МОЗ ТӦЛЫСЬ — ЧӦДЪЯ-ОЗЪЯ
Виктор Напалковлӧн «Вотӧса август» повесьт йылысь
Ассьыс выль повесьтсӧ, кодӧс «Войвыв кодзув» йӧзӧдліс 1996 вося 5–6 номеръясын, Виктор Егорович Напалков нимтӧма «Вотӧса август». Гижӧд юрним пырыс гижысь кӧсйӧ тӧдчӧдны: кутшӧм кӧть абу сьӧкыд овны ӧнія коми сиктад, кыдзи кӧть оз гудырт вежӧртӧ рынокыд, чужан вӧр-ваыд мортлы век мелі мамыс кодь, век козьналӧ сійӧс сёян-юаннад, некор оз эновтлы.
Позьӧ вензьыштны гижыськӧд август кывйӧн юрнимас вӧдитчӧмсьыс: ми ӧд школаын коми кыв велӧдігӧн, коми газет-журналад комиӧдӧм тӧлысь нимъясӧн вӧдитчам. Республикаса радиоыд быд асыв комиӧн жӧ тӧлысь нимъястӧ шуалӧ.
Мекӧд сёрниын Виктор Егорович пасйыштліс, нинӧмла пӧ вежлавны рочысь пыртӧм тӧлысь нимъяссӧ, нинӧмла пӧ ловзьӧдны Перымса Степан кадсясӧ, квайтсё во сайын вӧвлӧм кывъяссӧ. Рочьяс пӧ тай со вунӧдӧмаӧсь тшӧтш важъя тӧлысь нимъяснысӧ, латинскӧйысь пыртӧмаӧн вӧдитчӧны, оз тай кӧсйыны
Ме ог во ӧти кывйӧ гижыськӧд. Рочыд да комиыд аскылӧм кузяыд абу ӧти бала вылынӧсь. Рочыдлӧн аскылӧмыс коми сертиыд ёна вылынджык тшупӧдын.
Тӧд вылӧ колӧ босьтны, мый швед кывйын тӧлысь нимъяс латинскӧй подулаӧсь жӧ, а финн войтыр быд тӧлысь нимтӧ ас ног, важъя пӧль-пӧчьясныс на кыдз шулӧмаӧсь, кӧть и уна нэм чӧж финныд швед король корона улад олӧма, дай финн муад кан (государственнӧй) кыв пыдди швед кыв ыджыдалӧма. Мам кывнад финныд сӧмын гортас лысьтлӧма сёрнитны. Кыдзи асьныс шмонитӧны, финн кывйыд кӧтшас кывйӧн и вӧвлӧма.
Ӧні тай мам кывнад Финн муын сёрнитӧ и президент, и туй вӧчысь, велӧдысь и велӧдчысь, детсад и университет — быдӧн. Асьныс швед да финн медбур суседъяс моз лӧсялӧны.
Тадзи тшӧтш венгръяслы чужан кывнысӧ сӧвмӧдӧмыс отсаліс эз сӧмын аскылӧмнысӧ лэптыны, отсаліс лоны тырвыйӧ асшӧр муӧн, канмуӧн.
Сё ветымын во сайын, Лайош Кошшут да Шондор Петӧфи кадӧ, корчмаясӧ (кабак) чукӧртчигъясӧ венгръяс: интеллигентъяс, видз-му уджалысьяс, ыж видзысьяс — быдӧн зэв ёся сёрнитлісны чужан кыв сӧстӧммӧдӧм йылысь, латинскӧйысь-немечысь пырӧм кывъяс венгр вылӧ вуджӧдӧм йылысь. Та вӧсна ӧнія венгр кывйын секунда нимтӧны син лыскӧн (син лыскӧн лапнитан дыра кад), армия — ӧтвесьт котырӧн, театр — рӧма керкаӧн (сэні мавтчӧм чужӧмаяс ворсӧны), артист — рӧммӧдчысь, артистка — рӧммӧдчысь ань, революция — пуӧм (ыззьӧм войтырлӧн удж), конституция — подув пуктӧмтор.
