Ф. ШИЛЛЕРЛӦН КЫВБУРЪЯС И. КУРАТОВ ПОЭЗИЯЫН
Миянӧдз кольӧма Ф. Шиллерлӧн ӧкмыс кывбур, кодъясӧс комиӧдӧма И. А. Куратов: «Велӧдчӧм» (1862), «Дифирамб» (1865), «Югыд юкӧм» (1867), «Фортуна князькӧд оліс» (1867), «Виччысьӧм и лоӧм», «Нималӧм», «Нӧдӧм», «Антикъяс Парижын» да «Колумб» (1870).^И. А. Куратов. І том. Художественнӧй гижӧдъяс, 1939, 169–174 л. б. Скобка пиас индӧма комиӧдан кадсӧ, кӧні сійӧ эм./^ Ми тӧдам, мый Куратов комиӧдлӧма и мукӧд поэтъяслысь кывбуръяссӧ: А. С. Пушкинлысь, А. В. Кольцовлысь, И. А. Крыловлысь, Г. Гейнелысь, П. Беранжелысь, Р. Бернслысь, Горацийлысь да с. в. Миянӧдз кольӧма сылӧн матӧ 70 переводнӧй кывбур.
И. Куратовлысь переводнӧй кывбуръяссӧ тӧдмалӧм кузя миян зэв на этша вӧчӧма. Куратов переводъяс йылысь меным тӧдса сӧмын ӧти статья А. Н. Фёдоровалӧн «И. Куратов-переводчик».^«Войвыв кодзув», 1962, № 5, 60 л. б./^ Ми ӧнӧдз на ог лючки тӧдӧй, кутшӧм оригиналъяс серти комиӧдӧма рубежсайса поэтъяслысь кывбуръяссӧ, пӧшти ньӧти на абу тӧдмалӧма Куратовлысь переводческӧй техникасӧ да с. в. Куратовӧс тӧдмалысьяс (куратововедъяс) водзын сувтӧ мог — босьтчыны джуджыда да паськыда тӧдмавны-исследуйтны Куратовлысь переводнӧй кывбуръяссӧ.
Ме тайӧ статьяас босьтчыла сӧмын тӧдмӧдны лыддьысьысьясӧс Ф. Шиллер кывбуръясӧн, кодъясӧс комиӧдӧма Куратов. Та йылысь сёрнисӧ пантӧдз кӧсъя кыв-мӧд шуны вообще художественнӧй переводъяс йылысь.
Ӧти кывсянь мӧд кыв вылӧ вуджӧдӧм
Кор ми ӧти кыв вылысь мӧд кыв вылӧ вуджӧдам научнӧй литература, сэки быть колӧ стӧча вуджӧдны авторыслысь мӧвпъяссӧ, фактическӧй материалсӧ, выводъяссӧ, аргументъяссӧ да с. в. Художественнӧй переводын жӧ, торйӧн нин кывбуръясын, татшӧм стӧчлуныс оз ков, оз ков сэтшӧм стӧчлунсӧ корсьны. Художественнӧй перевод — сійӧ художественнӧй творчестволӧн дзик аслыссикас удж, сійӧ — аслыссикас художественнӧй творчество. Художественнӧй переводлӧн могыс — мӧд кыв материалысь артмӧдны эстетически адекватнӧй произведение.
Ӧти кыв вылысь мӧд кыв вылӧ кывбуртӧ вуджӧдӧмыд — сійӧ зэв сьӧкыд, зэв кыв кутана удж; оз ӧд весь шуны, художественнӧй переводсӧ вӧчны пӧ сьӧкыдджык оригинальнӧй кывбур гижӧм дорысь. Быд перевод колӧ заводитны кывбурлы филологическӧй анализ вӧчӧмсянь, и вӧчны тайӧс гӧгӧрбок видзӧдӧмӧн да тӧдмалӧмӧн, а помавны литературнӧй творчествоӧн. Колӧ сідз вӧчны, мед переводад вӧлі тырвыйӧ тыдалӧ авторыс, сылӧн мӧвпъясыс, сьӧлӧм кылӧмыс, сылӧн художественнӧя гижан сямыс. В. Г. Белинский шуліс: «Гётеӧс переводитӧмад ми кӧсъям аддзыны асьсӧ Гётесӧ, а огӧ переводитысьсӧ; ачыс кӧ Пушкин босьтчис вуджӧдны Гётетӧ, ми эськӧ и сылы тшӧктім, мед сійӧ петкӧдліс миянлы Гётеӧс, а эз асьсӧ» .^В. Г. Белинский. Полное собрание сочинений. М. 1953–56, т. ІХ, с. 227./^
Медся сьӧкыд мӧд кыв вылӧ вуджӧдны кывбуръяс. Кывбуртӧ вуджӧдігӧн колӧ тӧд вылад кутны медводз, дерт, эстетически адекватнӧй произведение мӧд кыв вылын артмӧдӧм йылысь. Но тайӧ артмӧ не сӧмын сэтшӧм жӧ мӧвпъяс да серпасъяс отсӧгӧн, кодъяс эмӧсь оригиналас, но ӧткодьлуныс колӧ тшӧтш и форма боксяньыс: сэтшӧм жӧ размер, сэтшӧм жӧ рифмуйтан сям, кутшӧм эм оригиналас. Колӧны адекватнӧй сравнениеяс, эпитетъяс, фразеологизмъяс да мукӧд сикас мичмӧданторъяс, кодъясӧн вӧдитчӧны художественнӧй гижӧд серпасалігӧн. Колӧ шуны, мый адекватнӧйыд, дерт, абу дзик ӧткодь, а сӧмын ӧткодь модаа, ӧтмодаа художественнӧй серпасъяснас.
