И. А. КУРАТОВЛЫСЬ КЫВБУРЪЯС МЕДВОДДЗАЫСЬ ЙӦЗӦДӦМ
И. А. Куратовӧс тӧдмалан уджын миян уна нелючкитор на эм, унаысь на висьталам ылӧсас, стӧчмӧдтӧг, мыйсюрӧ огӧ на тӧдӧй. А Куратовыд — миян ыджыд поэт, классик, коми поэзиялы подув пуктысь. Сідзкӧ, оз позь чикыш-кокышӧн сы йылысь гижны, оз позь кокнишомасьны фактическӧй материал йывсьыс сёрнитігӧн. Миян куратововедъяслӧн овлӧны нелючкияс: торкӧны датасӧ, оз индыны книгаыслысь лист боксӧ, кытчӧ печатайтӧма кывбуръяссӧ, мӧвпъяссӧ босьтӧны мукӧд исследовательяслысь, но оз ыстысьны на вылӧ, фантазируйтӧны да ассьыныс мӧвпъяссӧ подулавтӧг збыль пыдди вӧзйӧны лыддьысьысьяслы.^Ме ог кӧсйы увтыртны куратововедъяслысь уджсӧ. И. А. Куратовлысь олӧмсӧ да творчествосӧ тӧдмалӧм кузя зэв ыджыд удж вӧчисны коми филологъяс: А. А. Попов (Ӧльӧк Ӧндрей), А. С. Сидоров, П. Г. Доронин, А. Н. Фёдорова да М. Н. Ожегова. Найӧ мӧд путкыль путкыльтісны поэтлысь немарксистскӧя анализируйтӧм, кодӧс вӧчліс, шуам, И. И. Оботуров (видзӧд И. А. Куратов. «Гижӧд чукӧр». Сыктывкар, 1932 во). Куратововедъяс ыджыд удж пуктісны И. А. Куратовлысь гижӧдъяссӧ йӧзӧдӧмӧ да комментируйтӧмӧ, сылысь олӧмсӧ тӧдмалӧмӧ. /^
Тайӧ статьяас ме сувтӧда ас водзӧ мог — висьтавны спутю, кӧні да кор, кыдзи да кутшӧм ногӧн вӧлі печатайтӧма И. А. Куратовлысь кывбуръяссӧ революцияӧдз.
Медводз печатайтӧма вӧлі Куратовыдлысь вит кывбур «Вологодские губернские ведомости» газетын, 1866 воын, мӧд да коймӧд номеръясын. Йӧзӧдӧма вӧлі тайӧ газетас йӧз кост сьыланкывъяс туйӧ «Зырянские песни» статьяын. Статьяас пырӧмаӧсь татшӧм кывбуръяс: «Зон» (№ 2), «Гӧль зон», «Том ныв», «Пӧрысь», «Понкӧд» (№ 3). Авторыс статьясӧ кырымалӧ: К. (Коді тайӧ «К-ыс» вӧлӧма, сы йылысь кутам сёрнитны бӧрынджык.) Статьяыс заводитчӧ тадзи (комиӧді ачым):
«Коми муӧ волысьяс шоча вермӧны кывны коми сьыланкыв, весигтӧ Сыктывкарын — коми цивилизация котырманінас. Сыктывкарын да сы гӧгӧрын сьӧкыд кывны комиӧн сьылӧм: сэтчӧс войтырыс асланыс сьылан-ворсанінъясын пыр сьылӧны роч сьыланкывъяс, сьылігас роч кывйыслысь сьыланногсӧ торкӧны. Татшӧм сьылӧмыд оз вӧрзьӧд сьӧлӧмтӧ, абу мылалуныс сылӧн, оз гажӧд некодӧс и оз нормӧд, ӧти кывйӧн кӧ шуны, сійӧ брунтыртӧм и алапастӧм. Татшӧмторйыслӧн помкаыс, дерт, сыын, мый роч элемент ньӧжйӧникӧн пыр зырӧ комисӧ. Дзик мӧдтор ми аддзам, кор кывзам йӧзкостса сьыланкывъяс; сьылӧны найӧс гӧгӧрвоана кывйӧн, эм наын мылалун, сьӧлӧм пузьӧм и лӧнь жугыльлун. Дзик весь унаӧн чайтӧны, быттьӧкӧ коми кыв аслас содержание серти гӧль кыв, кыдзи и мукӧд гӧль кывъяс. Коми лирическӧй сьыланкывъясыд мича гораӧсь, а йӧзкостса сьыланкывъясыд (роч сьыланкывъяс моз жӧ) сьӧлӧмӧдз йиджан мотивъясаӧсь.
Со, шуам, вит коми сьыланкыв, кодъясӧс ме аддзи сэтчӧс ӧти образованнӧй коми морт^Природный образованный зырянин — тадз шуӧ авторыс./^ рукописьысь да кывлі неважӧн, кыдзи сьылісны найӧс Сыктывкарса некымын нывбаба».
Тадзи помалӧ «К» псевдонима авторыс аслас статьялысь водзкывсӧ да вайӧдӧ вит коми сьыланкыв, кодъясӧс вуджӧдӧ тшӧтш роч кыв вылӧ: первой нёль сьыланкывйыслысь сетӧ смыслӧвӧй перевод, а витӧдыслысь вайӧдӧ поэтическӧй, кывбур сяма перевод. Ӧні куратововедъяс (А. А. Попов, А. С. Сидоров, П. Г. Доронин, А. Н. Фёдорова) бура нин тӧдмалісны, мый тайӧ витнан коми сьыланкывйыслӧн да роч вылӧ вуджӧдӧм ӧти кывбурлӧн авторыс И. А. Куратов. (Тайӧ произведениеясыс кольӧмаӧсь Куратовлӧн рукописьясын.)
