КЫДЗИ СӦВМӦ КОМИ КЫВ
Быдлунъя сёрниын йӧз шыльӧдӧны да сӧвмӧдӧны ассьыныс кыв. Нэмъяс чӧжӧн коми войтыр тэчис джуджыд мӧвпа да мичаа юргысь шусьӧгъяс, нӧдкывъяс, кывйӧзъяс. Найӧ и ӧні на чуймӧдӧны миянӧс мичлуннаныс, бурӧ велӧдӧмнаныс, серпаса сёрниӧн. Наын тыдовтчӧ и йӧзлӧн нэмӧвӧйся удж вӧчӧмыс и вӧр-вакӧд дзескыд йитӧдыс. Шуам: гид тыр ыж, а ӧти бӧж (пачын нянь да нянь зыр йылысь), тшӧкыд, тшӧкыд рас, да вӧвлы ньӧр оз шед (юрси), пур вылысь ва ректыны (шусьӧг), мӧслӧн йӧлыс кыв йылас (кывйӧз) да с. в.
Коми йӧз пӧвстын ӧнӧдз на олӧны Пера багатыр, Кӧрт айка, Шыпича, Тунныръяк, Сьӧд зон, Яг морт йылысь преданньӧяс. Тайӧ геройяссӧ миян лунъясӧдз вайӧдісны мойдысьяс, сьылысьяс, йӧзкостса поэзиялысь помтӧм-дортӧм озырлунъяссӧ видзысь йӧз.
Писательяс, поэтъяс художествоа гижӧдъяс тэчигӧн мыджсьӧны йӧзкост кыв вылӧ, йӧзкостса поэзия вылӧ. Но йӧзкост кывсӧ найӧ шыльӧдӧны, лэчтӧны, вӧчӧны сійӧс юрганаӧн, паметьӧ колянаӧн. Ог ӧд прӧста ми шуалӧй ас кежысь некымын пӧв сьӧлӧм вылӧ воӧм кывбуръяс, весиг велӧдам найӧс наизусьт.
Тадзи «Менам муза» кывбурын И. А. Куратов муза кывлы рифма пыдди вайӧдіс вуза прилагательнӧй. Йӧзкост сёрниын сійӧ формаыс эз вӧв, вӧлі шуӧны вузӧс. Ӧні быд коми мортлы гӧгӧрвоана тайӧ кывйыс, ӧд юргӧ сійӧ мичаа, да и коми кывйын -а суффиксӧн артмӧны выль кывъяс мукӧд кывсикасъясысь, шуам: гаж — гажа, мич — мича...
Тадзи жӧ поэт «Ӧти бур олӧм» кывбурын вештысьны пыдди вайӧдӧ вештӧдчыны форма, коді артмӧдӧ стӧч рифма эштӧдчыны (кувны) кывлы:
Мӧд джын олӧмсӧ сідз вештӧдчис,
Вештӧдчис бур морт — и эштӧдчис.
Татшӧм ногӧн тэчӧм выль кывъясӧн вӧдитчӧны мукӧд гижысьяс, вочасӧн сетӧны налы олан туй да вӧчӧны тыр вир-яя литературнӧй кывъясӧн. Сідз, И. Куратов артмӧдліс рӧммыны кыв — «надзӧникӧн ру пыр моз югдыны» вежӧртасын рӧм кывйысь -м- суффикс отсӧгӧн:
«Петас, вокъяс, шонді-й тан,
Ме нин аддза: рӧммӧ ылын».
В. Попов тайӧ жӧ глаголӧн вӧдитчӧ, кор гижӧ асыв пуксьӧм йылысь:
«Кыдзкар сикт!
Выль кыа рӧммӧ-рӧммӧ
Ылын пестӧм ыджыд бипур моз».
