ЛЫД ЙЫЛЫСЬ КЫВ

Уна лыд форма петкӧдлӧ уна ӧткодь предметӧс -яс суффикс отсӧгӧн, коді содтысьӧ кыв вуж дінӧ: сикт — сиктъяс, туй — туйяс... Коми кывйын эм уна лыд петкӧдлысь суффикс -ян, коді содтысьӧ сӧмын пи кыв дінӧ: пиян — уна пи.

Но коми-пермяцкӧй кывйын пиян форма индӧ ӧтка лыд вылӧ. Сэні шуӧны: Гриша пиян — Гриша пи пыдди, Ӧньӧ пиян — Ӧньӧ пи пыдди. А колӧ кӧ артмӧдны уна лыд, пиян кыв дінӧ содтӧны уна лыд петкӧдлысь -ез суффикс: Гриша пияннэз, Ӧньӧ пияннэз.

Миян кывйын пиян формаыс войдӧр сідз жӧ тӧдчӧдлӧма ӧтка лыд. -ян (ан) суффиксыс сетлӧма лелькуйтан, меліалан вежӧртас, кыдзи и ӧні. Шуам: чоянӧй — менам чой, муса чой; воканӧй — менам вок, дона вок.

Тайӧ суффиксӧн вӧдитчӧны ёнджыка морт дінӧ либӧ поэтизируйтӧм предмет дінӧ шыӧдчигӧн: шондіанӧй, сьӧлӧманӧй, тӧланӧй.

«Пасъяс синтӧмлӧн» поэмаын И. А. Куратов гижӧ:

— Чӧжсьӧма синваӧй ӧні...

Маманӧй! Гу вылад уся...

Мый тэа-меа зэв шудтӧмӧсь,

Абу тай гуся!

Уна лыд петкӧдлӧмӧ вуджны пиян кывлы отсаліс сійӧ, мый гортса пемӧсъясӧс вӧдитігӧн йӧз важысянь нин казялісны: порсьяс, ыжъяс, курӧгъяс, понъяс, каньяс ӧтпырйӧ чужтӧны некымын пи. А чужас кӧ крестьянин овмӧсын ӧттшӧтш некымын порсь, либӧ ыж, либӧ чипан — мортлы нимкодь, ӧд сылы содтӧд лоӧ яй, вурун, кольк, кокньыдджык лоӧ овнысӧ... И крестьянин любӧпырысь посни пемӧсъяссӧ нимталӧ польӧпиянӧн, ыжпиянӧн, чипанпиянӧн. Шуӧ: кык ыжпиян котралӧ, сизим порсьпиян гож водзынӧсь, вит чипанпиян луд вылынӧсь, понпиянъяс ворсӧны чом дорын.

Вочасӧн пиян формаыс йӧз вежӧрын кутіс гӧгӧрвосьыны кыдзи уна лыд вылӧ индысь кыв, и -яс суффикс эз кут содтысьны, ӧтка лыдын кутісны вӧдитчыны пи формаӧн. Тадзи -ан (-ян) лелькуйтан вежӧртаса суффикс пиян кывйын индӧ лыд вылӧ, оз кут меліалан рӧмсӧ. Шуам: мисьтӧм ракапиян усьласисны ичӧтик ур вылӧ.

Ӧткымын коми сёрнисикасын (Эжва горулын, Емваын) -ан (-ян) суффикс индӧ уна лыд вылӧ и мукӧд кывъясын. Сэні шуӧны: Батьӧян керка лэптӧны (батьӧ да сылӧн бригадаыс). Мамӧян куртӧны (мамӧ да сылӧн ёртъясыс). Сідзкӧ -ян суффикс индӧ ӧттшӧтш и лыд вылӧ (унаӧн) и петкӧдлӧ радейтӧм, меліалӧм, литературнӧй кывйын тайӧ пӧрйӧ вайӧдӧны -яс суффикс: батьӧяс, мамӧяс. Сідзкӧ, -яс суффиксысь ӧтдор, -ян суффикс сідз жӧ вермӧ индыны уна предмет вылӧ.