Татшӧм кывъясыс ӧні зэв гӧгӧрвоанаӧсь венгръяслы. На отсӧгӧн миян ылі Дунай бокса рӧдвужным асьнысӧ зумыдджыка кылӧны торъя нацияӧн, чужан кывныс налы кажитчӧ торъя мичаӧн, сійӧс любӧпырысь нимтӧны юмов мам кывйӧн.
Сідзкӧ, Виктор Егорович, ми кӧ зільджыка пыртам ас сёрнианым важъя кывъяссӧ, кодъясӧс пӧль-пӧчьясным лӧсьӧдлӧмаӧсь тӧлысь нимъяс пыдди: тӧв шӧр, урасьӧм, рака, кос му, лӧддза-номъя, ода-кора, сора, моз, кӧч, йирым, вӧльгым, ӧшым — кутам ёнджыка пыдди пуктыны вужъяснымӧс, аскылӧмным тшӧтш лоасджык.
Выль повесьтсӧ серпасалігас В. Напалков оз зіль дзебсьыны олӧм бужӧдъясысь. Мӧдарӧ, найӧс сійӧ эрдӧдӧ сы выйӧдз, мый син водзад дыр сулалӧны сиктса олӧмысь серпасъяс:
«— Витӧд классянь татчӧс челядьыд сэсся Вӧръяг посёлокад велӧдчӧны, рочмӧдӧны сэн коми челядьтӧ.
— Мыйла рочмӧдӧны?
— Коминас Вӧръягад оз велӧдны...
— Варган Васьыд нӧ кӧні-мый?
— Сійӧ вӧлі бензинтӧ исалӧ. Ӧтчыд посёлокад цистерна вевтсӧ восьтӧмӧн сэтчӧдз исалӧма — увлань юрӧн дзумгысьӧма кӧрт бӧчкаад. Лун куим корсисны, ӧдва и сюри.
— Рыжӧй Мишӧыд?
— Кувліс жӧ. Уксустӧ ювӧма пӧкмелля вылас.
— Дзоля Ёгорыд?
— Сія бать-герой. Дас нылӧс гозъя быдтісны. Дзоля Ёгор оз ю, выль керка лэптіс.
Сьӧм абутӧмла сиктад биыд абу, радио ни телевизор оз сёрнит. Йӧз юасьӧны карысь воӧм мортлысь:
— Пӧдлиннӧ, Ельциныд, президентыд, вӧлі висьӧ да, кувліс али эз?..»
Кужӧма тай гижысьыд сиктыдлысь дойсӧ вӧрӧдны! Виктор Напалков ачыс Эжва йывса сиктын чужлӧм морт. Повестьса войтыр сёрниын тӧдчӧ Эжва йывса сёрнисикасысь босьтӧм аслыспӧлӧслунӧн вӧдитчӧм, шуам: мӧдлун пыдди — сӧсаскомысь:
«— Аски нӧсь гортад? — юаліс Дима, орччӧн восьлаліг.
— Ог, сӧсаскомысь, кык лунъя семинар миян».
Кывйын кык гласнӧй костӧ «в» содтӧм: йӧв юва, вовӧма, ювӧртас, ловас, нувӧ, шувас... нин пыдди нін, сійӧ пыдди сія, картупель пыдди капуль, вежалысь пыдди вежӧг.
Виктор Напалков коми газет-журналад комын сизимӧд во нин уджалӧ. Со и повесьтысь ми аддзам автор олан туйлы лӧсялана серпас:
«... помасяс Дмитрийлӧн отпускыс, и ыджыд статья гижас, чужан сиктсяньыс йӧткыштчӧмӧн и гартас сёрнисӧ. Сӧмын ӧд ыджыд-ӧ тӧлкыс статьясьыс? Этша ӧмӧй гижлісны поэтъяс коммунизм кыа йылысь? А кытчӧдз нӧ воим? Оз тӧд Енмыс ни бесыс?..»