Коми литератураын И. Куратов медводз кутіс вӧдитчыны дженьдӧдӧм кыв формаясӧн, шуам: мед ог, мед он, мед оз частичаяс пыдди гижліс: м’ог, м’он, м’оз:
«Эн сылысь весьшӧрӧ ю сур,
Эн весьшӧрӧ босьт ур,
Мед тэнӧ нинӧмӧн оз ньӧб,
М’оз шпыньмун сылӧн льӧб». («Тэ гӧль, да сы пыдди тэ бур»)
Илля Вась Куратов моз жӧ вӧдитчӧ татшӧм кыв формаясӧн:
«Кань со кыскӧ кашник нӧк,
М’оз жӧ вӧрзьы сылӧн гӧг». («Кӧчлӧн праздник»)
Гижысьяс паськыда вӧдитчӧны сёрнисикасъясысь пыртӧм кывъясӧн — диалектизмъясӧн, кодъяс озырмӧдӧны кывлысь синонимикасӧ, вӧчӧны гижӧдсӧ мичаджыкӧн. Мукӧд дырйи диалектизмъяссӧ быть лоӧ пыртны, кор сёрниыс мунӧ Коми мулӧн ылі пельӧс йылысь, сэтчӧс аслыссикас олӧм йылысь. Шуам, изьватасъяс важысянь видзӧны кӧр, и кӧръяс арлыд, ыджда, кучик рӧм сертиыс аслыс нимаӧсь, оланіныс кӧр видзысьяслӧн, кӧлуйныс, паськӧмныс, сёянныс — аслыссикасӧсь, сідз жӧ и нимъясыс налӧн торъяланаӧсь, миянлы гӧгӧрвотӧмӧсь, шуам: авко — чомйын быдтӧм кӧрпи, нюк — кӧр куясысь вурӧм чом вевт, ёдум — сюмӧдысь вурӧм чом вевт, лата — пӧвъяс, кодъясӧс чомйын видзӧны джодж пыдди. Изьватас сёрниысь тайӧ да мукӧд экзотическӧй кывъяссӧ литератураӧ пыртісны Я. Рочев, В. Попов, В. Ширяев, С. Попов, Е. Рочев да мукӧдъяс, кодъяс гижӧны кӧрдорсаяс йылысь.
Выль кывъяс, кодъяс петкӧдлӧны выль олӧмлысь понятиеяс, шусьӧны неологизмъясӧн (нео — выль, логос — кыв). Сӧвет власть воясӧ коми кывйын чужис уна неологизм, кодъяс тӧдчӧдӧны выль оланногсӧ, школаын коми кыв вылын грамотаӧ велӧдӧм: кывбур — рифмуйтчысь, мичаа (бура) юргысь кывъяс — «стихотворение» пыдди; кывбӧр — кыв, коді сулалӧ тӧдчанаджык кыв бӧрын; кыв вуж — корень; кыв йыв — окончание; кыв дін — основа; кывкӧртӧд — вывод, кӧрт (кыв вуж) + -ӧд (суффикс); вежӧртас — значение, вежӧр (кыв вуж) + -ас (суффикс); аскодясьӧм — ассимиляция; тӧдӧмлун — знание, тӧдӧм (кыв дін) + -лун (суффикс); сёрнисикас — диалект; сёрникузя — предложение. Неологизмъяс тшӧкыда артмӧны рочысь комиӧ выль понятиелысь нимсӧ вуджӧдӧмӧн.
1. Сетӧм текстъясысь индӧй неологизмъяссӧ да висьталӧй, кыдзи найӧ артмӧмаӧсь.
а) Воліс войвылӧ кык вевся тӧв — тупкыліс енэжсьыс шондісӧ няйт дӧра ӧшанӧн, кынтыліс-шебрӧдліс му эжсӧ горт выв еджыд дӧраӧн... Сир курыд шогъяс тшыг бӧрын содтӧд тшӧтш мунісны йӧз вывті: кыссьылісны-волісны пежъяс, еджыдъяс... Но воис тулыс — сылі лым, сылісны еджыдъяс. (Т. В.)
б) Призыв восьтісны,
Ваньӧс босьтісны
Гӧрд салдатын служитны кык во. (В. П.)