Тайӧ вит кывбурсӧ вайӧдӧм бӧрын «К» ассьыс статьясӧ помалӧ тадзи:
«Коми кыв, сылы рӧдня венгерскӧй кыв моз жӧ, торъялӧ аслас дженьыдлунӧн. Со мый вӧсна оз позь вуджӧдны роч кыв вылӧ сэтшӧм жӧ дженьыд кывбурӧн, кутшӧмӧн гижӧма тайӧ сьыланкывъяссӧ. Пӧслӧвича шуӧ: сьыланкывсьыд пӧ кыв ни джын оз позь шыбитны, а мӧд кыв вылӧ вуджӧдігад сьӧкыд тадзтӧ вӧчны, — ковмылас и содтавны кывъяссӧ. Сьыланкывйыд морт кывйӧн гижӧм став произведениеясысь медляб дрӧчка».
Ме вайӧда татчӧ вит коми кывбурысь сӧмын ӧтиӧс, мед петкӧдлыны сэкся орфографиясӧ, да роч кыв вылӧ вуджӧдӧм ӧти кывбур, кодӧс вӧчӧма ачыс Куратовыс. Тайӧ медводдза да дзик ӧти роч кывбур, кодӧс гижӧма Куратов да йӧзӧдӧма вӧлі революцияӧдз. Та вӧсна ме и вайӧда тайӧ роч кывбурсӧ заводитчӧмсяньыс помӧдзыс.
ГОЛЬ ЗОНЪ
Эно поло,
Ме ног оло!
Менсьым Керка Ывла
Шондъі ломтывлывло!
Йоръ тыръ Печоръ
Быдмо вежоръ —
Озъ ковъ съіосъ койны!
Видзтогысъ оз сьойны!
Ворынъ уна
Мосвовъ! Муна
Кодосъ коло кыйла!
Киносъ гажа лыйла!
Пыръ ме юомъ!
Суръ пыръ пуомъ.
Сурой паськыдъ Ютыръ,
Быгъя, абу гудыръ!
Нянь быдъ Пачьынъ,
Шыдъ быдъ Рачьынъ
Дасьтоны мемъ! Воа
Уднала! Сьоа!
Быдсонъ ордынъ
Ми-вокъ гортынъ,
Асмортъ! Логось тъіян
Аймамъясъ, Ныв-Пиянъ!
Озыръ ногонъ
Огъ вись Шог-онъ!
Юрси гогольчӧма,
Ныв лы слюбитсьӧма!
С СОБАКОЙ^Гижа ӧнія орфография серти. Медводдза куим строчкаыс «Вологодские губернские ведомостиын» абу. (В. Л.)/^
Это знает даже пес,
Опустил не даром нос!
Не грусти, друг! Волей неба
Для тебя кусок есть хлеба.
Скушай, верный, ты его.
«Как же сам-то?» — Ничего!
Я ведь сам хозяин. Что ты?
Обо мне не знай заботы!
Накурюсь я натощак...
Ведь не вышел весь табак!
Но порадовать уж лучшим!
Завтра, завтра мы получим
Жалованье, — знать изволь,
Пес мой верный. Хорошо ль?
Куратовӧс тӧдмалысьяс лыдысь кодсюрӧ шуӧны: тайӧ вит кывбурсӧ пӧ «Вол. губ. ведомостиас» Куратовыс ачыс ыстӧма и кырымалӧма сӧмын ӧти шыпасӧн (К) сы понда, мый ас нимнас абу лысьтӧма лэдзныыс тайӧ «полицейскӧй» газетас, абу лысьтӧма асьсӧ петкӧдлыны коми поэтӧн губернскӧй органын. (Дерт, сэки полісны «инородческӧй» кыв вылын поэтическӧй произведениеяс гижны. Тайӧ збыль.) Видзӧд тадзи мӧвпалӧм йывсьыс татшӧм гижӧдъяс: Ӧльӧк Ӧндрей, «Ударник», 1932 во, № 18–19, 97 л. б.;. А. С. Сидоров, рукопись «И. А. Куратов», кодӧс сетӧма вӧлі Коми издательстволы 1937 во заводитчигӧн;^А. С. Сидоров оз веськыда шу, мый Куратовыс ачыс ыстӧма газетас кывбуръяссӧ. Гашкӧ пӧ, кодкӧ мӧд морт ыстӧма сэтшӧм ногӧн гижӧм кывбуръяс, кутшӧмӧсь найӧ вӧлӧмаӧсь йӧз пӧвстас олігӧн (А. С. Сидоров рукописьын 86-ӧд примечание)./^ П. Г. Доронин, «И. А. Куратов», т. І, 1939 во, 304 л. б.; А. Н. Фёдорова, «И. А. Куратов», 1960 во, 118–119 л. б.
Но сійӧ абу збыль, мый газетас кывбуръяссӧ мӧдӧдіс ачыс Куратовыс. Абу збыль и сійӧ, мый кодкӧ мӧд морт мӧдӧдӧма газетас сэтшӧм оригиналъяс, кодъясӧс Куратовыс ачыс, аслас киӧн гижӧма. Тайӧ абу збыль. Збыльыс сійӧ, мый газетас гижӧма «К» нима автор. Статьяыслӧн авторыс вӧлӧма, тыдалӧ, И. А. Куратовлӧн другыс — В. Е. Кичин. Сійӧ вермис и не тӧдны, коді сьыланкывъясыслӧн авторыс (1866 воын И. А. Куратов эз нин вӧв Сыктывкарын), а Кичин дырйи сьывлісны и П. Ф. Клочковлысь кывбуръяс (видзӧд П. Г. Доронинлысь статья «Войвыв кодзув» журналысь, 1961 во, № 6). Куратовыд оз вӧлӧм асьсӧ ёна афишируйт.