Дмитрий мӧвпъясӧн, сёрниӧн автор петкӧдлӧ ассьыс дзуглясьӧмсӧ: том йӧз кутісны кедзовтны пӧль-пӧчныслысь кывнысӧ, воштӧны ас нога культуранысӧ. Телевизорад сӧмын шочиника петкӧдлӧны комиӧн варовитысь кузь сарапана да косканыс тугъя вӧня сьылысь-йӧктысь войтырӧс. Виктор Напалковӧс майшӧдлӧ коми йӧз олӧмын талунъя сьӧкыдлуныс. Коми муын важ мозыс комиыд абу на тырвыйӧ пыдди пуктана. Радиоад-телевизорад комиӧн сёрнитан здукыс — лыда. Кытысь нӧ том йӧзыс велалас пӧль-пӧч кывъяс, коми оласногас, кыдзи кутас пыдди пуктыны ассьыс вужсӧ, гӧгӧр кӧ — абу коми, гӧгӧр кӧ — кытыськӧ воӧм войтыр, кытыськӧ вайӧм сёян да юан, пась да кӧм.
Виктор Напалковлӧн гижан кывйыс лыддьысьысь вежӧрӧ кольӧ аслас серпасалунӧн, зумыд кывтэчасъясӧн, идиомаясӧн, кодъяс йӧз пӧвстын важӧн нин олӧны, авторыс сӧмын кужӧмӧн найӧс пыртӧ гижӧдас:
«Дмитрий ропкӧдчис:
— Со ми кутшӧмӧсь, коми йӧзыд, ӧта-мӧд вылӧ сітавны дасьӧсь. Ог помнит, мед коми морт мен коркӧ вӧчліс буртор. А лёксӧ вӧчлісны унаӧн. Ас понйыд тай пыдӧджык пурӧ...
Лунтыр шемела оз пес. Абу ӧд сёй монь, оз нёдзды, зэрмас кӧ, — тадзи мӧвпалӧ Ангелина ас кежас, ӧд вӧрас вермас аддзысьлыны Дмитрийкӧд синмысь синмӧ, и найӧс торкысь оз ло...
Гым ньӧлӧн да тӧв нырӧн пелялӧм пожӧмъяс куйлісны».
Автор босьтӧ «пелялӧм» кыв, кодлӧн вежӧртасыс: чашкалӧм, торъялӧм. Сёрниын сійӧ шоча паныдасьлӧ, сӧмын «пельӧм чаг» кывтэчасын. Автор пыртӧ активнӧй кывкудйӧ мича важ коми кыв.
«Шызьы на, шызьы, коми сикт, челядь сюльзьысь гӧлӧсъясӧн...» Юргысь, гажа вежӧртасын автор пыртӧ кыв — сюльзьыны, коді матын сильӧ (лэбач) кывлы. Татшӧм ногӧн, автор лӧсьӧдӧ дзользьыны кывлы выль синоним, озырмӧдӧ коми кывлысь выразитана позянлунъяссӧ.
«... — Мен некод нін оз ков, ӧтнамлы лӧсьыд.., — кызіник бекъяснас лёлляліс Матвеевна. — Ме кӧза йӧв юва, дыр ог пӧрысьмы».
Серпаса кадакыв «лёлляліс» дженьыдика, синмӧ шыбитчана петкӧдлӧ аньлысь ветлассӧ.
«...Пушыдмӧдіс тавкаммӧм турунсӧ». Тавкаммӧм кывйыс тані оз коль гӧгӧрвотӧмӧн. Мукӧд кывъяскӧд йитӧдысь ми гӧгӧрвоам: тавкаммыны — сідзкӧ, топавны, чорзьыны. Выль кыв пыртӧмӧн авторыс кадакывлысь синоним визьсӧ нюжӧдӧ.