в) Шуӧны, нывбаба пельпом
Ас вылас кутӧ Му шар. (С. П.)
г) Коркӧ зэв нин важӧн гыаліс тані шоныд да помтӧм-дортӧм саридз. Быдсяма бус кодь чагйыс сэні оліс да выліс, рӧдмис да куліс, пуксис пыдӧсас да сісьмис и пӧрис вочасӧн нефтьӧ да газӧ. А саридзыс сэк коста век ляпкаліс, лыаыс и сёйыс, солыс, вальдіыс кыза пуксис воддза пыдӧс вылас.
д) Сейсморазведка отсӧгӧн аддзӧм воддза муткыръясыс кӧ вӧлісны, серпасалӧмӧн кӧ шуны, Тиман позтырысь на, то жеб Ёль муткыр, кодӧс Самарин ва пыдӧсысь моз югзьӧдіс, куйліс Печорскӧй джумгӧрын нин. (Г. Ю.)
2. Вайӧдӧм текстысь корсялӧй диалектизмъяссӧ да висьталӧй, мыйла найӧн вӧдитчӧ гижысьыс.
Аргышъясӧн буза-базакылысь толаясӧд кыскысьӧм бӧрын чомнымӧс сувтӧдам лымйысь мездысьӧм быгалӧм гӧрд мылькъяс вылӧ. Мыльк вылысь сира тӧбӧк нырӧн чужйыштан мусӧ, и гӧрд бус лыбӧ паныд.
Ясӧвеялӧ миянлы, туйсӧ индӧ, Денис дед, нярмӧм коюр маличаа, куш юрсӧ вевттьӧма вижӧдыштӧм пежгу шапкаӧн. Тимофей да Карп зіля ӧтвыв тойлӧны стадасӧ каралӧ. (В. к.)
СЛОВАРЬ:
Аргыш — 8–9 кӧра додь, кытчӧ тэчӧмаӧсь кӧр видзысьяслысь чомъяссӧ, олан да уджалан кӧлуйсӧ, торъя кӧр дадьясын пукалӧны асьныс кӧр видзысьясныс.
Карал — потшӧм йӧр кык ты костын, кытчӧ чукӧртӧны кӧръясӧс прививка вӧчӧм да кӧр лыдсӧ стӧчмӧдӧм могысь.
Коюр — важиник малича — кӧр волльысь вурӧм паськӧм, кодӧс новлӧны шоныд кадӧ.
Пежгу — тӧлысся кӧрпилӧн кучик.
Тӧбӧк — кӧр кучикысь ас вурӧм кузь чӧръя уджалан кӧм.
Ясӧвӧй — туй индалысь морт.
3. Лыддьӧй примеръяссӧ да думыштӧй, кутшӧм могӧн вайӧдӧны писательяс да поэтъяс диалектизмъяссӧ.
а) Школа бӧр зонмыслы, дерт,
Некод оз берт
Няньторсӧ сьӧмтӧг. (И. К.)
Ва дорысь пӧ пипу вожъяс беръялышті кӧзалы. (Н. К.)
б) Со кыськӧ виччысьтӧг пӧльыштіс тӧв ныр, чарснитіс-борыштіс шыльыд эжсӧ да бӧр пышйис. (И. Т.)
в) Вӧралысьяс понъяснас
Вӧтлысисны кӧин бӧрысь.
Кытчӧ вошсян? Петмысьт вӧрысь
Кӧин грездӧ котӧртас. (И. К.)
г) Сідз
Вомйӧмыс оз сьӧлӧмӧдзыд
Сидз,
Кыдзи кодыр асыд вомъяс. (И. К.)
д) Чорыд сьӧлӧма ань. Йӧзлӧн шогыд, тыдалӧ, оз уськӧд сылысь и ӧти юрси вӧлӧть.
Степан оліс пӧрысьӧдз, оліс честнӧя, рудзӧг вӧлӧть эз тальыштлы йӧзыслысь. (В. Ю.)