Сыктывкарын, тыдалӧ, сэки вӧлӧмаӧсь киӧн гижӧм песенникъяс. Ӧти сэтшӧм песенник сюрлӧма Кичин киӧ, сэні вӧлӧма тшӧтш роч вылӧ переводыс. Кичин нинӧм вежлавтӧг мӧдӧдӧма песенниксӧ «Вологодские губернские ведомости» газетӧ — став орфографическӧй ӧшыбкаяссӧ да нелючкияссӧ веськӧдтӧг. Витнан кывбурсӧ печатайтӧма Куратовлӧн орфография серти, и эмӧсь сэні орфографиясьыс бокӧ кежӧмъяс, торксьӧмъяс. Торксьӧмъяс йывсьыс кутам сёрнитны бӧрынджык, а ӧні сувтлам орфография вопросъяс вылӧ.
И. А. Куратовлысь рукописьяссӧ гӧгӧрбок тӧдмалӧм бӧрын А. С. Сидоров татшӧм мӧвпӧ воис: поэтыс семинарияын велӧдчигӧн и Сыктывкарын уджалігӧн первой воясас гижліс А. Флеров^А. Флеров. Зырянская грамматика. СПб, 1813./^ графика серти, но Сыктывкарас вотӧдз «л» диалект вылын, а Сыктывкарӧ воӧм бӧрын первой воясас (1861 восянь) «в» диалект вылын^«Вол. губ. ведомостиын» кывбурсӧ печатайтӧма «в» диалект вылын. Куратовлӧн ас кинас гижӧм кывбурыс вермис лоны и «л» диалект вылын. Но Сыктывкарса сьылысьяс вермисны «л»-сӧ вежны «в» вылӧ: ныл да мылкыд пыдди шуны ныв да мывкыд. Ӧти кывйын «л»-ыс кольӧма (Енвелт — небо). Сыктывкарса сёрниын татшӧм кывйыс абу, и «л»-сӧ абу кужӧмаӧсь вежны «в» вылӧ./^. Сэки сійӧ гижӧ роч букваясӧн: я, ю, е, и, ъ, ь, э; вӧдитчӧ тайӧ шыпасъяснас сідз жӧ, кыдзи роч гижӧдын. Аслыссикас коми шыяссӧ гижӧ тадз: ӧ, ӧнія і пыдди гижӧ ъі, тш пыдди ч, ӧнія ч пыдди чь (чю, чя да с. в.), дзь, дж. Дж кык буквасӧ ӧтлаалӧ, мӧд букваыслысь босьтӧ сӧмын джынсӧ, артмӧ, быттьӧ орччӧн сулалӧны кык буква дн. Газетас сідзи и печатайтӧмаӧсь: уднала — уджала пыдди, днын — джын пыдди. Татшӧм гижанног ми аддзам вит коми кывбурсьыс.
Мӧд сикас графическӧй система артмӧдіс Куратовыд 1862–1865 воясӧ (тайӧ гижанног сертиыс небзьӧдан пас пыдди босьтӧма «йот», я, ю, ъ, ь, э шыпасъяс вӧлі шыбитӧма). Сэсся тайӧ графика сертиыс Куратовыд гижас нэм чӧжыс (сӧмын 1873 восянь е пыдди кутас гижны э) .^А. С. Сидоровлӧн рукопись «И. А. Куратов», т. 1, 1937 во./^
Куратовыд ӧ шыпасӧн вӧдитчис нэм чӧжыс, но сійӧ «образованнӧй зыряниныс», код ордысь аддзӧма Кичиныс тетрадьсӧ, оз вӧлӧм тӧд тайӧ шыпассӧ: ӧ пыдди быдлаӧ пуктӧ о. (Тадзсӧ сэки гижлывлісны и мукӧдъяс).^Оз позь чайтны, мый типографияас ӧ шыпасыс абу вӧлӧма. Тайӧ букванас вӧдитчӧм ми аддзам 1866 воӧдз на./^
Куратовскӧй орфографиялӧн медшӧр аслыссикаслуныс татшӧм: 1) падежнӧй, притяжательнӧй да уна лыда суффиксъяс сійӧ гижӧ торйӧн: Юр ыд, Ме ысь, Керка яс; 2) существительнӧйяс гижис ыджыд шыпассянь, кыдзи немецкӧй кывйын: Зон, Морт, Олӧм. Тадзсӧ гижліс коминад сӧмын Куратов.
Ӧні сэсся бара бергӧдчылам 1866 вося вит кывбур дінӧ да видзӧдлам, кутшӧм налӧн гижанногыс.
Тайӧ кывбуръясас существительнӧйяс гижӧма ыджыд шыпассянь (91%); эм кымынкӧ торксьӧм — ичӧт шыпассянь гижӧм (9%). Тайӧ торксьӧмъясыс, вермас лоны, корректорскӧй ӧшыбкаяс. Тайӧ абу дивӧ. А вот кыв вежлалысь суффиксъяс (падежнӧй, притяжательнӧй, уна лыда) гижӧмыс ёна торъялӧ. То найӧс торйӧн гижӧны (24%), то дефис пыр (25%), то ӧтлаын (51%): тэ ысь, сы лон, ми лы; йӧз-лы, ме-код, Морт-лысь; йӧзлы, сылысь, налы, Пачьын да с. в.^Тані абу босьтӧма кывъяс: сьоломто, оломто, кӧні падежнӧй да притяжательнӧй суффиксъясыс ӧтлаасьӧмаӧсь. Татшӧм кывъяссӧ Куратов гижӧ апострофӧн — сьӧлӧм'тӧ. Газетас печатайтӧмаӧсь ӧтлаын, гашкӧ, и рукописяс нин ӧтлаын гижӧма вӧлі, апострофыслысь назначениесӧ тӧдтӧм вӧсна./^ Татшӧм торксьӧмъясыд некыдз оз вермыны лоны, Куратовыс кӧ ачыс гижис да ыстіс газетас! Оз позь тайӧс лыддьыны и корректорскӧй ӧшыбкаӧн: некутшӧм корректор ни редактор аснаукӧн эз вермы тадзи дзугны гижанногсӧ.
