СЫКТЫВ ЙЫВСА СЁРНИ

Неважӧн Москваын лэдзисны Сыктыв йывса комияс йылысь «Верхнесысольский диалект коми языка» нима монография, 268 лист бок, доныс 1 ш. 14 ур.

Книгасӧ лӧсьӧдіс СССР-са Наукаяс академия Коми филиалса кыв, литература да история институтысь старшӧй научнӧй сотрудник Т. И. Жилина, коді лэдзліс нин войдӧр коми сёрнисикасъяслы сиӧм уджъяс: Г. Г. Бараксановкӧд ӧтвыв «Присыктывкарский диалект и коми литературный язык» нима книга, В. А. Сорвачевакӧд ӧтвыв — «Образцы коми-зырянской речи», В. А. Сорвачевакӧд да М. А. Сахаровакӧд — «Сравнительный словарь коми-зырянских диалектов».

Выль монография лӧсьӧдӧмын авторлы отсаліс Н. И. Лоскутова, коді Татьяна Ивановнакӧд тшӧтш чукӧртіс материал Кайгорт районувса сиктъясысь, вӧчис картотека, систематизируйтіс сійӧс.

Сыктыв йылӧ комияслӧн овмӧдчӧмкӧд лыддьысьысьӧс тӧдмӧдӧ историческӧй наукаясса кандидат Л. Н. Жеребцов. Историческӧй документъяс серти сійӧ туялӧ татчӧс комияслысь важъя олӧмсӧ да висьталӧ, мый талань коми войтыр воліс Кама йывсянь. Дас витӧд нэмын на Кама вожсаяс пырлісны ӧти вӧлӧсьтӧ Сыктыв йывса сиктъяскӧд, омӧльджыка найӧ волысисны Сыктыв горувсаяскӧд да Эжвасаяскӧд.

Кык сикас о да сійӧс тӧдмалан история йылысь гижис, а сідз жӧ книгасӧ редактируйтіс филологияса кандидат Гуляев Е. С.

Сыктыв йылын олысь комиыс сӧмын 6 сюрс гӧгӧр морт. Но татчӧс сёрнисикаслӧн коми кыв историяӧ пырӧдчигӧн да пермскӧй кывъяс велӧдӧмын тӧдчанлуныс ыджыд.

Сыктыв йывса сёрниӧ кольӧма зэв важся аслыссикаслун — кык пӧлӧс о, кодъясӧс наукаын лыддьӧны восьса да пӧдса о-ясӧн.

Пӧдса о шуигӧн вомыд паськавлӧ векньыдджыка, а восьса о шуигӧн — паськыдджыка литературнӧй коми кывса о серти.

Медводз тайӧ кык нога о-сӧ казяліс проф. Лыткин В. И. (Илля Вась) да тӧдчӧдіс, мый тайӧ о-ясыс торйӧдӧны кыв вежӧртасъяссӧ. Босьтам пон кыв. Восьса о-ӧн сійӧ гӧгӧрвоӧдӧ пом, эштӧм, йыв, а пӧдсаӧн — гортса пемӧсӧс.

Сідз жӧ и корся кывйын восьса о индӧ первой морта, ӧтка лыда, ӧнія када глагол вылӧ, а пӧдса о-ыс петкӧдлӧ корӧсьӧс.

Асьныс Сыктыв йывсаяс бура кылӧны кык сикас о костса торъялӧмсӧ да оз сорлавны найӧс.

Т. И. Жилина стӧча видлалӧ и мукӧд сяма торъялӧмъяс тайӧ сёрнисикасысь. Сідз, небыд согласнӧйяс костын тані а пыдди век висьтавсьӧ э: нянь пыдди нень; яй пыдди ей, чаль — чель да с.в.

Кыв помын да согласнӧйяс водзын л оз вудж в-ӧ, кыдзи литературнӧй коми кывйын: вӧл, тӧл, тӧлся...

Но изобразительнӧй кывъясын кыв шӧрын шусьӧ в: лявзыны, жевгыны, кравзыны...

Книгаысь рӧмпӧштанын моз аддзан сёрнисикаслысь торъялӧмсӧ. Тані, кыдзи и лунвыв коми диалектъясын, озджык паныдасьлыны содтысян шыяс: гагӧсь (литературнӧйын: гагйӧсь), кузь гыжа (кузь гыжъя), изӧн (изйӧн), кокньыд она (кокни унма)...