е) Америкаӧс вӧтны кӧсйысим.
Кӧсйысим, сідзкӧ и — вӧтам. (В. Л.)
ж) Ывла выв горувмӧ. (Ордым)
з) Кильчӧ вылас коркӧ бабыскӧд кыкӧн горулалісны. (Н. К.)
и) Уль туруна ыджыд нӧбйыс сӧмын ньӧжйӧникӧн визгис-муніс ытшкӧм видз вывті. (И. Т.)
к) Ӧдйӧ Лыско чеччаліс аслас визлӧс руд тушанас понӧльяс костті. (Ордым).
л) Ола вывті.
Арлыд, муса вердӧм, ӧкмис,
Ачым аддза нин, мый вӧйма. (И. К.)
Вердӧм — дона, кыдзи асӧн чужтӧм челядь (причастие, кыпыд стиль тӧдчӧдӧ).
м) Кор сартассӧ кусас
Электричество би,
Сэк машинаӧн кутас
Удж керны коми пи. (Т. В.)
СЛОВАР:
бертны — чегны
борны — гыжъявны, нетшкыны
вошсьыны — воштысьны
вомйыны — вомавны, видны
вӧлӧть — сі
вӧтны — вӧтӧдны
горувмыны — пемдыны
горулавны — рытпукны
визгыны — кыссьыны, визувтны
визлӧс — визув
вердны — чужтыны
вӧймыны — дыр олӧм вӧсна сер садь воштыны
4. Вайӧдӧм текстъясысь индалӧй диалектъясысь кывъяссӧ либӧ гижысьясӧн лӧсьӧдӧмаяссӧ, думыштӧй, кутшӧм ногӧн тэчӧмаӧсь найӧс.
а) Москва дорын со зэрӧ. И думнам
Татчӧс зэр пырыс тыдалӧ мен
Пыжныд вевдорті кымӧрлӧн шуньгӧм,
Дзодзӧг котырлӧн ӧттшӧтшъя шен. (В. П.)
б) — А тайӧ нӧ Урал мусюрыс нин татшӧм матын?
— Абу. Чугра тайӧ.
— Мыйся Чугра?
— Ӧтка из. Чугйӧн мусьыс быдмӧ, сійӧн и Чугра. (Г. Ю.)
в) Мам-морт оз эмторъяснас ошйысь,
А пӧся корӧ: «Пиӧй, вошйы!» (И. Вав.)
г) Шондіыс вӧр сайсянь медводдза югӧрсӧ
Меліа, вежаа, шензигтыр мӧдӧдіс. (И. В.)
д) А Лыткин ӧддзӧм вылысь пыр на няръяліс-гудӧкаліс, копыра юрнас довкйӧдліс, быттьӧ кодлыкӧ помала «ог» висьталіс. (Г. Ю.)
е) «Невестасӧ коралӧны, мӧд сайӧ сетӧны, сійӧн сійӧ и дудыш». (П. Д.)
ж) — Тэ миян гӧсьт, Африкан Африканыч, — шуис начальник да содтіс. — И енмыс абу жмитуналӧм тэнӧ тэчигӧн, лы ни сьӧм абу жалитӧма... (И. Т.)
з) Вильнюстӧ, буракӧ, прамӧя изӧма-чишкалӧма войнаыд. Вокзалсӧ пызь-пӧимӧ керӧмаӧсь и. Кузь ныра литовечьяс ошйысисны, мый налӧн кодь мича вокзалыс некытӧн мирас сэсся эз вӧв. — Бомбаыдлы тай веськодь, мича кӧть мисьтӧм сэсся: жнёпкӧбтас, и куш сӧмын казьтылӧмъяс и кольӧны. (И. Т.)
и) Меным некод эз тшӧкты
Тайӧс писькӧдны шорсӧ.
Чаг да ёг ӧні ӧктӧ,
Лэччӧ — визувтӧ — ворсӧ.
Менӧ некод оз медав
Доддьысь завертка вежны.