Нӧшта колӧ татчӧ содтыны: тайӧ суффиксъяссӧ гижанногыс абу дзик ӧткодь быд кывбурын. Медводдза кывбурас («Зон») найӧс гижӧма ёнджыкасӧ торйӧн да дефис пыр (84%), а ӧтлаын — зэв шоча (16%). Мукӧд нёль кывбурас дзик мӧдтор аддзам: сэні унджыкысьсӧ гижӧма ӧтлаын (75%) и шочджыка торйӧн да дефис пыр (25%).
Тайӧ петкӧдлӧ, мый разнӧй кывбуръяс волӧмаӧсь разнӧй киӧ, уна йӧз переписывайтӧмаӧсь, сы вӧсна Куратов орфографияысь разнӧй кежӧмъяс аддзам. Куратов кӧ ачыс гижис, дерт, сійӧ эськӧ ставсӧ ӧти ног вӧчис. Сэсся колӧ содтыны: кывбуръясас эм диалектнӧй кыв койд — кодь пыдди. Тайӧ кывсӧ, дерт, сюйис диалектӧн сёрнитысь морт (переписчик): шайтъ койдъ нюгыль («Понкӧд» кывбурын), Омыдз Ва койсъ (колӧ лыддьыны койд) Виръ («Зон» кывбурын) .^Г. И. Торлопов, коді лӧсьӧдӧ «Куратов кывлысь словарь», меным висьталіс, мый «И. А. Куратов» нима книгаын (І том, 1939 во) кодь кывйыс (абу койд) паныдасьлӧ 41 пӧв. Дерт, ми стӧчасӧ огӧ тӧдӧй, гижліс эз Куратовыс койд кывсӧ аслас важджык тетрадьясын (шуам, кӧть 1862 воӧдз). 1939 воын лэдзӧм книгаад кывбуръяссӧ босьтӧма выльджык тетрадьясысь (сэні кодь нин быдлаын). Асланыс примечаниеясын койд кыв йылысь нинӧм оз пасйыны А. С. Сидоров ни П. Г. Доронин./^
Сэсся и кывбуръясыслӧн содержание серти да роч кыв вылӧ переводъяс сертиыс позьӧ гӧгӧрвоны — кывбуръяссӧ газетас абу ачыс Куратовыс мӧдӧдӧма. Босьтам татшӧм фактъяс:
1. «Гӧль зон» кывбурын эм кыв слюбитсьома. Тайӧ кывнас Куратовыд некор эз вӧдитчыв, сійӧ пыр гижліс мусаммӧма. А. С. Сидоров шуӧ: гашкӧ пӧ, Вӧлӧгдаас типографияса наборщикъясыс (на пӧвстын пӧ комияс вӧліны) сюйӧмаӧсь слюбитсьома кывсӧ. Ми ог тӧдӧй, вӧліны-ӧ Вӧлӧгдаын коми наборщикъяс, сэсся вӧліны кӧ, мыйла тайӧ кывсӧ сӧмын вежӧмаӧсь, а мукӧд кывъяссӧ кольӧмаӧсь важ ногыс?
2. Гӧгӧрвотӧм кывъяссӧ некыдз абу переведитӧмаӧсь (шуам кӧть, вежор «Гӧль зон» кывбурын), либӧ невернӧ вуджӧдӧмаӧсь роч кыв вылас, шуам, уднала (колӧ лыддьыны уджала. Видзӧд та йылысь вылысьджык). Переведитӧмаӧсь потребую кывйӧн, чайтӧмаӧсь, эм пӧ комиын татшӧм кыв: уднала.
Вермисны ӧмӧй лоны татшӧмторъясыс, ачыс кӧ Куратов мӧдӧдіс кывбурсӧ газетас? Ставсӧ сійӧс, мый ме пасйи тайӧ статьяас, некыдз оз позь гӧгӧрвоны наборщикъяс вылӧ прӧстӧ ыстысьӧмӧн.
Сэсся та йылысь сёрнитны тырмас. Кузя лои висьтавны та йылысь сы понда, мый куратововедъяс мӧд ног мӧвпалӧны тайӧ вит кывбурсӧ йӧзӧдӧм йылысь. Ме думысь, налӧн мӧвпыс абу веськыд. Ӧні сэсся вуджам мӧд вопросӧ — кӧні нӧшта вӧлі печатайтӧма И. А. Куратовлысь кывбуръяссӧ?