Ставсӧ кӧ тайӧс вӧчны переведитігад, сэки лоӧ идеальнӧй перевод. Но татшӧм идеальнӧй переводыс шоча овлӧ. Переводчикъяс унджыкысьсӧ зільӧны сетны сӧмын эстетически адекватнӧй произведение и бокӧ кольӧны уна формальнӧйторъяс: размер, рифмуйтан сям, эпитетъяс да с. в. Переведитігас унаысь ковмывлӧны выль кывъяс: рифма либӧ размер тшӧктӧны тадзсӧ вӧчны. Сы вӧсна унджыкысьсӧ артмӧ вӧльнӧя вуджӧдӧм, кӧть переводчикыс мукӧддырйиыс и оз казяв, мый сійӧ вӧчӧ вӧльнӧй перевод. Дерт, вӧльнӧй перевод да сё процента стӧч перевод костын сулалӧны уна лыда шӧркост (промежуточнӧй) переводъяс, сы вӧсна мукӧддырйиыс сьӧкыд шуны: стӧч перевод али вӧльнӧй перевод тайӧ.
Татшӧм сёрни бӧрын вуджам Ф. Шиллерлӧн кывбуръясӧ, кодъясӧс комиӧдӧма И. Куратов.
Кутшӧм оригиналъяс серти Куратов вуджӧдӧма Шиллерлысь кывбуръяссӧ?
Ми тӧдам, Ф. Шиллер — став мирын нималана немецкӧй поэт (1759–1805). Сылысь кывбуръяссӧ важӧн нин вуджӧдӧма уна кыв вылӧ. Сійӧ кывбуръясыс, кодъясӧс комиӧдӧма Куратов, унаысь петавлісны и роч кыв вылын Куратовӧн найӧс комиӧдтӧдз. «Велӧдчӧм» («Наука») рочӧн петаліс 1845 воын; «Дифирамб» — 1817, 1827, 1834, 1840, 1845, 1855, 1863 воясӧ; «Югыд юкӧм» («Раздел земли») — 1813, 1836, 1841, 1842, 1856, 1859, 1863 воясӧ; «Фортуна князькӧд оліс» («Фортуна и мудрость») 1845, 1857, 1863 воясӧ; «Виччысьӧм и лоӧм» («Ожидание и исполнение») 1842, 1845, 1848, 1863 воясӧ; «Нималӧм» («Почести») 1844, 1858, 1863 воясӧ; «Нӧдӧм» («Притчи и загадки») 1859, 1863 воясӧ; «Антикъяс Парижын» («Антики в Париже») 1838, 1845, 1849, 1858, 1859, 1863 воясӧ; «Колумб» 1840, 1845, 1854, 1863 воясӧ. Эмӧсь, дерт, и сёрджыкся переводъяс, но на лыдысь унджыкыс петісны Куратовӧн коми переводъяс вӧчӧм бӧрын нин.
Орччӧн пуктӧмӧн кӧ видлалан Куратовлысь коми переводъяссӧ Шиллерлӧн оригиналъяскӧд да роч переводъяскӧд, яръюгыда тыдовтчас, мый Куратов кывбуръяссӧ вуджӧдӧма роч переводъяс серти, а абу Шиллерлӧн немецкӧй оригиналъяс серти. Куратов, дерт, тӧдӧ вӧлӧм немецкӧй кывтӧ, но Шиллерлысь немецкӧй книгаяссӧ, тыдалӧ, сьӧкыд вӧлӧм судзӧдны сэтшӧм местаясад, кӧні сійӧ сэки оліс (Сыктывкар, Шӧр Азия).
Кутшӧм роч переводъяс серти комиӧдӧма? Ме висьталі нин, мый Шиллерлысь кывбуръяссӧ роч кыв вылӧ вуджӧдлӧмаӧсь унаӧн. Миянлы колӧ спутю тӧдмавны, кутшӧм роч перевод серти Куратов вуджӧдӧма коми кыв вылас. Кор Куратовлысь переводсӧ да роч переводъяссӧ орччӧн пуктӧмӧн видзӧдлан, сэки аддзан со мый.