Татчӧс диалектлы ёна лӧсялӧ слогъясӧс местаӧн вежлалӧм (сідз шусяна метатеза): асламын — асланым пыдди, кыным (кымын), сыным (сымын), чикышкӧд (ки чышкӧд).

Кобра сиктсаяс кыв йывъясын ӧ пыдди шуӧны о: чери пӧдӧ, велдорӧ петӧ; ваӧ ни биӧ эз йӧрмыллы.

Книгаын вайӧдсьӧны ударениеӧн вӧдитчӧмын аскоддьӧмлун, индысьӧны падеж формаяслӧн вежӧртасыс да тӧдчанлуныс, пасйысьӧ -ся — суффикса ӧткодялан падеж, коді оз паныдасьлы войвыв коми сёрнисикасъясын да литературнӧй кывйын.

Автор вайӧдӧ стӧч таблицаяс существительнӧйяслӧн падеж серти вежласьӧм да глаголъяслӧн морт серти вежласьӧм кузя, сідз жӧ видлалӧма уна боксянь и морфологиялысь мукӧд юкӧнъяс.

Книгалысь джынсӧ кымын (100 лист бок) автор вичмӧдӧ Сыктыв йывса словарлы, кытчӧ вайӧдӧма 3603 кыв, коді войдӧр эз на вӧв пасйӧма диалектнӧй словарьясын да пыртӧма ещӧ 605 кыв, кодъясӧс пасйӧмаӧсь нин коми-зыряна диалектъяслӧн сравнительнӧй словарӧ, но налысь тӧдчӧдӧма тані выль вежӧртасъяс, вайӧдӧмаӧсь найӧс выль фразеологизмъяс да сложнӧй кывъяс пиын... Кыв велӧдан наукаын вӧдитчӧм вылӧ тайӧ монографияас ставнас пыртӧма нёль сюрсысь унджык торъя кыв.

Книга помас вайӧдӧма Сыктыв йывса сёрниысь текстъяс, кытчӧ пырӧмаӧсь йӧзкостса шусьӧгъяс, кывйӧзъяс, идиомаяс, мойдъяс, висьтъяс.

Вайӧдам некымынӧс: Луныс эд абу пожйын. Кынӧмтӧ эд гортад он коль. Пон омад кӧ пирогыд сюрлас, он бось. Чӧс туйыд эд ӧзйӧ, кусӧдны колӧ (невестатӧ мӧд коралӧ). Нӧкнад да выйнад чер ӧбук пуан да сёйсьӧ.

Колӧ казьтыштны, мый фонетика да морфология юкӧнын быд теоретическӧй пасйӧд подулавсьӧ уна примерӧн, вайӧдсьӧны дзонь сёрникузяяс. Татшӧм сикас кыв сочетаниеясыс да сёрникузяясыс кутӧны ыджыд тӧдчанлун оз сӧмын морфология да фонетика велӧдӧмын, а тшӧтш и синтаксисӧ да стилистикаӧ пырӧдчигӧн. Ми тані аддзам, кутшӧм сикас кывъяс йӧзкост сёрниын векджык йитчӧны ӧта-мӧдныскӧд, а кутшӧмъяс — озджык, кутшӧм рӧм синтаксис да стиль боксянь сетӧ кывъясӧс ӧта-мӧд бердӧ йитӧмыс Сыктыв йывса сёрниын.

«Верхнесысольский диалект...» монографияӧн тӧдмасигӧн синмад, шыбитчӧ, мый тані тыр вир-яя олӧмӧн олӧны важ коми кывъяс, кодъяс петӧмаӧсь нин литературнӧй коми кывйысь, либӧ кольӧмаӧсь сэтчӧ фразеологизмъясын, шусьӧгъясын...

Челядь лыддьысянкывйын эм тшака-бака кыв. Унаӧн сійӧс шулісны ичӧт дырйиныс, а вежӧртасыс волі гӧгӧрвотӧм. Да и збыльысь быттьӧ тайӧ торъякывйыс кывпесанас сулалӧ нач рифма вӧсна:

ӧтик-мӧтик, кык-мык...

ӧкмыс-прӧмыс, дас-пас,

кызь-лызь, комын-вомын,

тшака-бака, кисель-квас...