1874 воын петіс Клавдий Поповлӧн книга «Зыряне и Зырянский край». Сэні сійӧ вайӧдӧ «Том ныв» кывбур. Босьтӧ сійӧс 1866 вося «Вологодские губернские ведомости» газетысь. Кл. Попов ошкӧ Куратовӧс кыдзи лингвистӧс, но омӧльтӧ коми поэзия. И. А. Куратов йылысь, кыдзи коми поэт йылысь, нинӧм оз висьтав. Вайӧдам Кл. Попов книгаын цитата:
«Вологодские губернские ведомостиын» эм И. Куратовлӧн «Зырянский язык» нима зэв бур статья» (53 л. б.). Мӧдлаын Кл. Попов гижӧ: «Вӧлі шуӧма, мый коми поэзия абу. И. Куратов протестуйтӧ татшӧм шуӧмыслы паныд, сійӧ подулалӧ ассьыс протестсӧ латинскӧй пӧслӧвичаӧн: кӧні народ — сэні и поэзия. Но ассьыс видзӧдласъяссӧ дорйӧм могысь оз вайӧд некутшӧм факт, кӧть эськӧ вӧліны кӧ фактъясыс, некод эз вермы вайӧдны найӧс сы мында, мыйта сійӧ ачыс. И. Куратовлы отсавны петіс К-нъ,^Тӧд вылад босьтӧй! Кл. Попов оз «К» псевдоним йылысь сёрнит, кыдзи вӧлі кырымалӧма «Вол. губ. ведомостиын» статьясӧ, а К-нъ йылысь. Тайӧ К-нъ псевдонимыс матынджык нин сулалӧ Кичин дінӧ./^ коді аслас видзӧдласъяс серти пыр вӧлі ӧти кывйӧ воӧ И. Куратовкӧд, и вайӧдіс коми поэзияысь образецъяс, кыдзи ми ӧні аддзылім, нарошнӧ лӧсьӧдӧмӧс. Печатайтӧм кывбуръясас кывъясыс сӧмын коми, да абу на и став кывйыс» (54 л. б.). Сёрниыс мунӧ «Том ныв» кывбур йылысь, кодӧс вайӧдӧ Кл. Поповыс аслас статьяын.
1887 воын петіс А. Кругловлӧн книга «Лесные люди», кӧні сійӧ сетӧ И. Куратовыдлы ним «известный исследователь Зырянского края». (183 л. б.). Сэсся гижӧ: «Кодсюрӧ лыддьӧны коми кывтӧ бур гораӧн (благозвучнӧйӧн), а кодсюрӧ дзик мӧд ног мӧвпалӧны коми кыв йывсьыд. Воддзаясыс лыдысь Кичин (Круглов гижӧ сылысь тыр овсӧ, а оз псевдоним К. — В. Л.) ассьыс мӧвпсӧ дорйӧм могысь весигтӧ вайӧдӧ со тайӧ кывбурсӧ». (185 л. б.) А. Круглов вайӧдӧ «Том ныв» кывбур, кодӧс вӧлі печатайтӧма «К» псевдонима статьяын (1866 вося «Вол. губ. ведомости»).
А. Круглов гижӧ водзӧ: «Коркӧ шулісны, коми поэзия пӧ абу. Тайӧ, дерт, абу збыль и дзик вернӧ шуӧ латинскӧй пӧслӧвича: кӧні народ — сэні и поэзия. Но ӧнӧдз на коми йӧзкостса произведениеяссӧ ми огӧ тӧдӧй, кык-куим сьыланкыв кындзи, кодъясӧс ме и вайӧда ӧні да кодъясӧс ме ачым и вуджӧді роч кыв вылӧ. Но водзвыв шуа, на лыдысь коймӧдыс, буракӧ, искусственнӧя лӧсьӧдӧм кывбур». (186 л. б.).
Круглов волӧма Комиӧ 1883 воын, вӧлӧма кӧнкӧ Эжва катыдын да, тыдалӧ, коми сьыланкывъяссӧ кывлӧма ачыс. Сэсся сійӧ вайӧдӧ кывлӧм сьыланкывъяссӧ: «Песня охотника», «Красавица и бедняк» да «Деревенской красавице». Воддза кыкыс, буракӧ, йӧзкостса сьыланкывъяс, переведитӧма найӧс рифмуйттӧг, а коймӧдыс, ме думысь, И. Куратовлӧн «Том ныв». Сэні эм рифмаяс. Кывбурыслӧн структураыс Куратов кывбурлӧн кодь жӧ. Дерт, строкаясыс кузьджыкӧсь. Куратов моз рочнад он вермы гижны. Тайӧ роч кыв вылӧ поэтическӧя вуджӧдӧм медводдза кывбур, кодӧс лӧсьӧдӧма И. Куратовлӧн кывбур серти. Абу ачыс Куратовыс лӧсьӧдӧма, а мӧд автор (А. Круглов). Та вӧсна и вайӧдам ми тайӧ кывбурсӧ ставнас.
ДЕРЕВЕНСКОЙ КРАСАВИЦЕ
Ты красивей всех девиц,
Ты царица из цариц,
Изо всех подруг приглядней!
Мягок волос, пылок взгляд,
И твой будничный наряд —
Лучших, праздничных нарядней.
Посмотри-ка, за тобой
Ходят парни все толпой —
Пой же песню веселее!
Пусть от песни свет-девицы,
Пусть от взгляда чаровницы
Будут все вина пьяней!
Пусть не только молодые,
Но и старые, седые,
Что одной ногой в могилах,
Ощущают в теле сладость,
В сердце старом пыл и радость,
И кипенье крови в жилах. (191 л. б.)
Тайӧ, сідзкӧ, мӧд кывбур И. А. Куратовлӧн, кодӧс вӧлі печатайтӧма роч кыв вылын (первой кывбурсӧ «С собакой» Куратовыс ачыс роч поэтическӧй кыв вылас вуджӧдлӧма).