Куим кывбур Куратов комиӧдӧма М. Л. Михайловӧн (1830–1865) вӧчӧм роч перевод серти: «Дифирамб» Михайловыс вуджӧдӧма роч вылӧ 1854 воын, «Виччысьӧм и лоӧм» да «Колумб» — 1854 воын. Тайӧ куимнан роч переводсӧ вӧлі печатайтӧма татшӧм книгаясын: «Стихотворения М. Л. Михайлова», Берлин, 1862; «Собрание сочинений Ф. Шиллера», Лейпциг, 1863; «Стихотворения М. Л. Михайлова», СПб, 1866. Тайӧ куимнан книгасӧ вӧлі лэдзӧма М. Л. Михайловӧс кыдзи революционерӧс пуксьӧдӧм бӧрын (арестуйтісны сійӧс 1861 воын, а 1865 воын куліс катаргаын). Куимнан кывбурыс петавлӧма Михайловӧс пуксьӧдтӧдз на: «Дифирамб» вӧлі печатайтӧма «Отечественные записки» журналын 1855 воын, «Колумб» сійӧ жӧ журналас 1854 воын да «Ожидание и исполнение» — «Иллюстрация» журналын 1848 воын.
Ф. Шиллерлысь мукӧд квайт кывбурсӧ, кодъясӧс комиӧдӧма Куратов, М. Михайлов роч кыв вылӧ абу вуджӧдлӧма. Найӧс комиӧдігӧн Куратов пӧльзуйтчӧма мукӧд роч переводъясӧн. «Велӧдчӧм» кывбур комиӧдӧма Струговщиковлӧн перевод серти («Стихотворения А. Струговщикова», 1845; Мӧдысь лэдзӧма — «Собрание сочинений Ф. Шиллера», 1863). «Нӧдӧм» кывбур комиӧдӧма Мейснерлӧн роч перевод серти, кодӧс первойысьсӧ вӧлі печатайтӧма «Русский мир» журналын, № 33, 1859 воын да мӧдысь «Собрание сочинений Ф. Шиллера» книгаын 1863 воын. «Антикъяс Парижын» кывбур комиӧдӧма Ф. Миллерлӧн роч перевод серти. Сійӧс вӧлі медводдзаысь йӧзӧдӧма «Стихотворения Ф. Миллера» книгаын 1849 воын, а сэсся 1863 воын «Собрание сочинений Ф. Шиллера» книгаын. «Фортуна князькӧд оліс», «Югыд юкӧм» да «Нималӧм» кывбуръяс комиӧдӧма Н. Гербельлӧн перевод серти, кодъясӧс вӧлі печатайтӧма «Собрание сочинений Ф. Шиллера» книгаын 1863 воын. Н. Гербельлӧн «Фортуна и философ» перевод петалӧма и «Отголоски» журналын 1858 воын, тайӧ жӧ журналас петалӧма и Гербельлӧн перевод «Почести», сылӧн перевод «Раздел земли» петалӧма 1854 воын «Современник» журналын, а сэсся и «Отголоски» журналын 1858 воын.
Ӧні вайӧдам некымын пример, кодъяс петкӧдлӧны, мый кывбуръяссӧ комиӧдӧма роч переводъяс серти, а абу немецкӧй оригиналъяс серти. Сӧмын первой пасъям тані, мый «Югыд юкӧм» кывбурлы Куратов сетлӧма и мӧд ним — «Му юкӧм», но бӧрынджык вежӧма «Югыд юкӧм» нимӧн, тыдалӧ, сы понда, мед оз гӧгӧрвоны ыбвыв му юкӧм.
Тайӧ кывбурас Куратовлӧн шуӧма «бур Зевес», Гербельлӧн роч переводас «благой Зевес», Шиллерлӧн абу татшӧм эпитетыс. Куратовлӧн «мортвужлы», Гербельлӧн — «людскому племени», Шиллерлӧн — «людям». Тайӧ кывъяссӧ оз мырдӧн тшӧкты вӧлӧм сюйны ни рифма, ни ритм. «Бур Зевес мортвужлы» пыдди позьӧ вӧлі шуны «Зевесыд мортъяслы». Куратовлӧн тайӧ кывбурас эм кыв «енвевтсянь». Гербельлӧн роч переводын: «с высот своих небес». Шиллерлӧн оригиналас «небо» кыв абу, сэні «с своей вышины». (Шиллерлысь оригиналсӧ ме сета роч подстрочникӧн.)
Куратовлӧн «Колумб» кывбурын гижӧма: «мед бӧбъяс сералӧны», Михайловлӧн: «пусть невежды смеются», Шиллерлӧн: «пусть насмехаются над тобою» (сылӧн абу невежда понятиеыс). «Дифирамб» кывбурын (Шиллерлӧн тайӧ кывбурыс мӧд нима: «Bеsuсh» — «посещение, визит, гости». Кутшӧмкӧ немецкӧй изданиеясын, тыдалӧ, тайӧ кывбурсӧ лэдзлӧмаӧсь «Дифирамб» нимӧн). Ни Куратовлӧн, ни Михайловлӧн тайӧ кывбурас абу мӧвп: «верьте мне это». Шиллерлӧн гижӧма: «Никогда, верьте мне это, не появляются боги в одиночку». Михайловлӧн тайӧ: «Порознь бессмертные к смертным не сходят с горных вершин», а Куратовлӧн: «Му вылӧ морт ордӧ ӧтнасӧн оз волы некутшӧм ен». Сідзкӧ, Куратов комиӧдӧма кывбурсӧ Михайловӧн вӧчӧм роч перевод серти.
