ПАРМАНЫМӦС ДОРЪЯН КЫВ
(И. Торопов повесьтлӧн кыв йылысь пасйӧдъяс)
Иван Торопов ас кадӧ лэдзліс нин «Ныв локтіс пармаӧ» нима повесьт. Сэсся выль пӧв уджаліс сы вылын да лэдзис рочӧн
Автор лэптӧ миян кадся олӧмысь вывті ёсь проблема — вӧр-ва видзӧм. Ыджыд таланта коми гижысьӧн тайӧ проблемалысь тӧдчанлунсӧ кылӧмыс кокниа вуджӧ лыддьысьысьлы, тшӧктӧ быд мортлы кыв кутӧмӧнджык видзны вӧр-ва, не лэдзны «керавны сійӧ увсӧ, кӧні пукалам».
Лыддьысьысьӧс вӧрзьӧдӧ авторлӧн йӧзкостса поэтическӧй произведенньӧясӧн, идиомаясӧн, шусьӧгъясӧн, кывйӧзъясӧн кужӧмӧн вӧдитчӧмыс, на пыр вӧр-валысь морт олӧмын коланлунсӧ тӧдчӧдӧмыс.
Ми нимкодьпырысь аддзысям повесьтын радейтана фольклорнӧй геройяскӧд.
Праздник рыт кежлӧ вӧр лэдзысьяс сувтӧдӧны «Яг-Морт» легенда серти спектакль.
Тайӧ ворсӧмас тшӧтш бергалӧ мӧд легендаысь вайӧдӧм Пера-багатыр.
Автор вӧчӧ зэв колана удж — ясыда петкӧдлӧ лыддьысьысьлы, кутшӧм вежӧра мӧвпъяс, мича мойдъяс локтӧмаӧсь миян лунъясӧдз сьӧд вӧр шӧрын олысь пӧльяссянь. А вӧрыс сцена вылас — лӧсталӧ помтӧм мичлунӧн. И ачыс сійӧ нэмъяс чӧж чужтывлӧма мичлунсӧ, сетлӧма коми войтырлы вежӧрсӧ.
Фольклорысь персонажъяссӧ гижысь вайӧдӧ лышкыда. Тӧв пуксьӧм йылысь сійӧ висьталӧ:
— Печора горувладорсянь мый вынсьыс упнитіс-пӧльыштіс Войпель.
Кор Сергей Огнев чергӧдӧ узигкостаыс садьмӧдӧм ошкӧс, автор вӧрса олысьӧс ӧткодялӧ гундыркӧд:
— Тайӧ вӧлі нин бура ёнмӧм-сӧвмӧм гундыр, ар вит-ӧ-квайта.
Миян юрӧ пыр и воӧны челядьдырся мойдкывъяс гундыръяс да ёмаяс йылысь.
И. Торопов окотапырысь вӧдитчӧ идиомаясӧн, кодъясӧс оз позь кывйысь кывйӧ вуджӧдны мукӧд йӧз сёрниӧ. Идиомаяс вӧчӧны геройяслысь сёрнисӧ сьӧлӧм вылӧ воанаӧн, серпасаӧн. Вайӧдам некымынӧс:
— Мый тэ увтӧм пу йылас каттьысян? Усян да став лы-сьӧмтӧ чегъялан.
— Мый тэ сідзи сорстӧ лэпталан? (венсян вынаджыккӧд):
— Кос пу йылысь туриӧс висьталан (ылӧдлан);
— Кувалдинкӧд водзсасьны — мый пачкӧд люкасьны;
— Дыркодь ковмис виччысьны сьӧлӧмӧдзыс гызьӧм йӧзлысь успаньвыв пуксьӧмсӧ (лӧньӧмсӧ).
Кор Сергей шуӧ техноруклы, мый сы профессияӧ велӧдчас, тӧдчӧдӧ:
— Тэнад чӧс туйӧд мӧдӧдча.
Автор сравненньӧясын век синмӧ шыбитчӧны вӧр-ваысь казялӧм серпасъяс.
Найӧ сідзжӧ тшӧктӧны лыддьысьысьлы лоны бур сьӧлӧмаӧн, видзны миянӧс кытшалысь быдмӧгъяссӧ да ловъя ловъяссӧ, кодъяс быд лун дорйӧны миянӧс кӧдзыдысь, тшыгъялӧмысь, гажтӧмчӧмысь...