1896 воын петіс А. В. Красовлӧн книга «Зыряне и св. Стефан, епископ Пермский», кӧні авторыс вайӧдӧ И. Куратовлысь кык кывбур, но шуӧ найӧс йӧзкостса сьыланкывъясӧн. Ӧтисӧ нимтӧма «Важся коми сьыланкыв». А. Красов гижӧ: «со пӧ тайӧ содержание сертиыс да мылалун сертиыс синмӧ шыбитчана йӧзкостса сьыланкывйыс». Сэсся А. Красов вайӧдӧ «Зон» кывбур. Мӧд кывбурсӧ вайӧдігӧн висьталӧ: «Пӧрысь» нима ӧти йӧзкостса бытӧвӧй коми сьыланкывйын пӧрысь коми морт норасьӧ аслас сьӧкыд олӧм вылӧ да шуӧ:
Ой, ой, мый-нэ сыдчи ола дыр!
Кулэмысь огъ, піись пола пыръ!
Ме-пэ быдцэнъ сьои сылысь нянь;
Огъ нинъ казяв пызанъ вылысь пянь!
(69 — 70 л. б.).
Тайӧ кывбуръясыслӧн гижанногыс абу «Вол. губ. ведомости» газетын кодь. А. Красовыс, тыдалӧ, ачыс гижӧма места вылас, сьылысьясыслысь. Фонетикаыс Сыктывкарса диалект дінӧ матын: кодь, вешшёрэ, сьои, сылысь, нывкэдъ (э шыпаснас гижӧ ӧ шы). А. Красов коми кыв бура вӧлӧм тӧдӧ — сылӧн эмӧсь комиӧдӧм енлы эскан гижӧдъяс, ичӧтик комиа-роча словарь, жебиник коми грамматика. Ставсӧ тайӧс ӧти книгаӧ печатайтӧма .^Видзӧд: А. В. Красов. Молитва за государя и т. д. СПб, 1900 г., 321 с./^
Е. С. Гуляев меным гижӧм письмӧын юалӧ, абу-ӧ пӧ тайӧ нёль строчкаа кывбурыс И. А. Куратовлӧн. Кывбурсӧ печатайтӧма А. В. Красовлӧн «Зыряне и св. Стефан, епископ Пермский» книгаын (Спб., 1896). Ме вайӧда ӧнія орфография серти гижӧмӧн:
Ягморт ыджыд, кыдз бур коз пу,
Ягморт сьӧд, кыдз пач шом!
Эн бӧрд, пиӧ! Ягморт воас,
Кутан бӧрдны — тэнӧ сёас.
А. В. Красов та йылысь гижӧ: «Кольӧма ӧнӧдз сьыланкыв, кодӧс сьылӧны Печораса комияс, кор повзьӧдлӧны Ягмортӧн бӧрдысь кагаӧс». Медбӧръя кык строкасӧ рифмуйтӧма. Сы вылӧ ыстысьӧ Е. С. Гуляев да шуӧ, абу-ӧ пӧ тайӧ нёль строкаыс И. Куратовлӧн «Ягморт» поэмаысь. Но поэмасьыс кольӧма сӧмын лестукъяс, торпыригъяс.
Торпыригъяс сертиыс позьӧ казявны, мый гижлӧма поэмасӧ квайт строкаа строфаӧн. Первой нёль строкаас вӧлӧма перекрестнӧй рифма, а кык бӧръя строкасӧ рифмуйтӧма ӧта-мӧдыскӧд. Вайӧдӧм нёль строкаыс кӧ И. Куратовлӧн, сэки колӧ чайтны, мый медводдза кык строкаыс вошӧма, абу кольӧма йӧз паметьын. Медводдза кык строкасӧ кӧ лӧсьӧдам ас юрысь (воспроизводитам), сэки лоӧ татшӧм квайт строкаа кывбур:
(Кага-с повзьӧдлӧны, оз кӧ
Ланьтлы, оз пӧдлавлы вом):
«Ягморт ыджыд, кыдз бур коз пу,
Ягморт сьӧд (зэв), кыдз пач шом!
Эн бӧрд, пиӧ! Ягморт воас.
Кутан бӧрдны — тэнӧ сёас!»
Тайӧ нёль строкаа кывбурсӧ вайӧдӧны Изьва сёрниӧн Кл. Попов да А. Круглов. Налӧн книгаяс йылысь ме висьталі нин водзджык.
Ме юавлі коми фольклорист А. К. Микушевлысь, оз-ӧ вӧдитчыны тайӧ нёль строчкаа кывбурнас ӧнія коми йӧз? Сійӧ шуӧ, мый сылӧн та йылысь абу некутшӧм материал. Тайӧ кывбурас интереснӧ нӧшта сійӧ, мый эм сёас кыв — сёяс пыдди. И. А. Куратовыд вӧдитчӧ вӧлі Сыктыв вожса сёас кывнас. Красов шуӧ, тайӧ нёль строкаа кывбурсӧ пӧ сьылӧны Печораса комияс. Н. А. Колегова, коді бура тӧдмаліс Печораса сёрнисӧ, висьталіс, Печораас пӧ шуӧны сёяс, а оз сёас. Сідзкӧ, тайӧ кывйыс И. А. Куратовлӧн.
Збыль кӧ тайӧ гижӧдыс И. Куратовлӧн «Ягморт» поэмаысь, сэки позьӧ шуны: поэтыс заводитӧма поэмасӧ гижны ХІХ-ӧд нэмса 50-ӧд воясӧ. А, гашкӧ, и збыль тайӧ Куратовлӧн?
Сэсся ХІХ-ӧд нэмса литератураысь ме эг аддзы И. А. Куратовлысь кывбуръяс. Тані вайӧдӧм кывбуръясыслысь авторсӧ некод оз вӧлі тӧд: быдӧн лыддьылісны кывбуръяссӧ йӧзкостса сьыланкывъясӧн. Коми йӧз, таысь кындзи, вӧлӧм сьылӧны И. А. Куратовлысь и мукӧд кывбуръяс. А. Н. Фёдорова пасйӧ: «П. И. Савваитовлӧн гижӧдъясын... кольӧма И. Куратовлӧн кывбур «Коми кыв». Сэні индӧма, мый кывбурсӧ сьылӧны коми йӧз пӧвстын быдлаын». (А. Фёдорова, «И. А. Куратов», 1960, 4 л. б.)