Тайӧ жӧ кывбурысь Куратовлысь ми лыддям: «менӧ лӧз енвевтад босьтӧй ті». Михайловлӧн: «Возьмите в небо лазурное». Весиг эпитетыс ӧткодь: лӧз — лазурное. Шиллерлӧн мӧд ног шуӧма: поднимите меня к Вашему Олимпу. Фетлӧн переводас Шиллерлӧн мӧвпыс кольӧма: Возьмите меня на Олимп. Позьӧ вайӧдны уна пример, кодъяс петкӧдлӧны, мый Куратов комиӧдӧма роч переводъяс вылысь. Унджыкысьсӧ переводъясыс Гербельлӧн да Михайловлӧн.
Мукӧддырйиыс Куратов роч переводчикъяслысь весиг рифмуйтан сямсӧ босьтӧ. «Югыд юкӧм» кывбурын Шиллерлӧн и унджык роч переводъясас нёль строкаа строфаын падвежа (перекрестнӧй) рифмаяс, а Гербельлӧн, код серти Куратов комиӧдӧма тайӧ кывбурсӧ, орчча рифмаяс, кык воддза строкаас мужскӧй, а кык бӧръяас — женскӧй рифмаяс.
— Возьмите свет! Он ваш, — сказал благой Зевес
Людскому племени, с высот своих небес:
— Я вам дарю его! — в наследие возьмите;
Но меж собой его по-братски разделите.
Куратовлӧн:
«Босьтӧ, мый му вылас, босьтӧ, мый муас», —
Енвевтсянь бур Зевес мортвужлы шуас.
Шуас — и тэрмасьӧ дзоля и дзор
Дасьтыны ас вӧсна коланджыктор.
Куратовлӧн воддза кык строчкаас женскӧй рифмаяс, а бӧръя кыкас — мужскӧй.
«Дифирамб» кывбурын Куратовлӧн размерыс и рифмуйтӧмыс зэв матын Михайловӧн вӧчӧм роч перевод дінӧ (куим слога стопа, ударениеыс медводдза слогас). Шиллерлӧн куим слога стопа жӧ, но унаысь первой слогыс ударениетӧм.
Роч переводъяс серти вуджӧдігӧн бокӧ кежӧмъяс
Бокӧ кежӧмъяслӧн (отступлениеяслӧн) эм уна сикас помкаяс:
а) рифма тшӧктӧ выль кыв сюйны, сэтшӧм мӧвпа кыв, коді абу оригиналас; б) мед оз торксьы кывбурлӧн размерыс, ковмывлӧ содтыны либӧ чинтыны текстсӧ, сюйны сэтчӧ сэтшӧм тӧдчанлуна кывъяс, кодъяс абу роч оригиналас, либӧ шыбитны текстсьыс кутшӧмсюрӧ местаяс; в) лыддьысьлы сьӧкыда гӧгӧрвоан местаяс вежны сідз, мед лыддигас сэтшӧминыс гӧгӧрвоана лои; мӧд ногӧн кӧ шуны, матыстны лыддьысьысь психология дінӧ, сылӧн мӧвпалан-вежӧртан дінӧ; г) переводчикыс содтӧ оригинал дінас ассяньыс дзик выль мӧвпъяс, либӧ вежӧ авторыслысь мӧвпъяссӧ мӧд сикас мӧвпъясӧн, мӧд серпасъясӧн, мед петкӧдлыны ассьыс видзӧдлассӧ; д) коми кывлы сьӧкыда лӧсялан кывбур размерсӧ вежӧ лӧсяланджык размерӧн.
Татшӧм бокӧ кежӧмъяссӧ ми аддзам Куратовлысь, кор сійӧ роч переводъяс серти комиӧдӧ кывбуръяс. Сувтлам дженьыдика быд татшӧм бокӧ кежӧм вылӧ.
Рифма вӧсна бокӧ кежӧм
«Югыд юкӧм» кывбурын бокӧ кежӧмъяс: муас — в земле (татшӧм тӧдчанлуна кывйыс абу ни Шиллерлӧн, ни роч переводчикъяслӧн). Куратовлы татшӧм кывйыс ковмӧма, мед рифмуйтны «шуас» кывкӧд. Куратов содтӧма быдса сёрникузя «кытчӧ ме муна», мед рифмуйтны «ӧтнам пыр вуна»-кӧд.
Быдсӧ нин мортъяслы юклӧма, пиӧ;
Му абу менам нин. Мый нӧ тэд сиа?
Мый нӧ тэд сиа кывъяссӧ лоӧма босьтны рифма вӧснаыс. Татшӧм мӧвпыс абу Шиллерлӧн, ни роч переводчикъяслӧн.
Кӧсъян кӧ мекӧд тэ гажӧдчигтыр
Овны, тэд восьтӧма енвевтӧй пыр!
