ВЕТЛЫСЬ-МУНЫСЬ КЫВЪЯС

Нянь кыв ми кылам ичӧтысянь, радейтам сійӧс, сійӧ миянлы зэв гӧгӧрвоана. Ми чайтам, мый сыысь комиджык кывйыс и абу.

Но удмуртъяс няньнысӧ няньӧн жӧ шуӧны, и Обь вывса йӧгра (хантыяс да манси), и ненечьяс — няньӧн жӧ: Ямало-Ненецкӧй да Ханты-Мансийскӧй округса сиктъясын лавка вывескаясас гырысь шыпасъясӧн гижӧма: нянь.

Шӧр Азияын олысь войтыр: каракалпакъяс, таджикъяс, узбекъяс — няньсӧ нимтӧны миян ног жӧ.

Кык да джын сюрс во сайын тайӧ кывйыс веськаліс пӧсь лунвывсянь кӧдзыд войвылӧ, сійӧс вайисны пермяналы (коми да удмурт войтырлӧн ӧтласа пӧль-пӧчьяслы) ветлысь-мунысь йӧз — скифъяс, кодъяс волісны Шӧр Азияысь да овмӧдчылісны Волга пӧлӧн, неуна лунвылӧджык Кама дорса пермянасянь. Скифъяс волысьӧмаӧсь миян важъя пӧльяскӧд, велӧдӧмаӧсь найӧс нянь быдтыны, гортса пемӧсъясӧс рӧдмӧдны. Мӧс, ыж, порсь, курӧг, вурун, турун, нямӧд, вӧра, сюр да мукӧд кывъяс шусянног боксяньыс матынӧсь иранскӧй, афганскӧй, таджикскӧй, осетинскӧй кывъяс дінӧ, скифъяс — матысса рӧдвужъяс иранечьяслы, бӧрынджык Волга дорсянь вешйӧм мысти мунісны Кавказӧ и вочасӧн пӧрисны осетинечьясӧ.

Скифъяс вӧлӧмаӧсь джуджыд культураа войтырӧн, насянь коми да удмурт сёрниӧ пырӧмаӧсь абу сӧмын видз-му да пемӧс вӧдитӧм тӧдчӧдысь кывъяс, но и культура вылӧ индысь поняттьӧяс: небӧг (гижӧд, книга), ури (мир), зарни, кӧрт, пурт да с. в. Небӧг да ури кывъяс ӧнія коми сёрниын вунӧмаӧсь нин, а важъя коми гижӧда памятникъясын, кодъясӧс вӧчлӧмаӧсь XIV–XV нэмъясын, тайӧ кывъясыс эмӧсь на.

Коми йӧз важысянь волысьӧны войвывса войтыркӧд: ненечьяскӧд, хантыяскӧд, мансикӧд, кодъяс войдӧр сулалісны культуралӧн ляпкыд тшупӧдын. Миян пӧльяссянь найӧ тӧдмалісны уна культурнӧй поняттьӧ, кодъясӧс кутісны нимтыны коми нимъясӧн: нянь, пызан, ной, мӧс, ыж, небӧг, ури. Учёнӧйяс лыддьӧм серти, хантыяс да манси кывйӧ комиысь пырӧма куимсё кӧкъямысдас кыв.

Коми кывйӧ история чӧжӧн пырис уна кыв важ булгара сёрниысь. Булгара овлісны VII–XIII нэмъясын Кама вылын торъя ханствоӧн. Найӧ волысисны удмуртъяскӧд да комияскӧд. Татарскӧй нашествие дырйи Булгарияӧс вӧлі жугӧдӧма, и важъя булгарысь сёрӧнджык сӧвмисны ӧнія чувашъяс. Коми сёрниӧ пырисны важъя булгара кывйысь гоб, куд, тусь, чарла, кольта, сёркни, чери да мукӧд кывъяс. Коми кывйысь ӧнія чуваш сёрниӧ кольлӧмаӧсь сэкъя кадсянь пукӧн (улӧс), пачарта (пыдзыртны), кар (город), ан (эн — отрицанньӧ) да мукӧд кывъяс.

Комияс уна нэм чӧж дорвыв олӧны войвывса роч войтыркӧд, миян сёрниӧ важ роч кывйысь пырисны сэтшӧм торъя кывъяс, кодъяс ӧнія роч сёрниын либӧ вежсисны, либӧ вунісны нин:

а) сӧнік, артмӧма роч «снег» кывйысь. Тані ми аддзам важ роч кывлысь закономерносьтъяс: гортӧм гласнӧй, коді сулаліс с да н согласнӧйяс костын, ӧнія кывйысь вошис, а коми кывйын сійӧ вуджӧма лючки ӧ гласнӧйӧ. Роч кывйын кывпомса согласнӧйяс шуигӧн гортӧммӧны, сы вӧсна и коми кывйын помса согласнӧйыс гортӧм, важ роч кывйын вӧлі кык сикас э — векни да паськыд, «снег» кывйын э-ыс вӧлі векньыд и революцияӧдзса орфографияын сійӧс пасйисны «ять» букваӧн. Тайӧ векни э-сӧ важ коми войтыр гӧгӧрволісны кыдзи и;

б) лызь да чась кывъяс пырисны коми сёрниӧ сійӧ кадӧ, кор важ роч кывйын вӧліны на небыд ж да ш звукъяс, ӧні найӧ литературнӧй роч кывйын шусьӧны чорыда, кӧть и традиция серти ж да ш бӧрын гижсьӧ ь да и: лыжи, рожь, мышь, чаши... Тайӧ заимствуйтӧм лызь да чась кывъясыс петкӧдлӧны, мый найӧ пырисны коми кывйӧ сэк, кор сэні вӧлі кывпомса гласнӧйяслӧн усян кад: лыжи пыдди лоис лызь, чаша пыдди — чась... Войвывса роч йӧз сёрниӧ пырис и уна коми кыв: туес (туис), чуман, парма, баля, шором (сёрӧм), чункас (чом кост — 5–8 км кузьта туй кык вӧр керка костын).