Н. А. Иваницкий, коді вӧлӧма Комиын 1881 воын, аслас рукописьын вайӧдӧ «Коми кыв» кывбур да шуӧ: «Ме вайӧда тані ӧти коми сьыланкыв да сійӧс жӧ роч вылӧ вуджӧдӧмӧн, кыдзи бур коми сёрнилысь пример. Тайӧ сьыланкывйыс абу йӧз костысь петӧма, сійӧс лӧсьӧдӧма кодкӧ, а йӧзыс сійӧс босьтісны да сьылӧны». (Н. А. Иваницкий. «Из Вологды на Печору. Путевые заметки». Рукопись, 45 л. б. Рукописьыс Роч географическӧй общество архивын, Ленинградын).
П. Г. Доронин гижӧ: «А. В. Круглов аслас «Лесные люди» нима книгаын гижліс коми поэт И. А. Куратов йылысь. Тасянь лои восьтӧма коми поэтлысь нимсӧ. Дерт, К. Попов да А. Круглов гижӧдъяс серти и кутіс тӧдны медводдза коми поэтӧс финскӧй учёнӧй проф. Вихман. Сійӧ тӧдмасис И. А. Куратовлӧн рукописьясӧн Коми муӧ волігӧн». (И. А. Куратов. Художественнӧй произведениеяс, т. І, 1939, 304–305 л. б.). Тайӧ абу збыль. Некоднан гижысьыс, Кл. Попов ни А. Круглов, оз вӧлӧм тӧдны вайӧдӧм кывбуръясыслысь авторсӧ. Кл. Поповыс гаралӧ Куратовтӧ, но оз кыдзи поэтӧс, а кыдзи коми кыв тӧдмалысьӧс, исследовательӧс. Вихман эз нарошнӧ И. А. Куратовлысь рукописьяссӧ видлавны «пырав» Визинас, а сылӧн вӧлі мог — тӧдмавны Сыктыв да Луз диалектъяс. Та вӧсна сійӧ и муніс Сыктывкарсянь Сыктыв вожӧ да Луз ю пӧлӧн. Сувтліс сійӧ Визинӧ кык тӧлысь кежлӧ. Сы вӧсна Вихманыс и шуӧ, «шуд пӧ петіс» тӧдмасьны И. А. Куратовлӧн рукописьясӧн.
П. Г. Доронин гижӧ, Вихманыс пӧ вӧчӧма И. Куратов рукописьясыслысь фотокопия. Ӧльӧк Ӧндрей (А. А. Попов) шуӧ, мый Вихманыс Куратовлысь гижӧдъяссӧ «спишитӧма лингвистическӧй пасъясӧн» («Ударник», 1936 во, 4 да 5-ӧд номеръяс). Ме думысь, Ӧльӧк Ӧндрейыс збыль шуӧ. Вихман эз вермы вӧчны фотокопия. Визинад татшӧмтортӧ сэки сьӧкыд вӧлі вӧчны. А гижис фонетическӧй транскрипцияӧн. Сэсся гортас воӧм бӧрын нин, 1903 воын Хельсинкиын, лэдзис брошюра (8 лист бок), кӧні 7–8-ӧд лист бокъясас печатайтіс И. А. Куратовлысь кык кывбур: «Водзӧ» да «Коми кыв». Тайӧ брошюрасӧ, кытчӧ кывбуръяссьыс кындзи, пырӧма коми фольклорнӧй материал, печатайтӧма транскрипцияӧн. Тайӧ ичӧтик книгасӧ лэдзӧма коми кыв велӧдысь студентъяслы отсӧг пыдди. Вихманыс книгаас оз жӧ урчит кывбуръяссӧ гижысьыслысь нимсӧ, а лекцияяс дырйи кыв-мӧд висьталӧ вӧлі поэт И. А. Куратов йылысь. Куратовлӧн тайӧ кык кывбур водзвылас эм подзаголовок «Коми гор».
Сідзкӧ, тайӧ кык кывбурыс медводз петіс Финляндияын 1903 воын. Но и та бӧрын на поэт И. А. Куратовӧс оз вӧлі тӧдны паськыда Россияын, зэв этша кывбур вӧлі йӧзӧдӧма сылысь. Сизим кывбур сӧмын: «Зон» (кыкысь), «Гӧль зон», «Том ныв» (куимысь, нёльӧдысь рочӧн), «Пӧрысь» (кыкысь), «Понкӧд» (мӧдысьсӧ рочӧн), «Коми кыв» и «Водзӧ». Да и йӧзӧдӧма вӧлі став тайӧ кывбуръяссӧ авторсӧ индытӧг. И. А. Куратов йывсьыд Вихман вӧлі пасйыштӧма 1903 воын немецкӧй кыв вылын аслас книгаын (нимыс сылӧн: «1901–1902 воясӧ Комиӧ ветлӧм йылысь дженьыдик висьталӧм»). Но тайӧ книгасӧ лыддьысьыс зэв этша вӧлі.