Гажӧдчигтырсӧ сюйӧма кывбурас рифмуйтӧм ради жӧ. Рифмуйтӧм понда бокӧ кежӧмъяс эмӧсь и мукӧд кывбуръясын. Босьтам кӧть «Дифирамб» кывбур. Михайловлысь ми лыддям: Вашего нектара дайте мне, боги. Рифмуйтӧм ради Куратов вежӧ ставнас мӧвпсӧ:
Ен олӧм и морт мед олӧ...
Сӧмын доз тыр нектар колӧ.
Босьтам мӧд пример тайӧ жӧ кывбурсьыс. Михайловлысь лыддям: Нектар... лиясь, пламенеет. Шиллерлӧн: шумит, искрится. Куратовлӧн: Нектар пузьӧ, а сэсся рифма ради содтӧма: Шог кыдз узьӧ — горе как бы спит.
Куратов радейтӧ вӧдитчыны стӧч рифмаӧн. Мукӧддырйиыс сійӧ рифмуйтӧ сэтшӧминъяс, кӧні роч переводчикыслӧн ни Шиллерлӧн рифмаыс абу. Сы вӧсна рифмуйтӧм местаыс мукӧд кывбуръясас унджык оригиналас серти. Шуам «Дифирамб» кывбурын Куратовлӧн рифмуйтӧм строчка гозйыс паныдасьлӧ 13-ысь, Шиллерлӧн — 9-ысь, Михайловлӧн сӧмын 8-ысь. Татшӧм тшӧкыда рифмуйтігад кывъясыслӧн да сёрникузяясыслӧн тӧдчанлуныс вежласьӧ. Енэжса олӧмсӧ Куратов тадзи серпасалӧ: «Ен гаж тайӧ мортлы вайӧ». Михайловлӧн тадзи висьталӧма: «Родина радости — Зевса чертоги». Шиллерлӧн: «Вы живете в чертоге Юпитера». Дерт, Куратовлӧн серпасалан ӧткодьлуныс (художественнӧй адекватностьыс) оз чин ни оз жебмы татшӧм вежлалыштӧм пондаыс.
Ритм вӧсна бокӧ кежӧмъяс
Ӧти кыв вылысь мӧд кыв вылӧ вуджӧдігӧн кӧ быд кыв кутан переведитны стӧча, вермас торксьыны муртӧса сёрниыд и артмас муртӧстӧм проза. Мед артмис муртӧса сёрни, кывбур, быть лоӧ чинтавны да содтавны кывъяссӧ, корсьны синонимъяс, бӧрйыны сэтшӧмъясӧс, мед эськӧ артмис кывбура сёрни. Вайӧдам примеръяс.
Куратовлӧн «Дифирамб» кывбурын: Мичаник Геба! Шиллерлӧн ни роч переводчикъяслӧн татшӧм эпитетыс абу.
Либӧ со босьтам «Югыд юкӧм» кывбур. Куратов тадзи гижӧ:
Шуас: тэрмасьӧ дзоля и дзор
Дасьтыны ас вӧсна коланджыктор.
Гербельлӧн переводас шуӧма тадзи:
Сказал и мигом все, кому бог руки дал,
Спешат устроиться; хлопочет стар и мал.
Тані, мед ритм да рифма артмас, кому бог руки дал сёрникузясӧ Куратов шыбитӧма, а сы пыдди ассяньыс сюйӧма: дасьтісны ас вӧсна коланджыктор. Татшӧм примеръяссӧ позьӧ уна вайӧдны.
Лыддьысьысьяслы бурджыка гӧгӧрвоӧм вӧсна бокӧ кежӧмъяс
Немецкӧй кывбуръясад, кодъясӧс Шиллер гижӧма матӧ 200 во сайын, дерт, эмӧсь сэтшӧм местаяс, стӧча да веськыда кӧ найӧс комиӧдны, сьӧкыд лоӧ лыддьысьысьяслы гӧгӧрвоны. Куратов сэтшӧминъяссӧ сідзи вежлалӧма, мед йӧзыс гӧгӧрвоисны. Вайӧда некымын пример.
«Югыд юкӧм» кывбурысь ми аддзам му юкӧмлысь татшӧм серпас:
Вӧралысь пищальӧн мӧдӧдчис вӧрӧ,
Код керка-картаа, ытшкӧ и гӧрӧ,
Вузасьысь мореӧд ыстіс караб,
Лэдзис и вуграсьысь ю вылӧ таб.
Кага ас лайканас ыджыд и шуда,
Медалӧм киӧн банкир перйӧ руда,
Архирей аслыс босьтіс алтарь,
Скипетр, корона и трон босьтіс царь.
Шиллерлӧн и роч переводчикъяслӧн тайӧ местаыс пӧшти ставнас мӧд пӧлӧс. Шиллерлӧн шуӧма тадзи:
Земледелец схватился за плоды полей,
Юнкер (барчук) рыскал по лесам,
Купец берет, что вмещают его амбары,
Аббат выбрал себе благороднейшие прошлогодние вина.
