сӧмын позьӧ пӧжавны; вузалӧны пӧ английскӧй табак, тшыныс пӧ уна, а тӧлкыс этша.
Миянӧс сэсся еджыд няньӧн да удораса дуксьӧм сола чериӧн гӧститӧдісны. Ми посни челядьыслы (а найӧ тшыгъялӧмысла лӧз вез кодьӧсь вӧліны) сетім ичӧтик сьӧд нянь торъяс. Найӧ аттьӧалісны да кампет моз сёйисны миянлысь красноармейскӧй няньтӧ! Мужикъяслы ми сетім махорка пачка. Найӧ сэтысь гартісны, гашкӧ, комын чигарка да кутісны шпуткыны-куритны. Шуӧны: кык во пӧ нин татшӧм чӧскыд табаксӧ эг аддзылӧй.
Ми юасим-керим. Еджыдъяс пӧ сулалӧны Ёртомаын, налӧн пӧ сэні батальон, куим пулемёт. Тӧдмалім ставсӧ, мый вӧлі миянлы колӧ. Олім нин сиктас час-мӧд. Друг миян дінӧ котӧрӧн локтіс детинка, лолыс тырӧма, висьталӧ, миян кузнечыд пӧ пуксис вӧв вылӧ да кыккокйыв мӧдӧдчис Ёртомӧ, дерт пӧ, юӧртны еджыдъяслы муніс гӧрдъяс воӧм йылысь.
Йӧз миянӧс кутісны тэрмӧдлыны: ӧдйӧджык пӧ мунӧй, а то бурӧн онӧ мынӧй. Ми мӧдӧдчим гортлань, шуим: мися, регыд вӧтлам Удорасьыд еджыдъястӧ.
Висьталӧны: час мысти еджыдъяслӧн воӧма быдса взвод, но кузь вӧлӧкад миян бӧрся петны абу лысьтӧмаӧсь. Лоптюгасаясыд висьталӧмаӧсь: грездас пӧ пыралісны сӧмын куимӧн, а ягас пӧ быдса полк сулалӧ вӧлі! Повзьӧмаӧсь еджыдъясыд полксьыд.
Бӧр локтім асланым йӧз дорӧ зэв бура: быд зимовьеын пывсим, тар яя шыд сёйим, жаритӧм тшакӧн да быд сикас вотӧснас чӧсмасим.
Поводдя вӧлі мича: луннас лӧдзьяс кыз гӧлӧсӧн дзизгисны-сьылісны гажа шонділы гора сьыланкывъяс, рытнас номъяс тіньгисны-мойдісны куслытӧм кыалы мыла сьыланкывъяс. Дерт, найӧ юыштісны виртӧ. Но... позьӧ ӧмӧй сэтшӧм мича поводдя дырйи лӧгавны на вылӧ?! Мед пурӧны!
Воим асланым полкӧ лючки-ладнӧ. Сійӧ кадсяньыс коли ветымын во. Ӧні пӧ сійӧ 120 верст кузя вӧлӧксӧ юковтӧ шӧрт кодь веськыд туй. Бокъясас быдмӧма сук парма вӧр, весиг пӧ он вермы аддзыны, кыті воддза туйыс мунлӧма! Туйыслӧн некутшӧм бас ни пас весиг абу кольӧма.
Ӧні Удораса парма пыр, нюр вомӧн и яг вывті шыльквидзӧ кӧрт туй. Микуньсянь Мезень дорӧдз и водзӧ Йӧртымӧдз грымӧдӧ-ветлӧ стальнӧй вӧв, сьӧкыд нопъяснымӧс кыскӧ тысяча пудъя вагон. 120 километр вӧлӧктӧ 1919 воын колӧ вӧлі вуджны вит лун, а ӧні ми грымӧдам Удораӧдзыд час-мӧдӧн.
Гаж петӧ гора горӧн сьывны сӧветскӧй транспортнӧй техникалы мыла сьыланкыв!
1969