А Сыктыв йылын тшака-бака — сійӧ пу йӧг, либӧ висьӧдысь йӧг пемӧс вир-яйын.

Ӧткымын тырмытӧмтор йылысь кӧ сёрнитны, колӧ пасйыны, мый Т. И. Жилина озджык тӧждысигтырйи вайӧдав примеръяссӧ кыв артмӧдан суффиксъяс вылӧ.

73-ӧд лист бок вылын тепысь (кепысь) кывйын сійӧ торйӧдӧ -ысь суффикс. Но тані некутшӧм суффикс абу. Коми этимологическӧй словарын (121 л.б.) тайӧ кывсӧ видлалӧны кыдзи ке да пысь кыв вужъясысь артмӧмаӧс, ке — ки вежӧртасын. Эмӧсь кек, кекӧнь, кекӧначасьны кывъяс тайӧ кыв вужлы лӧсяланаӧсь. Пысь — кепысь вежӧртаса важ коми кыв, удмурт пӧзь, мари пиж, манси-ханты пась — мунӧны кепысь вежӧртасын жӧ.

83-ӧд лист бокын автор -ань суффикса существительнӧйяс лыдӧ пыртӧ вежань кыв. Ми кутам тӧд вылын, мый вежань — сложнӧй кыв, артмӧма 2 асшӧр юкӧнысь: веж (святӧй, пыдди пуктана) да ань (нывбаба). Ӧткодялам вежай кывкӧд, кӧні ай (бать) — некор оз нимтыны суффиксӧн.

Ми ногӧн, вежань кыв оз сулав сорлавны шомань (шомкор), ялань (яла) кывъяскӧд, кӧні ань — суффикс. Сідз жӧ и кӧин кывйысь торйӧдӧ -ин суффикс, збыль вылассӧ тані суффиксыс абу жӧ. Ӧд удмурт ногӧн тайӧ пемӧсыслӧн нимыс кион, кӧні и фонемаыс сулалӧ кыв дінас жӧ. Коми этимологическӧй словарь лӧсьӧдысьяс ӧткодялӧны кӧин кыв немецкӧй хунд да латинскӧй гиена кывъяскӧд и воӧны сэтшӧм мӧвпӧ, мый комияс да удмуртъяс босьтлісны тайӧ кывсӧ важ иран йӧз сёрниысь, табу пыдди лёк пемӧсӧс нимтӧм могысь.

104 лист бокын автор сёрнитӧ коймӧд морта йӧвӧ местоимение йылысь, мый сійӧ рочысь босьтӧм кыв.

Тайӧ кывсӧ инаджыка туялӧ Илля Вась, коді ӧткодялӧ коми йӧвӧсӧ финн ё-, мари ю, мордва ю индалана местоимениеяскӧд да висьталӧ, мый тайӧ зэв важъя кыв, коді артмыліс финнъяскӧд ӧтувъя олігӧн на, а мӧд юкӧныс сылӧн -ӧ частицаысь да в содтысян шыысь, кыдзи сі-йӧ, та-йӧ кывъяс, шу-вӧ, ло-вӧ формаяс.

Ӧткымынлаын автор оз стӧча вуджӧд коми примеръяссӧ роч вылӧ. 263 лист бокын «Ва пыдӧстӧм, би мыльӧстӧм» фразеологизмсӧ вуджӧдӧ: «Вода без дна, огонь без милости», а, мыльӧс ӧд — сёян-юан коляс быд коми сёрниын, Сыктыв йывсаын — тшӧтш.

Тӧдчӧдӧм тырмытӧмторъяс вылӧ видзӧдтӧг «Верхнесысольский диалект...» монография ваяс ыджыд отсӧг кыв велӧдан наукалы.

Сыктыв йывса коми войтырлӧн нэмъяс чӧжӧн тэчсьӧм мича образнӧй кывйыс, фразеологизмъясыс, аслыссикас кыв тэчасногыс, кыв шутӧг, воас сьӧлӧм вылас кыдзи кыв велӧдысь учёнӧйяслы, сідзи и писательяслы, поэтъяслы, школаса учительяслы, студентъяслы, велӧдчысьяслы. Сӧмын ичӧтджык тиражыс тайӧ книгаыслӧн и регыд разалас, судзӧднысӧ сійӧс лоӧ сьӧкыд.