Роч переводчик Гербель гижӧ тадзи:
Вмиг пахарь завладел полями и лугами,
Охотник в лес ушел за хищными зверями,
Купец товарами набил амбары, дом...
Смиренный жрец богов беседует с вином;
Владелец затворил дороги и плотины
И требует со всех законной десятины.
Куратов тайӧ кык строфасӧ дзик мӧд ног вӧчӧма, мед лыддьысьысь гӧгӧрвоас, матыстӧма сэкся коми олан-вылан ногъяслань. Коми вӧралысь оз вӧтлысь сӧмын хищнӧй зверьяс бӧрся, сійӧ кыйӧ и сьӧла-тар, ур да кӧч, кыдз позьӧ Комиын тупкыны туй да ещӧ вот босьтны туй вывті мунӧмысь? Комиын вӧралӧм да му уджалӧм кындзи, эм ещӧ и чери кыйӧм. Тайӧс Куратов тшӧтш пасйӧ. Комияс тӧдӧны нин вӧлі, мый руда перйӧны медалӧм киӧн. Тайӧс содтӧ сійӧ, мед политически ёсьджык лои Зевслӧн му юклан принципыс.
Гербельлӧн шуӧма: Не ты ль парил в стране волшебных снов. Куратов та пыдди гижӧ: Ас вылад норась, мый шог татшӧм суас!
Гербель переводын шуӧма:
Мой взор твой светлый лик в восторге созерцал,
Мой слух гармонии миров твоих внимал —
И, погружась душой в сиянье золотое.
Куратов тайӧ местасӧ висьталӧ мӧд ног, мӧд кывъясӧн:
Тэкӧд ме вӧлі! Ме видзӧді тэнӧ
Енвевтсьыд! Сэтшӧм тэ югъялысь сэні,
Мича и ыджыд, и вына! Кор ен
Тыдалӧ мортлы, морт кыдзи оз шен?
Тайӧ кывъясыс сэтшӧма жӧ (гашкӧ, и ёнджыка на) мӧрччӧны лыддьысьысьяс юрӧ да сьӧлӧмӧ, кутшӧма и Шиллерлӧн да роч переводчикъяслӧн.
«Колумб» кывбур помӧ Куратов содтӧ:
Тыдалӧ
Ва турун, — дерт, матын вадор...
Водзӧ! Со и Сан-Сальвадор!
Тайӧ кык строчкаыс абу Шиллерлӧн ни роч переводчикъяслӧн. Куратов содтӧ тайӧс, буракӧ, сы вӧсна, мый татӧг кывбурыс кажитчӧ помавтӧм, быттьӧ мыйкӧ оз тырмы... Нинӧм абу шуӧма сы йылысь, мый Колумбыс воӧма Америка вадорӧ.
«Дифирамб» кывбурын роч переводчик Михайловлӧн тадз шуӧма:
Чтоб ненавистного Стиксова^Стикс — важ грекъяслӧн мифологияын муувса царствоын ю, сы сайын олӧны кулӧм мортъяслӧн ловъясыс./^ сока
Он, как и мы, не видел.
«Стиксов соксӧ» зэв сьӧкыд гӧгӧрвоны, и Куратов вежӧ тайӧ местасӧ:
Гу пытшкын узьысьяс моз
— Миян кодь сійӧ — мʼоз унмовсьлы!
Куратов шуӧ, сійӧ пӧ (Гебаыс) миян кодь (енъяс кодь), и та вӧсна пӧ мед оз унмовсь, кыдзи му улын узьысьяс (мӧд ногӧн кӧ, кулӧмаяс).
«Нӧдӧм» кывбур переводысь ми аддзам зэв уна вежлалӧмъяс. Немецкӧй оригиналас и роч переводас сёрниыс мунӧ плуг йылысь, кодлы паныд сувтӧма сабля (меч). Плугыс сэні мирнӧй олӧмлӧн символ, а сабляыс — косьлӧн да зыклӧн символ. Куратов плугсӧ вежӧма черӧн. Сэкся пу гӧр йывсьыд кӧ шуны, мый сійӧ «быдӧнӧс озырмӧдӧ» (роч переводас: «Могу я всех обогатить»), вӧлі эськӧ порсь серам. Комияс тӧдӧны нин вӧлі: пу гӧрйыд, кодӧн лукйӧны войвывса изгармӧм мутӧ, муртса кынӧмпӧт сетӧ, сійӧн он ёна озырмы. Чер — уджлӧн символ. Тайӧ комиыдлы гӧгӧрвоанаджык. Та вӧсна коми кывбурас аслыспӧлӧс содтӧдъяс лоӧма сюйны.
Ме ог дойдлы кыті сӧта...
Лабич улын узьлывла.
Татшӧмторъясыд оз лӧсявны гӧрйыдлы, и найӧ абуӧсь Шиллерлӧн ни роч переводчикъяслӧн.