Литературнӧй роч кывйын бергалӧ и пельмень кыв, коді пырӧма комиысь жӧ, артмӧма пель да нянь кывъясысь. И ӧні на коми-пермякъяс да удмуртъяс пельменьсӧ шуӧны пельняньӧн, ӧд тайӧ сёянторйыс форма сертиыс збыль пель кодь. Рочьяс комияслысь да удмуртъяслысь велалісны вӧчны пельняньсӧ, сӧмын вочасӧн вежисны шуанногсӧ: войвыв роч сёрниын небыд согласнӧйяс костын а пыдди шуӧны э, а кык небыд нь-сьыс ӧтисӧ вежисны шусян боксянь матыса м вылӧ, лои сідз шусяна диссимиляция: пель нянь — пель нень — пельмень. Но пельменьсӧ вӧчӧны оз ӧтиӧс, а унаӧс, та вӧсна сёрниын кутіс бергавны уна лыд формаа кыв: пельмени сибирские, пельмени русские. И зэв этшаӧн рочьяс пиысь тӧдӧны, а кытысь збыльысь артмис тайӧ пельмени кывйыс.

Сӧвет власьт воясӧ вуж выйӧныс вежсис миян йӧзлӧн олӧмыс,

чужисны выль поняттьӧяс, кодъяслы сетісны выль нимъяс-неологизмъяс: сиктсӧвет, колхоз, совхоз, революция, самолёт, кӧрт туй, автобус, институт, университет, космонавт да с. в. Неологизмъяс ёнджыкасӧ пырӧны рочысь да роч кыв пыр латинскӧйысь, французскӧйысь, английскӧйысь. Но сэк жӧ оз ков вежны заимствуйтӧм кывъясӧн сэтшӧм выражениеяс, кодъяс важӧн нин олӧны комиын да стӧча и мичаа пасйӧны юӧртанторсӧ. Ковтӧг роч кывъясӧн вӧдитчӧмыс вӧчӧ сёрнисӧ мисьтӧмӧн, гажтӧмӧн.

1. Вайӧдӧм примеръяссьыс корсьӧй пролетарий кывлы лӧсялана вариантсӧ. Мыйла авторъяс стӧч татшӧмӧн кыв формасӧ вӧчӧмаӧсь?

а) — Тэ эн вунӧд, мусью Барту,

Став лунвывса пролетартӧ:

Босьтас регыд ассьыс пай —

Талун, тӧдан, Первой Май! (Н. В.)

б) — Тэ пӧ гортад локтан да сӧмын ныжмӧм чертӧ ваян, а Кӧнэй Сандырӧс аддзылін-ӧ коркӧ куш киӧн гортас локтӧмӧн, пыр мыйкӧ киняулас жмитыштӧма: то пӧвтор, то рейка, то турун рӧч — абу пӧ тэ кодь пролетарист. (Ю. В.)

2. Лыддьӧй примеръяссӧ да индӧй, кӧні эськӧ коми кывйӧн позис вежны рочсӧ.

а) Ме кывзі, кыдз босьтчӧма

Ловзьыны тундра,

Кор пазалі нартитысь

Озырлӧн поз.

И ылысса Войвылын,

Буранъяс пӧвстын,

Кыдзи уджалӧ

Медводдза чужысь колхоз. (В. Л.)

б) Ошвидзын кӧ тіянлысь чужӧмтӧ донӧдӧ лэчыда швичкысь тӧв, корсюрӧ кокни паськӧм пыр мӧрччывлӧ телӧ дорад, то ягын веськаланныд сэтшӧм чӧвинӧ, мый быд шуӧм кыв кажитчӧ ёна гораджыкӧн. (А. Л.)

в) Тулыс воӧмсӧ юӧртас сӧмын ичӧтик пуночка. (В. к.)

г) Тӧвся асыв. Пила пиньяса вӧр весьтын — кельыд шонді. Додь сювъяс улын звӧнитӧ лым. (Ю. т.)

д) Гожӧмнас, кор став вӧр-ваыс сьылӧ быд сикас лэбач шыӧн, пысталысь ичӧтик гӧлӧссӧ кывны сьӧкыд, ыбкайкӧд, сырчиккӧд, гетшканкӧд, скворечкӧд сійӧ оз вензьы.

е) Медводдза операцияяс йӧз вӧчлӧмаӧсь каменнӧй нэмын на. Та дырйи используйтлӧмаӧсь стрелалысь наконечниксӧ. (Ю. т.)

Воча кывъяс

1. а) пролетар форма артмӧдӧма -ар суффикса кывъяс ног, кодъяс пырлӧмаӧсь рочысь либӧ роч пыр: пӧвар, столяр, бекар;

б) пролетариат форма артмӧма -ист суффиксӧн, кыдзи и «гармонист», «баянист» кывъяс.

2. а) буран пыдди турӧб;

б) телӧ пыдди вир-яй, лы-сьӧм, вывтыр;

в) пуночка пыдди еджыдкай, джыджкай;

г) звӧнитӧ пыдди дзуртӧ, горалӧ, юргӧ;

д) сквореч пыдди сьӧдкай, ябыр;

е) Медводдза операцияяссӧ йӧз вӧчлӧмаӧсь каменнӧй нэмын на, ньӧв йывъясӧн.