«...Карад ӧд тэнад овлӧма нін, вӧр керкаад олыштан».
«Тэ овлін» пыдди автор вайӧдӧ «тэнад овлӧма» кывтэчас, синоним сямаӧс. Тайӧ кывтэчасас действие вӧчысьсӧ нимтӧма асалан падежа кывйӧн, сы отсӧгӧн быттьӧ бокисянь видзӧдӧмӧн морт йывсьыс юӧртӧны, та вӧсна татшӧм юӧртӧмыс лыддьысьысь вежӧрӧ кольӧджык. А йӧзкост сёрниысь шоч кывъяс повесьтӧ пыртӧмыс художествоа гижӧдыслысь донсӧ лэптӧ.
Виктор Напалковӧс колӧ ошкыштны нӧшта мӧдторйысь на. «Вотӧса август» лист бокысь ми лыддям:
«...Ангелина Верасӧ алименттӧг быдтіс. Збыль батьсӧ Вералысь Гриша оз и тӧд. Эскыны кӧ гӧтырыслы: изьвасалӧн пӧ, ӧтлаын пӧ велӧдчылӧмаӧсь. Ангелина видз-му техникум помавліс, зоотехник сідзсӧ».
Пырмунігмоз повесьт гижысьыс казьтыштӧ Коми му историяысь тӧдчана кадколаст. Ӧні шӧр специальносьтӧ велӧданінъяс: колледжъяс, лицейяс — гырысь каръясӧ чукӧртӧмаӧсь. Войдӧр, комынӧд-нелямынӧд воясӧ, весиг ветымынӧдъясӧ, педучилищеяс вӧлӧмаӧсь Емдінын и Изьваса Мокчойын, паракодӧн ветлӧдлыны велӧдан техникумыд — Изьваса Тшелляюрын. Изьваад, таысь ӧтдор, вӧлӧма мусир да изшом перйысьясӧс дасьтан техникум (горно-нефтянӧй), дай Виктор Напалковӧн серпасалан аньлӧн (Ангелиналӧн) велӧдчаніныс — видз-му овмӧс техникум. Изьватас войтыр пыр кыпыда казьтывлӧ сійӧ кадсӧ, кор сэні вӧліны интеллигенцияӧс дасьтанінъяс, кӧні велӧдчывлӧмаӧсь-уджавлӧмаӧсь коми гижысьяс: Митрук Як, Биа Ӧгыр, Сим Вань, Сергей Морозов... Сэкъястӧ том йӧзыдлы абу ковмылӧма уна сё верста вӧлӧкъястӧ вуджавны, медым велавны мӧстӧ бурдӧдны, челядьӧс лыддьысьӧмӧ-гижӧмӧ велӧдны, ю вывті паракод новлӧдлысьӧ велӧдчыны. Ас сиктад велӧдчигад ӧнія каръясад моз том йӧзыд эз тай рочмавны. Талун кад жӧ нин сиктъясӧ восьтавны колледж-лицейястӧ. Сьӧм тырмытӧмла сиктсаыдлы абу кокни ӧні ныв-пинысӧ ыліад грамотала мӧдӧднытӧ.
«Вотӧса август» повесьтын ясыда петкӧдчӧны талунъя йӧз, ми найӧс бура аддзам, торйӧдам мӧда-мӧдсьыныс, аддзам найӧс майшасьысьясӧн, олӧманыс ылалӧмаӧн, чужӧ кӧсйӧм отсыштны налы мыйӧнкӧ. Автор кужӧмӧн найӧс серпасалӧ, быдӧн сёрнитӧ сылы лӧсялана кывйӧн, кодсюрӧяс вывтіджык пежа, шуам, Сидӧр Микайлӧ...