Шиллер серти мӧд ногӧнджык мӧвпалӧм вӧсна бокӧ кежӧмъяс (ассьыс мӧвпъяс содталӧм)
«Югыд юкӧм» кывбурын оз тырмы татшӧм мӧвп: «Меж собой его по-братски разделите». Тайӧ мӧвпыс эм Шиллерлӧн, эм и роч переводчиклӧн. Куратов мыйлакӧ шыбитӧма тайӧ сёрникузясӧ. Шыбитӧма, тыдалӧ, нарошнӧ Зевсыслысь тайӧ кывъяссӧ. Зевсыс ӧд медвына античнӧй ен. Мый сійӧ тшӧктас, сійӧс и лоӧ вӧчны: тшӧктас кӧ юкны мусӧ вокъяс костын моз, быть лоӧ сідзи юкны. А революционнӧй демократ Куратов аддзӧ, мый му вывсӧ абу вокъяс костын моз юкӧма: царь, архирей, банкир да купеч унджык курыштӧмаӧсь аслыныс, а гӧрысь-кӧдзысьлы, вӧралысьлы да медӧн уджалысьлы зэв этша шедӧма мувывса эмбурыс. А поэтлы (и мукӧд сэтшӧм войтырлы) нинӧм абу веськалӧма, пайтӧг кольӧмаӧсь. Кутшӧм нӧ тайӧ «по-братски» юкӧм!
Шиллер да роч переводчикъяс серти поэт сӧмын норасьӧ Зевслы пидзӧс вылас уськӧдчӧмӧн («Пал ниц перед троном Зевса», — Шиллерлӧн). Норасьӧ-няргӧ, мыйла ыджыдысь-ыджыд енмыс му вывсӧ юклігӧн вунӧдӧма сійӧс, поэтсӧ — медкывзысь, медбур писӧ. Некутшӧм протест абу, сӧмын пидзӧс вылын сулалӧмӧн лӧвтӧм да бӧрдӧм! Куратовлӧн поэтыс оз сӧмын бӧрд, а чорыда протестуйтӧ. Коми поэт ассяньыс содтӧ:
Эз коль и му пытшкӧс; кула и сэсь
Мынтытӧг оз сетны ни ӧти весь.
Ачыд тэ юклін, эз мывкыдтӧм мукӧд.
Куратов переводын поэтыс оз пидзӧсчанясь (Шиллерлысь сійӧ местасӧ коми поэт шыбитӧма), а Зевсыслы веськыда синмас крапкӧбтӧ: «Веськыдлун эз нин и енвевтысь пет».
Кывбурыс помасьӧ сир курыд серама кывъясӧн. Зевс шуӧ: кодлы пӧ му вылысь нинӧм эз сюр, кайӧй пӧ енэжӧ, налы пӧ «восьтӧма енвевтӧй пыр».
Татшӧм вежлалӧмъяс вӧснаыс Шиллерӧн сетӧм идеяыс оз вош, а бурмӧ, лоӧ матынджык Куратов кадса олӧм дінас.
Кывбур тэчан размеръяс
Коми кывйыдлы, кӧні ударениеыс унджыкысьсӧ усьӧ первой слог вылас, ёнджыка лӧсялӧ хорей (кык слогъяса стопа, ударениеыс усьӧ первой слог вылас) да дактиль (куим слогъяса стопа, ударениеыс бара жӧ усьӧ первой слог вылас). Ӧкмыс кывбурысь, кодъясӧс Куратов комиӧдӧма, квайтсӧ гижӧма хорейӧн: «Велӧдчӧм» (А. Струговщиковлӧн роч переводыс — дактиль), «Виччысьӧм и лоӧм» (М. Михайловлӧн роч переводыс — дактиль жӧ), «Нималӧм» (Н. Гербельлӧн — дактиль), «Нӧдӧм» (Мейснерлӧн роч переводыс ямб), «Антикъяс Парижын» (Ф. Миллерлӧн — ямб), «Колумб» (М. Михайловлӧн роч переводыс ямб).
Куратов кык кывбур — «Дифирамб» да «Югыд юкӧм» комиӧдӧма дактильӧн. Ӧти кывбур — «Фортуна князькӧд оліс» Куратовлӧн комиӧдӧмыс и Гербельлӧн роч переводыс ямбӧн вӧчӧма.
Тадзи И. Куратов комиӧдігас вежлалӧма кывбуръясыслысь размерсӧ, мед матыстны коми кывлӧн аслыссикаслун дінӧ да мед гораджыка кутасны юргыны.
Шиллерлысь кутшӧмджык кывбуръяс Куратов бӧрйӧма комиӧдныыс?
Шиллерлӧн эм уна сё кывбур немецкӧй кыв вылын и роч да мукӧд кывъяс вылын. Куратовлысь ми тӧдам сӧмын 9 коми перевод. Кутшӧмӧсьджык найӧ содержание сертиыс? Куратов абу босьтӧма Шиллерлысь кывбуръяссӧ дорвыв, мый ки улас сюрӧма, а бӧрйӧма сэтшӧмъясӧс, кодъяс сылы сьӧлӧм вылас воӧмаӧсь — идеяыс да мичлуныс вӧсна.