Ёна важӧн коми сёрниын вӧвлӧма кыка лыд, коді пасйылӧма сӧмын кык предметӧс. Кыка лыд миян кадӧ кольӧма сӧмын коми йӧзлӧн рӧдвуж: ненец, ханты, манси, саами — кывъясӧ. Коми кывйын сійӧ ӧні абу нин, но сылысь колясъяссӧ аддзам ӧткымын пӧрйӧ, кор сёрнитам кыка (гоз) предмет йылысь, коді эм морт лы-сьӧмын: ки да кок, син да пель йылысь. Ми шуам: кокӧй мудзис, синмыс югъялӧ нимкодьысла — и тӧд вылын кутам кыкнан кокнымӧс, кыкнан синсӧ. Некоднан киыс кӧ абу мортлӧн, ми шуам китӧм, а ог киястӧм.

Кор ми кӧсъям тӧдчӧдны кыка предмет письыс ӧтисӧ, шуам: син пӧв, пель пӧв, сой пӧв.

Со кыдзи гижӧ С. Попов фронтовик йылысь, кодлӧн некоднан кокыс абу:

Быдӧн кокаӧсь, а тайӧ коктӧм,

Беддясигтыр уличаті локтӧ.

Кежыштӧй, министръяс, кежӧй, зонъяс.

Сійӧ аслас олӧмӧн эз донъясь,

Уськӧдчис кор восьса синмӧн биӧ,

Копыртчылӧй коктӧм мортлы, пиян.

Кыка лыд формаӧ важысянь сувтӧдлӧмаӧсь кывъяс, кодъяс петкӧдлӧмаӧсь паськӧм-кӧлуй пиысь найӧс, кодӧс морт новлӧ кыкнан кокын, киын: кепысь, сос, сапӧг, тюни, ведра, корӧсь. Кор сёрниыс мунӧ татшӧм предметъяс пиысь ӧти йылысь, а оз кыкнан йывсьыс, сэк вӧдитчӧны пӧв кывйӧн:

Но медым дась нин пӧльлы ӧдъя пывсян,

Да дӧрӧм-гач, да бурджык корӧсь пӧв. (Г. Ю.)

Кор сёрниыс мунліс кык разнӧй предмет йылысь, кодъясӧс босьтӧмаӧсь ӧтув, сэки кык кывйыс йитчылісны -а- суффиксӧн. Ӧні на сійӧ признакыс миян кывйӧ кольӧма: ая-пиа (ай-а-пи-а = ай да пи), вӧла-мӧска = вӧв да мӧс... Ӧтка лыд петкӧдлӧ сӧмын торйӧн босьтӧм ӧти предмет: пу, кар, из. Но дзик ӧтка лыд формаӧ босьтсьӧны нимъяс сэтшӧм предметъяслӧн, кодъяс мирас дзик ӧткаӧсь: шонді, тӧлысь, енэж, ме, тэ, Эжва, Сыктывкар, Россия, Венгрия.

Медым тӧдчӧдны предметсӧ либӧ кыскыны вниманньӧсӧ йӧзлысь сёрнитантор дінас, вермӧны ӧтка предметсӧ сувтӧдны уна лыд формаӧ. И мӧдарӧ, татшӧм жӧ могӧн, уна предмет йылысь кор сёрнитӧны, сувтӧдӧны найӧс ӧтка лыдӧ, торйӧн нин, кор висьталӧны быдмӧгъяс, пемӧсъяс йылысь.

Коми кывйын -яс суффиксысь ӧтдор уна лыд петкӧдлыссьӧ числительнӧйясӧн, лыд тӧдчӧдысь кывъясӧн, кодъяс пыдди мунӧны: уна, этша, некымын, кымынкӧ, ӧткымын, мукӧд, став да с. в. урчитанъяс да местоименньӧяс. Тайӧ кывъяс бердын существительнӧйяс сулалӧны ӧтка лыд формаын, кӧть и петкӧдлӧны уна предметӧс. Босьтам И. Куратовлысь кывбурсӧ:

«Тайӧ кылӧн мукӧд Сё кызь сюрс пель сэки

Гораджыка сьылас. Уна буртор кылас».

Гижӧма пель, а абу пельяс, кӧть сёрни мунӧ оз ӧти, а сё кызь сюрс пель йылысь. Роч кывйын лыд петкӧдлысь кывъяс бердын существительнӧйяс сулалӧны уна лыд формаын. Та вӧсна, буракӧ, кор тэрмасьӧмӧн рочысь вуджӧдӧны коми вылӧ, газетъясын, радиоын и телевиденньӧын шуӧны: уна машинаяс, став тракторъяс, ӧткымын мӧвпъяс. -Яс суффиксыс татшӧм кыв тэчасъясас дзик лишнӧй, нинӧм оз содты. Сійӧ сьӧдмӧдӧ пельтӧ.