— Николай Демьяновичлӧн вом доръясыс зэлыда топалісны, быттьӧ ниа сирӧн клеитчисны-вурыштчисны.
— Начальникыд ӧд ловъя морт жӧ, абу кынмыр.
— Бензопилаыс талун Сергейлы кажитчӧ сьӧла борд кодьӧн, шаньга мавтан борд кодь кокниӧн.
— Черыс... сапкысис нюдз ловпуӧ моз, тышкӧдзыс сатшкысис ош юрӧ.
Синмӧ шыбитчӧ повесьтын синонимъяслӧн озырлуныс. Медым вӧчны гижӧдсӧ сьӧлӧм вылӧ воанаӧн, Иван Торопов чуймӧдана лӧсьыда вӧдитчӧ матын вежӧртаса кывъясӧн. И быд персонажлӧн аслас синонимическӧй рад.
Кувалдин, вӧрпунктса начальник, олӧ сӧмын талунъя могъясӧн. Сылӧн медыджыд кӧсйӧмыс — сувйӧм-увйӧм кер. «И тайӧ керйыс кувтӧдзыс на бура вердас и юкталас сійӧс, да и мукӧдторъясӧн на лышкыда козьналас».
Та вӧсна Кувалдин сёрниын бергалӧны сӧмын чорыдасян вежӧртаса глаголъяс: «судзӧдны-пычкыны мырдысьӧн-сорӧн», «будь здоров позьӧ шырзьыштны вӧрсӧ», «бӧрйы мичаджык пожӧма яг, мед ёль дорас матынджык вӧлі, да и пызйышт мыйта верман!»
Синонимъясӧн вӧдитчӧмысь ясыда тӧдчӧ, кутшӧма авторыс относитчӧ висьталантор дінас:
— Бура пуктӧм-дорӧм гӧлӧсыс гожся гым моз мургис гора залын.
— Баллон виччысис, кӧні эськӧ да кор бурджыка потны, иснитны-лэдзны лябмӧм лолсӧ.
Медым тӧдчӧдны действиелысь мунанногсӧ, писатель вӧдитчӧ парнӧй глаголъясӧн, на пиысь воддзаыс векджык изобразительнӧй вежӧртаса, артмӧма вӧр-ваысь кылӧм шыясӧн вӧдитчӧмӧн:
— гызьмуніс-ылькнитіс ытва;
— сэсся и вӧрзис-письтіс шлапкыны-усьны кос лым;
— вермӧны и лысьтӧны уна йӧз дырйи увтны-критикуйтны начальствоӧс;
— пуыс мыйсӧ сӧмын эз босьт да нёняв-кыскы югыд шондіыслысь да матушка-муыслысь.
Гижӧдын вермӧ паныдасьлыны орччӧн ӧткодь вежӧртаса куим глагол, кодъяс лэптӧны тӧдчанлунсӧ мӧда-мӧдныслысь:
— йи палакъяс ӧтарӧ кызӧны, ыдждӧны, чорзьӧны...
— Урал мусюрысь изйыс чездасьӧ-чуктасьӧ да бузгысялӧ визув ваӧ;
— залыс ыззьӧдчис гӧрдлыны-куснясьны-серавны.
Писатель озырмӧдӧ литературнӧй кыв, активизируйтӧ торъя сёрнисикасъясысь босьтӧм кывъяс, кодъяс мичаа юргӧны. Торйӧн босьтӧмӧн найӧ гӧгӧрвотӧмӧсь, но мукӧд кывъяскӧд йитӧдын вежӧртасыс налӧн ясыдмӧ:
— чегӧм борд пӧла Яг-Морт коньӧр моз уньыртӧ-кыссьӧ вӧрлань. (Тані миян син водзӧ сувтӧ серпас: Яг-Морт надзӧник вешйӧ вӧрлань).
— ӧтилӧн эськӧ и ёна тачкӧ горшыс, да винасӧ немтор вылӧ ньӧбны. (Тачкӧ — косьмӧ, гилялӧ).