Мый йылысь висьталӧны тайӧ ӧкмыс кывбурыс? «Велӧдчӧм» кывбур сувтӧ карьеристъяслы паныд, кодъяс наукаысь корсьӧны аслыныс «йӧла мӧс да вый». Куратов ичӧтсяньыс тӧждысьӧ нартитӧм йӧз понда, уджалысь войтыр понда и та вӧсна зывӧктӧ татшӧм карьеристъяссӧ. «Югыд юкӧм» кывбур висьталӧ му несправедливӧя юклӧм йылысь, пайтӧм Макаръяс йылысь, кодъяслы нинӧм эз вичмы. «Став му выв юкӧма; кытчӧ ме муна?» Мунны некытчӧ, енэжӧ, Зевс ордӧ, кайӧмысь кындзи.
Со Шудыс (Фортунаыс) князь дінысь пышйӧ... философ дорӧ, чайтӧ, мый философ зэв лоӧ рад (философсӧ тані колӧ гӧгӧрвоны кыдзи учёнӧйӧс, коді мырсьӧ-пессьӧ наука понда. Шиллерлӧн абу философ, а мудрость). Но философлы некор Фортунакӧд гӧлчитны, вӧтлӧ сійӧс бӧр князь ордӧ — тэтӧг пӧ князьыд тшыг кулӧ либӧ морӧсас кинжал зургас.
Куратовлӧн том дырйиыс вӧліны гырысь планъяс — коми йӧзӧс югдӧдны, сетны налы литература, кокньӧдны налысь олӧмсӧ. Кыз плешка царскӧй «станӧвӧйяс», гын юра начальство Куратовлысь туйсӧ потшисны. Коми поэт зілис кӧть мыйтакӧ йӧзӧдны ассьыс мича кывбуръяссӧ, но... нинӧм эз артмы! Дерт, та йылысь висьталӧ «Виччысьӧм да лоӧм» кывбур: «Сюрс карабӧн повтӧг том морт петӧ ылӧ море вылӧ», а бӧрсӧ локтӧ ӧзынлань (пристаньлань) пӧрысь морт пыж шойӧн.
Буржуазнӧй обществоын мортлӧн да прогрессивнӧй войтырлӧн нималӧмыс дженьыд, абу кузь нэма — шонді югӧрлӧн гы вылын югнитлӧм кодь жӧ. Та йылысь сёрниыс «Нималӧм» кывбурын. Шиллер и роч переводчикъяс тайӧ кывбурыслы сетӧмаӧсь «Почести» ним, а Куратов сетӧма мӧд ним — «Нималӧм» («Слава»). Вежӧма нимсӧ, сы вӧсна мый коминад сьӧкыд висьтавны «почести» вежӧртассӧ. Тайӧ кык понятиеыс — «почести» да «слава», дерт, матынӧсь ӧта-мӧдыскӧд. Тайӧ кывбурсӧ Куратов комиӧдӧма дженьдӧдӧмӧн, кольӧма сӧмын оригиналыслӧн идеяыс. Кывбурыслысь помсӧ, медбӧръя мӧвпсӧ, абу вайӧдӧма. Роч переводыс помасьӧ тадзи:
Так озаряют и почести блеском своим человека:
Блещет не сам он, — а им проходимое место.
Тайӧ зэв колана мӧвпыс Куратовлӧн абу. Шиллерлӧн и роч переводчикъяслӧн гижӧма зэв мича серпасъясӧн и мича юрган ритмӧн. Куратовлӧн артмӧма жебджык. Тыдалӧ, тайӧ абу тырвыйӧ помалӧм перевод, а сӧмын набросок.
Шиллерлӧн эмӧсь кывбуръяс, кӧні сійӧ ошкӧмпырысь сьылӧ удж йылысь и зывӧктӧ война да йӧзӧс грабитӧм. Татшӧм, шуам, «Нӧдӧм» кывбур. Искусство да наука вӧсна тӧждысьӧм тӧдчӧ «Антикъяс Парижын» да «Колумб» кывбуръясын. Война дырйи Грецияысь трофей пыдди вайлӧмаӧсь Парижса музейӧ мича скульптурнӧй произведениеяс. Но сэкся пемыд (невежественнӧй) войтыр видзӧдӧны на вылӧ да оз гӧгӧрвоны:
Муза тӧдысьлы кӧн ен,
Сӧмын из вандаллы сэн!
«Колумб» кывбурын кылӧ ошкан сьылӧм гениальнӧй мортлы — Америка восьтысьлы, коді океан вомӧн веськыда рытыввылӧ паруснӧй карабӧн вуджис. Сійӧс ышӧдіс сэтчӧ мунны идея — восьтыны Индия.
И. А. Куратов босьтӧма Ф. Шиллерлысь медся прогрессивнӧй кывбуръяссӧ, комиӧдӧма найӧс сэтшӧм мичаа да сӧстӧма, быттьӧ ачыс Шиллерыс комиӧн сёрнитӧ, быттьӧ тайӧ джуджыд мӧвпъяса поэтыс сизим пӧв ӧкмыс му сайсянь воӧма коми пармаӧ да гора кывбуръяссӧ лыддьӧ ачыс.
1970