Лыддьысьысь син водзӧ автор эрдӧдӧ талунъя сьӧкыдлунъяслысь серпасъяссӧ пырмунігмоз пасйыштӧмӧн, колана эпитет пыртӧмӧн донъялӧ висьталӧмсӧ, гижӧдыс ловзьӧ, вӧчсьӧ матыссаӧн. Асьныд видзӧдлӧй, кутшӧм курыда сійӧ нюмъялӧ:
«...Ставыс вӧлі сэтшӧм матіса: тшыкӧдӧм Важ Эжваыс, ляк баддя мӧдлапӧлыс и ю поссайса эновтӧм муясыс.
...Озыр миян парманым абу сӧмын тшак-вотӧсӧн, но и Сӧдздін кодь коньӧр сиктъясӧн.
...Дмитрийлы кажитчӧ, быттьӧкӧ ӧтарӧ нин лолалӧ Сӧдздіныс...»
«Ӧтарӧ» кыв тані мунӧ «помлань» пыдди: кувны дасьтысьӧмӧн пӧ лолалӧ сиктыс. Тайӧ свеж эпитетсӧ босьтӧма йӧзкост сёрниысь, сійӧ паметьӧ кольӧ.
«...Тшынасьӧм йирка, турун вольӧса пемыд вӧр керкаыс и Ангелиналы, и Дмитрийлы ӧні кажитчис му вылас медся югыд, медся гажа горничаӧн...»
«Турун вольӧс, тшынасьӧм йирк» — татшӧм кывтэчасъясӧн гажтӧм серпас тэчлӧны, сьӧлӧмтӧ дзугыльтанаӧс. А гижӧдас пемыд вӧр керка серпасалігӧн тайӧ кывтэчасъясыс артмӧдӧны синонимъяс «гажа, югыд горнича» кывтэчаслы. На отсӧгӧн ми гӧгӧрвоамджык геройяслысь асьнысӧ шудаӧн кылӧмсӧ.
Эскӧдӧмӧн повесьтын петкӧдлыссьӧ Дмитрия-Ангелинаалӧн вӧр керкаын ловнысӧ кылӧмныс.
«...Бӧръяысь окыштчисны кыр йылас. Медводзӧн пыжӧ чеччыштіс Шарик». Гижысь паныдӧн сувтӧдӧ бӧръяысь да медводдзаӧн антонимъяс. На отсӧгӧн сійӧ дженьыда, но пыдісянь петкӧдлӧ ӧта-мӧднысӧ радейтысьяслысь сьӧлӧм кылӧмнысӧ: татысь, йӧз син сайсьыс, налы гортаныс оз мунсьы, окота нюжӧдны шуда здукъяссӧ. Мед, колӧкӧ, понныс тэрмасяс, сылы тай ставыс веськодь.
«...Республикаса юралысь ӧдвакӧ юра паркаӧн лэбзяс Англияӧ либӧ Германияӧ». Нюмсермунігмоз гижысь орччӧн сувтӧдӧ юралысь да юра парка кывъяс, тайӧн кутшӧмакӧ ляпкалӧ юралысь нимлӧн тӧдчанлуныс, тшӧтш тӧдчӧдсьӧ гижысьлӧн мӧвпыс: оз, дерт, Коми республикаысь чинаясыд уськӧдчыны пасьтасьны коми йӧзлӧн нэмӧвӧйся кӧм-пасьӧн, оз уськӧдчыны отсавны найӧс вурны-лӧсьӧдны, вузавны. Киссьӧны тай коми сиктъясыд, коми йӧзлӧн овмӧсъясныс — чинаясыд ылі муясысь оз и волывлыны; лӧсьыд, буракӧ, сэнісӧ.
Виктор Напалковлӧн гижӧдын эмӧсь челядь сёрниысь кывъяс, быд сёрнисикасын найӧ торъяланаӧсь. Кыв туялысьяс татшӧм лексикатӧ ёна кутӧны тӧд выланыс. Гижысьлы найӧ отсалӧны ловзьӧдны повесьтын висьталанторсӧ.