Автор оз пов артмӧдны выль кывъяс. Миянлы тӧдсаӧсь кывъяс: жаляддза, рададдза, кодъяс артмӧмаӧсь -аддза суффиксӧн.
Тайӧ суффиксӧн Торопов артмӧдӧ дзик выль кыв:
— кодсюрӧ удитӧмаӧсь нин пытшкӧссяньыс шонтысьыштны праздникаддза.
Коми кывйын ёна бергалысь -ась суффиксӧн артмӧдӧ выль глаголъяс наречиеысь:
— Гашкӧ оз ков вывтіасьнысӧ — шӧриасьӧ сэки лолыд...
Виччысьтӧм кыв формаясыс кольӧны паметьӧ, мичмӧдӧны гижӧдсӧ.
Автор сёрниын паныдасьлӧны выльӧн артмӧдӧм кыв тэчасъяс, кодъяс дженьыда да стӧча висьталӧны унатор йылысь:
— Галя кывліс сёрнисӧ талун пажнайтан бипур дорын.
«Пажнайтан бипур» кыв тэчасыс тӧдчӧдӧ, мый вӧр лэдзысьяс олӧмын бипур — торйӧдны позьтӧмтор. Сы дінын уджалысьяс и шойччӧны, и сёян дасьтӧны, и пажнайтӧны, и удж вылысь мунігъясӧ чукӧртчывлӧны. Автор оз прӧста шу «бипур дорын», а стӧчмӧдӧ «пажнайтан» кывйӧн, миян лоӧ гӧгӧрвоана, кутшӧм кадӧ мунӧ действиеыс. Тайӧ кыв тэчасыс поэтизируйтӧ гижӧдсӧ:
— Ыджыд ош помӧдз эз и удит пальӧдны чӧскыд унсӧ, эз вермы помавны ассьыс ош вӧтсӧ.
Виччысьтӧг шуӧм «ош вӧт» кыв тэчасыс чужтӧ лыддьысьысь сьӧлӧмын шмонитан ру.
Стилистическӧй могъясӧн автор оз пов орччӧн сувтӧдны кыкысь ӧти и сійӧ жӧ кывсӧ. Тайӧн сійӧ ньӧти оз петкӧдлы аслас кывлысь гӧльлун, а мӧдарӧ, тӧдчӧдӧ действиелысь кузя мунӧмсӧ, ыджыд тӧдчанлунсӧ:
— Сергей вынтӧма лэдзчысис-нёровтчис йизьӧм кырся пожӧм дінӧ, ки и кок, и быдлаті сылӧн тіраліс, вӧлі помӧдз мудзӧма, мудзӧма.
— том ичмоньыс синва тыра пӧсь синъясӧн видзӧдіс сы вылӧ, видзӧдіс и видзӧдіс.
Куимысь автор вайӧдӧ ӧти кывсӧ, но сійӧ оз сьӧдмӧд пельтӧ. Миян водзӧ сувтӧ мича серпас: ныв ёна повзьылӧма, мый муса зонмӧс виас ошкыс, но ставыс помасьӧ бура: зон дзоньвидза, нывлӧн вывті ыджыд нимкодьлуныс тыдовтчӧ сӧмын став йывсьыс вунӧдӧмӧн зон вылӧ видзӧдӧмын. Ӧд ныв оз лысьт некыдз сэсся петкӧдлыны ассьыс сьӧлӧм нӧйтчӧмсӧ: сійӧ верӧс сайын, оз позь ни сывйыштны зонмӧс, ни шуавны мелі кывъяс сылы — найӧ удж вылынӧсь, и гӧгӧрыс йӧз. И сӧмын кольӧ сылы видзӧдны Сергей вылӧ.
«Кызьӧд нэмлӧн доя пасъясыс, кодъясӧс со ӧти сойӧ, сылӧн батьлӧн сойӧ, повтӧм коми вӧралысьлы сойӧ гижтӧмаӧсь!»
Куимысь ӧти предложенньӧӧ автор вайӧдӧ «сой» кыв, коді сетӧ вына поэтическӧй рӧм гижӧдыслы.
Герой ыджыд кыпыдлунӧн шуӧ аслас бать сой йылысь, коді куим война вылын ранитчыліс, но эз эновтчы ни гортгӧгӧрса уджысь, ни нинӧмысь, кӧть и кусыньтчис да эз ло важ кодьӧн.