1. Уліын вайӧдӧм примеръяссьыс корсьӧй уна лыд формаа кывъяссӧ да висьталӧй, мый могысь сувтӧдӧмаӧсь найӧс уна лыдас, збыльысь-ӧ найӧ индӧны уна ӧткодь предмет вылӧ.

в) Ок, ок, ок да ок, ок, ок

Марьюшка Ӧлексановна,

Марьюшка Ӧлексановна да,

Эзысь четьвертак чужӧм да,

Эзысь пӧлтинник чужӧм да

Кӧлач жӧ нин ныръясыд,

Кӧлач жӧ нин ныръясыд да,

Преник жӧ нин вомъясыд.

(Фолькл.)

б) Мӧдыс, Клава нимаыс, чӧв олӧ да нюмъялӧ. Сійӧ мӧдыс кодь жӧ арлыда, но еджгов, кызіник ныр-вомъяса. (И. Торопов)

в) Косъясӧй дзикӧдз нин мудзисны копыра уджсьыс, а картупель градйыс оз и помась.

г) Коляяс ордын тӧрыт ворсім гораньӧн.

д) Мӧскуаясад ми унаысь нин вӧвлім.

е) Дозмӧрлӧн да тарлӧн тувсов койтӧм шыыс юргӧ-кылӧ Керчомъяӧдз. Эм тані сьӧд и гӧрд руч, вӧркань и кӧч, сьӧдбӧж и тулан, сьӧла и ур. А тыдорса нюръясын, сиктын войся пакӧсьт вӧчӧм бӧрын, тӧвся лунъясӧ дзебсясьӧ кӧин. (Ю. т.)

ж) Ӧльӧксанкӧд миян бӧр волӧмъяс лолӧны ли оз на, а тіян мед вӧлі бура олӧма. (Г. Ю.)

з) Веськыд да кузь пожӧма, козъя нӧрысъяс пӧлӧн вочаасьлӧны пелысь да льӧм, ньыв да нинпу. Эм тані и ичмонь кодь кыддза рас. (Ю. т.)

2. Улын сетӧм примеръясас дзугӧмаӧсь лыда формаяссӧ, лӧсьӧдӧй найӧс.

а) Кыдз гаръясӧн да пакулаясӧн лечитӧны висьысьясӧс. б) Тӧдлытӧг ордым вылӧ петас зэв ыджыд кабан, воӧмаӧсь Кировскӧй обласьтысь. в) Вӧр лэдзысьяс мартын зэвтісны став вынъяссӧ ударнӧй уджын. г) Уна пу вужъяс дінӧ кодйысьӧмаӧсь уръяс.

Воча кывъяс

1. а) Ныр да вом кывъяс сувтӧдӧма уна лыдӧ, мед ёнджыка пасйыны налысь мичлунсӧ; б) Клава ӧткодь ныв ёртыскӧд, сӧмын ныр-вомнас и торъялыштӧ сыысь, та вӧсна ныр-вом кывсӧ сувтӧдӧма уна лыдӧ; в) мудзӧмсӧ ёнджыка тӧдчӧдӧм могысь кос кыв босьтсьӧ уна лыдын; г) Коля да сылӧн бать-мамыс, чой-вокыс — Коляяс; д) Москва да мукӧд гырысь каръяс — Москваас; е) ӧтка лыд — обобщайтана форма уна пемӧс йылысь сёрнитігӧн; ж) стиль боксянь тӧдчӧдӧм могысь волӧм кыв сувтӧдсьӧ уна лыдын; з) ӧтка лыд — обобщайтана форма уна ӧткодь пу йылысь сёрнитігӧн.

2. а) Гар да пакула кывсӧ колӧ сувтӧдны ӧтка лыдын; уна ӧткодь предмет йылысь сёрнитігӧн ӧтка лыд — обобщитана форма, г) Ордым вылын позьӧ аддзыны кабанъясӧс, кодъяс вуджӧмаӧсь Кировскӧй обласьтысь; д) став вынсӧ (-яс-тӧг); е) уна пу вуж (-яс-тӧг).