Вожйыс ӧні эз шедав,
Быдӧн доддялӧ вежмӧн.
Менӧ некод эз йӧткы
Наваль зэр улӧ плащтӧг:
Кычипи тарзис гӧптын.
Сыысь пон лоас, гашкӧ?
Шуны некод эз чуксав
Садьмысь шонділы: «Чолӧм!»
Овны водса да пукса
Век оз тшӧкты тай сьӧлӧм. (Ю. В.)
к) Генийясыд век жӧ шочджыка овлӧны, гашкӧ, сэтшӧмъяс, кодъяс водзӧ сӧвмӧдісны мирса став йӧзкодьыслысь художественнӧй мӧвпсӧ. (Г. Б.)
л) Фашистъясӧс вермалӧмыс сетіс ыджыд отсӧг Европаса увтыртӧм йӧзлы, вӧчис югыдджыкӧн став уджалысьяслысь аскисӧ.
5. Г. Юшков «Чугра» романысь вайӧдӧм юкӧнъясысь индалӧй торйӧдӧм кывъяссӧ да висьталӧй, кыдзи найӧс тэчӧма, паныдасьлӧны-ӧ торйӧнсӧ кыв вужъясыс да суффиксъясыс литературнӧй кывйын да диалектъясын.
а) Вошлӧдчигмоз Самарин лэбзьыліс Тиманса партияӧ, отсаліс йитвежавны аддзӧм нин муткыр гӧгӧр визьсӧ. Но муткырыс вӧлі неыджыд... Нӧшта на вежалана петкӧдчис та бӧрын Самаринлы Печорскӧй джумгырыс, и нӧшта на инасьтӧм сьӧлӧма воис бӧрсӧ Угдымӧ.
б) Зэв интереснӧй отчёт эм геолог Офманлӧн, войнаӧдзса на. Ыджыд лыбӧм висьталӧ Горвадін сикт весьтысь. А друг да муткыр?!
в) Джадж тыр гӧрддзым ӧкмис сейсмограммаыс, а шуны мыйкӧ лыбӧм йывсьыс Самарин эз вермы.
г) — А сідзи кӧ инас? Весиг муткырсӧ ог аддзӧй? — эз на во ас выяс Лаврушкин. Надурнӧ вылад, ачыд тӧдан.
— Мед инӧ. Тэныдсӧ мый таысь повнысӧ?
д) Самаринӧс падмӧдіс вӧралысьлӧн, кӧть и асланьыс вывті, но инӧ-артӧ пуктана жӧ шогалӧмыс.
Воча кывъяс
1. а) Дӧра ӧшан — занавес.
б) Гӧрд салдатын — Краснӧй Армияын.
в) Му шар — планета, мир.
г) Саридз — море, вальді — известь.
д) Муткыр — мегыр сяма пласт, кытчӧ чукӧрмӧ газ, нефть; джумгӧр — нефть запасъяслӧн куйланін.
4. а) Шен — шенасьӧм, шеныштчӧм.
б) Чугра — чугйӧн (чукйӧн петысь) из тыдовтчӧма муысь: чуг гӧра пыдди лои чугра.
в) Мам-морт — автор тӧдчӧдӧ мам кывсӧ, шуӧ кыпыдджыка, сьӧлӧмсяньыс.
г) Вежаа — наречие, артмӧма вежа (святӧй) кывйысь (шоч кыв форма).
д) Няръяліс — нетшкис (изобразительнӧй кыв).
е) Дудыш — зумыш, скӧр (диалектизм).
ж) Жмитунавны — жалитны (изобразительнӧй кыв).
з) Жнёпкӧбтыны — пасьвартны.
и) Наваль зэр — ыджыд зэр, тарзис — тіраліс.
к) Йӧзкодь — человечество, кыдзи и сикткодь (став сиктыс), семьякодь (став семьяыс). Авторлӧн лӧсьӧдӧм неологизм.
л) Аскиа — будущее (неологизм, артмӧдӧма аски кыв вужйысь -а суффиксӧн).