Тырмытӧмторъясыс И. Торопов кывйын ичӧтикӧсь, на йылысь казьтыштам пырмунігмоз.
Яг-Морт монологысь кылам:
— тэ мекӧд лоан Райлӧн садйын! Тані абу ас местаас лӧн кыв йыв. Лӧсьыдджыка юргас: «райса садйын». Тӧд вылӧ усьӧ И. А. Крыловлӧн «Рака да руч» нима комиӧдӧм басняыс, кӧні паныдасьлӧ жӧ «райса» формаыс:
— Тэ сьылан, быттьӧ райса пӧтка, Став вӧрас тэ кодь сьылысь абу мӧд.
Ӧткымынлаын автор озджык ас местаын вӧдитчы колана падеж формаясӧн:
— лёкиник щитӧвӧй керкаын, лыс чомйын моз и эм, ӧдва шоналӧ.
Тайӧ примерас правильнӧджык лоӧ шуны: керкаыд. Ӧд шоналӧ мый? — керка, керка сынӧдыс... Озджык колана формаын сулавны асалан суффиксъяс:
— вӧр лэдзысьяс эз жалитны та вылӧ ки пыдӧсъяссӧ. Сёрниыс мунӧ уна йӧз йылысь, сідзкӧ, кыв законъяс серти колӧ шуны: ки пыдӧсъяснысӧ.
Паныдасьлӧны и абуджык удачнӧй кыв тэчасъяс вылӧ примеръяс:
— ёна мӧвпаліс-уджалыштіс Сергей и Яг-Мортлӧн сьылӧм-монолог вылын.
«Уджалыштіс» кывйын -ышт- суффикс индӧ дженьыда мунысь действие вылӧ, а «ёна» обстоятельство, коді гӧгӧрвоӧдӧ тайӧ глаголсӧ, кутӧ паныда вежӧртас.
Ковтӧма сувтӧдӧ автор -яс- суффикса существительнӧйяссӧ лыд тӧдчӧдысь кывъяс бердӧ.
Тані -ястӧгыс нин гӧгӧрвоана, мый сёрниыс мунӧ уна предмет йылысь:
— пӧчинӧкса пӧшти став мужичӧйясыс пуктісны юрнысӧ (став мужичӧй пыдди);
— став улӧсъяс вылӧ пуксялӧмаӧсь (став улӧс пыдди).
Татшӧм нелючкиыс И. Торопов гижӧдын этша.
Ёнджыкасӧ кыв формасӧ гижысь вежӧ стилистическӧй могъясӧн, медым лыддьысьысьлысь кыскыны вниманньӧсӧ сы вылӧ, медым тӧдчӧдны авторлысь вӧр-ва вӧсна сьӧлӧм дойсӧ:
— Ог лэдзӧй сэсся найӧс, Сергей, Гора Ёльнымӧ!..
Грамматика законъяс серти колӧ эськӧ тайӧ кывсӧ гижны мӧд ног: Гора Еляным.
Но авторлы кажитчӧ, мый -ным суффиксыс, коді сулалӧ кыв помас, оз тырвыйӧ петкӧдлы, мый геройыслы вывті матын тайӧ Гора Ёльыс, коді вермас сы бердысь вӧрсӧ дзикӧдз кералӧмысь «пыдӧсӧдзыс косьмыны да весиг некыті лоӧ катны мир пасьталаас медчӧскыд черилы, королева черилы, чими-черилы — сьӧмгалы».
И та вӧсна асалан вежӧртаса -ным суффикссӧ Торопов сувтӧдӧ кыв вуж дінас, матӧджык, мед тӧдчӧдны, мый геройыслы вывті дона тайӧ муыс, кыті визувтӧ Гора Ёль.
И. Тороповлӧн «Муным нималӧ пармаӧн» гижӧд лоас ыджыд событтьӧӧн коми культураын оз сӧмын ёсь, тӧдчанлуна проблемаяс лэптӧм вӧснаыс, но и серпаса, мича, сӧдз коми кывнас, кодӧн шензьымӧн лӧсьыда вӧдитчӧ гижысь.