Ёнджыка кутісны тӧдны поэт И. А. Куратов йылысь, кор П. А. Сорокин «Известия Архангельского общества изучения Русского Севера» журналлӧн 1911 вося нёль номерын йӧзӧдіс ыджыд статья — «Современные зыряне». Статьяас висьталӧма: «К. Ф. Жаков нем виччысьтӧг аддзӧма Визинысь кыз тетрадь, кытчӧ гижалӧма Ив. Ст. Куратовлысь (авторыс торксьӧма, колӧ: Ив. Ал. — В. Л.) кывбуръяссӧ. Сэні вӧлӧмаӧсь оригинальнӧй и комиӧдӧм кывбуръяс (Байронлӧн, Шеллилӧн, Шиллерлӧн да с. в.). Но Визинса поп Куратов (мед лоӧ сылы яндзим!) эз сӧгласитчы сетны тетрадьсӧ, мед печатайтны кывбуръяссӧ. Тетрадьыслӧн медводдза листъясыс косяссьӧмаӧсь нин, и код тӧдас, кольӧ-ӧ водзӧ вылӧ тайӧ тетрадьыс отец Степанлӧн, позьӧ кӧ сідз шуны, татшӧм вандализм дырйи, код ордӧ кыдзкӧ веськалӧма тетрадьыс. Сійӧ ачыс оз йӧзӧд дай оз сет мукӧдлы печатайтны».
К. Жаков да П. Сорокин, тыдалӧ, абу тӧдлӧмаӧсь Вихманлысь книгасӧ, кӧні висьталӧма тайӧ рукописьяс йывсьыс, кӧть и дас во мысти нин гижӧны И. А. Куратовлысь рукописьяссӧ чушйиг-чашйигтырйи видзӧм йылысь.
И сідз, ми аддзылім, мый революцияӧдз сӧмын некымын кывбур вӧлі йӧзӧдӧма, но авторсӧ лыддьысьысьясыс оз вӧлі тӧдны. Коми йӧз сьылісны сылысь мича кывбуръяссӧ, но некод эз тӧд, коді найӧс гижӧма! Татшӧм вӧлі цардырся обществолӧн оланногыс да олан сямыс!
Сьывлісны коми йӧзыд и мукӧд поэтъяслысь кывбуръяссӧ, шуам кӧть, П. Клочковлысь. Сійӧ гижлӧма кывбуръяссӧ И. Куратовысь на водзджык, но некӧн абу печатайтлӧмаӧсь. И век жӧ кывбуръясыс ХІХ-ӧд нэм чӧжӧн абу кулӧмаӧсь, а ловйӧн кольӧмаӧсь, кыдзи йӧзкостса сьыланкывъяс. П. Г. Доронин гижӧ, мый П. Ф. Клочков гижлӧма кывбуръяс: «Мыйла бӧрдан, муса нылӧй?», «Асъя кыа водз лэбалӧ», «Ой, поп локтӧ, поп локтӧ». П. Сорокиныд вылынджык индӧм статьяас пасйӧ: «Асъя кыа водз лэбалӧ» да «Мыйла бӧрдан, муса нылӧй?» кывбуръяс сьылӧны йӧз пӧвстын», да содтӧ, мый бӧръя сьыланкыв йывсьыс эм «предание, код серти авторнас колӧ лыддьыны П. Клочковӧс, но сьӧкыд шуны — збыль-ӧ тайӧ. Сьылӧны йӧз, но рифмаыс петкӧдлӧ, мый гижысьыс вӧлӧма торъя морт».
«Мыйла бӧрдан, муса нылӧй?» сьыланкывсӧ вайӧдӧ и А. А. Цембер аслас «Коми сьылан да мойдан кывъяс» книгаын, коді петаліс 1914 воын Сыктывкарын. Цембер вайӧдӧ тшӧтш и «Ой, поп локтӧ» кывбурсӧ.
А. С. Сидоров меным висьтавліс 1918 воын на: «Асъя кыа водз лэбалӧ» кывбурсӧ пӧ сьылӧны коми сиктъясын. Сідзкӧ, кольӧм нэмса 60–70-ӧд вояс чӧж сьывлӧмаӧсь И. Куратовлысь, П. Клочковлысь мича кывбуръяссӧ! И ӧні юргӧ тайӧ сьыланкывъясыслӧн мыла горыс!
Ме аслам статьяын лыддьӧдлі спутю да стӧча, кӧні да кор вӧлі печатайтӧма И. А. Куратовлысь кывбуръяссӧ. Ми аддзылім, кутшӧм этша кывбур веськавлӧма книга-газетъясад революцияӧдз. Да и мый веськавліс, найӧс торкавлӧмаӧсь мукӧддырйиыс гӧгӧрвоны позьтӧмӧдз. Но йӧз паметьын кольӧма бурджыка и унджык. И. А. Куратовлӧн поэзияыс пырӧма йӧз костӧ.
Поэт Владимир Попов ӧти поэмаын, кодӧс сиӧма Нёбдінса Витторлӧн паметьлы, шуӧ: «Ой, сьылісны бабаяс, сьылісны» Нёбдінса Витторлысь мича сьыланкывъяссӧ...»
Но сьылісны и сьывлісны эз сӧмын бабаяс, сьылісны став коми йӧзыс, весигтӧ сэтшӧм сьӧкыд кадӧ, кор коми поэзиясӧ кӧртвомавлісны, сылысь мыла юрган горсӧ пель чуналан равзӧмӧн пӧдтылісны. Сьылісны дыр, воысь во, дас воысь дас воӧ, юргисны и мукӧд поэтъяслӧн кывбуръясыс. Мыйла? Сы вӧсна, кыдзи шуліс 1914 воын на М. Н. Лебедев, мый «мортлы он пукты кӧртвом».
Ми огӧ на тӧдӧй стӧчасӧ, дыр-ӧ да кыдзи, кӧніджык юргылісны сьыланкывъясыс. Тайӧс миян тӧдмавтӧм на. Куратововедъяслы да фольклористъяслы ёна на колӧ уджавны.
1968.
Москва