«...Зонкаяс ю дорын, кытшӧ чукӧртчӧмӧн, мерайтлісны истӧг кӧрӧбӧн ассьыныс ичӧтик на чилейнысӧ, венласьлісны, коді медылӧ чилснитас кудзсӧ. Чемпионаліс Опонась Толик. Сійӧ вӧлі медічӧт тушаа, а тоньялысь чилейыс эз чинлы весиг суналӧм бӧрын...»
Зонпоснилысь челядьдырся ворсӧм-ордйысьӧмсӧ тані серпасалӧма пырмунігмоз, но быд лыддьысьысьлы сійӧ уськӧдӧ тӧд вылас уна дас во сайся лунъяссӧ. Таысь быттьӧ ӧвтыштӧ ылӧ бӧрӧ кольӧм кад кӧрӧн.
Корсюрӧ повесьтысь синмӧ шыбитчӧны роч ногӧн тэчӧм сёрникузяяс, рочысь пыртӧм кывъяс, кӧть на пыдди коми кывтэчас кокниа позьӧ аддзыны. Шуам, гижӧма:
...Мӧд делӧ, кань кӧ кутас омлявны.
Комиӧн: кань кӧ кутас омлявны, сэк позьӧ чуймыны.
...Сажень пес поткӧдлісны.
А мыйла абу сыв пес?
...Дарӧм том, эг велав гӧтыр дінӧ.
Комиӧн: том на эськӧ да, эг тай велав-а.
...Поэтыд, тыдалӧ, вӧвсе оз тӧд сиктса олӧмтӧ.
«Вӧвсе» пыдди комиӧн шуам: ньӧти, дзик, сап...
...Кутшӧм пӧдарок ньӧбны нылыслы?
«Пӧдарки» кывтӧ кивыв вежны «козинӧн».
...Коми войтыр сьӧлӧмын этша мый кутіс кольны комиыс.
Этша мыйыд — рочысь
...Не кӧ тайӧ йӧзыс, сьӧкыд нин шуны, эм-ӧ Коми муаным мыйкӧ коми ногаыс.
Комиӧнджык шуны позьӧ: эз кӧ вӧвны тайӧ йӧзыс.
Ӧткымынпӧрйӧ роч грамматикаыд тӧдчӧ тшӧтш коми падежъясӧн вӧдитчигӧн:
...Шарик водзӧссӧ нюліс кӧзяйкаыслӧн чужӧм вылысь ньылӧмсӧ.
Колӧ, дерт, шуны: кӧзяйкаыслысь... ньылӧмсӧ.
...Гажтӧм думъяс бергалісны Дмитрийлӧн юрын.
А мыйла абу: Дмитрий юрын? Мӧвпыс колис гӧгӧрвоана, вежӧртасыс эз вош, ӧти слогӧн дженьыдджыка лои шуӧма, сідзкӧ, мӧрччанаджыка.
...Братанъяс ӧзтісны куритчыны.
Братаныд ӧд коминад — воча вок. Ӧзтісны куритчыны. Тадзи оз туй шуны. Ӧзтісны мый? Инфинитив пыддиыс эмакыв колӧ: куритчаннысӧ, папироснысӧ, калляннысӧ, чигарканысӧ. Гашкӧ, кутісны тшынасьны.
В. Напалковлӧн «Вотӧса августын» оз уна паныдасьлы пасйӧм тырмытӧмторйыс. Унджык сэні синмӧ шыбитчӧ мичаа серпасалӧмторйыс, лыддьысьысьлысь сьӧлӧмсӧ мыськовтанаыс. Виктор Егорович, чайта, шыльӧдас на гижӧдыслысь кывсӧ, вӧчас сійӧс лэчыдджыкӧн, рочысь ковтӧг пыртӧм кывъяссӧ комиӧдӧмӧн.
Лыддьысьысь виччысьӧ чӧдъя-озъя тӧлысьӧ сьӧлӧмтӧ шонтан висьтасьӧмсӧ торъя небӧг йӧзӧдӧмӧн.
