СӦМЫН МУКӦД КЫВЪЯСКӦД ЙИТӦДЫН
Кызвын кывйыс миян сёрниын кутӧ стӧча урчитӧм вежӧртас, шуам: шонді, кымӧр, керка, морт. Но тырмымӧн миян и сэтшӧм кывйыс, кодлӧн кык либӧ некымын вежӧртас. Шуам: тӧлысь — мулӧн спутник (планета) и волӧн кадколаст; сьӧвмӧс — пулӧн шӧр юкӧныс и, вуджӧдӧмӧн кӧ, лунлӧн югыд кадыс — лун сьӧвмӧс — лун сьӧмӧс; вой — кадколаст и му вежтас: вой вож, вой ты, вой море (войвыв вож, войвывса ты, войвывса море да с. в.). Лун, рыт, асыв кывъяс сідз жӧ тӧдчӧдӧны кыдзи кадколаст, сідзи и му вежтасъяс. Миянлы кӧ шуасны юр либӧ бӧж кывъяс, ми дзик пырсӧ ог и гӧгӧрвоӧй, мый йылысь мунӧ сёрниыс. Юр вермас лоны мортлӧн, пемӧслӧн, турун чукӧр — сідз жӧ юр, ділысь либӧ юбокса видзлысь катыд юкӧнсӧ шуам юрӧн жӧ. Бӧж вермас лоны пемӧслӧн, лэбачлӧн, гут-гаглӧн, паськӧмлӧн увладор бӧр юкӧныс бӧжӧн жӧ шусьӧ, да и ділӧн либӧ видзлӧн кывтыд юкӧныс — бӧж жӧ.
Эмӧсь и ӧтмоз юргысь, но разнӧй вежӧртаса кывъяс — омонимъяс: тӧв — волӧн лымъя да йиа кадколаст и сынӧдлӧн ветлӧм; ты — сулалысь ва и вир-яйлӧн юкӧн, лолалан орган.
Ми аддзам, мый уна кывлӧн, кодъяс паськыда бергалӧны миян сёрниын, вежӧртасыс тӧдчӧ контекстысь — мукӧд кывъяскӧд йитӧдын. Коми писательяс художествоа гижӧдъясын паськыда вӧдитчӧны важмӧм кывъясӧн (архаизмъясӧн), диалектизмъясӧн — активизируйтӧны сёрнисикасъясысь босьтӧм кывъяс. Мукӧд кывъяскӧд йитӧдын татшӧм пыртӧмторъясыс гӧгӧрвоанаӧсь, мичмӧдӧны сёрнисӧ, гижӧдсӧ, озырмӧдӧны кывлысь синонимикасӧ, литературнӧй кывлысь позянлунъяссӧ.
Вайӧдам некымын пример, кӧні авторъяс пыртӧны выль кыв либӧ тӧдса кывлысь тӧдчӧдӧны сэтшӧм вежӧртас, кодӧн вӧдитчӧны сӧмын ӧткымын сёрнисикасын.
1. Лӧнь, шоныд ва вылын. Кӧнсюрӧ чери чеччышталӧ: комъяс варскӧны ва вылын — гагъясӧс куталӧны. (Т. В.).
2. Козйӧй! Тӧлыся югыд войӧ мичаа ворсӧ, пӧртмасьӧ зарниӧн, эзысь кодзулӧн дзирдалӧ лым чиръясыс лысъяс вылад. Вежа дырйиыд тэнӧ мый оз ыдждӧдлыны. (Т. В.).
Енэжыс оз скӧрав
Сикт весьтын лёк шерӧн,
Резас гожся лунӧ
Вежа ва кодь зэрӧн. (С. П.).
3. Мисьтӧм вой шӧр войын сійӧ (видзысь)
Асыв виччысиг,
Дзугыля кӧрт пӧвйӧ виӧ
Бедьнас ньӧжйӧник. (И. К.)
4. Вӧралан паськӧма, пищаля, вийӧртчыштӧм чужӧма, Ӧльӧш пырис керкаӧ. (В. Ю.).
5. Кора даддьӧн
Ислалӧ со Вань,
Жонь морӧс кодь сылӧн
Гӧгрӧс баныс. (А. Н.).
6. Оз ӧд прӧста шулыны: бур вӧчӧмсьыд каетаыд некор оз босьт. (Б. Ш.)
7. Челядьыс вӧліны ичӧтӧсь на, вермисны кыскыны печатьястӧ зепсьыс, уськӧдны кутшӧмкӧ розьӧ. Корсь сэсся! Налысь, пезинъясыдлысь, водзӧс он босьт, а батьыдлы вермасны печиктыны плешас, и лэбыштан рабочкомса председательсянь зорӧд чӧвтысьӧдз. (В. Тр.).
8. — Велӧдчы. Война чӧжыс уджалін бур мужичӧйяс рад. А ӧні война помасис. Ог кут. (Б. Ш.).
9. Грездса клуб ропмуні, пырны оз позь, пӧдлалісны. (Чуш.)
10. Аски водз менӧ, мамӧ, чуксав,
Кӧть ог садьмы, тэ чуксав быть.
Лэчча ва дорӧ, пыжӧ пукся:
Эм и сьӧлӧмлӧн, тӧдан, выть.
Сійӧ сэтшӧма сюммис ставсьыс:
Вӧрсьыс, шондісьыс, васьыс тшӧтш,
Гидъя нӧрысысь, кузьмӧс давсьыс,
Кыті Эжваным вӧчӧ кӧдж. (Г. Ю.).
11. Сӧмын пӧчӧ чӧрснас, кылӧ,
Кывтын сюргӧ ньӧжйӧник. (И. К.).
12. Пывсян кодь керкасӧ толтӧма вевт улӧдзыс, сӧмын лэбулыс гурана кольӧма. (Б. Ш.).
13. Быд зібйыштчӧмысь пыжыд чепӧсйӧ, тювгысьӧ водзӧ, шкорӧбӧн ва нырсӧ орӧдӧ, доръясӧдыс сяльгӧ. (Т. В.)
14. Лӧнь. Весиг ӧти кор оз вӧрзьы. Шонді сӧмын шлянгӧ. (Т. В.)
Тшӧкыда серпаса гижӧд тэчӧм могысь писательяс да поэтъяс пыртӧны ономатопоэтическӧй (гӧлӧсӧн шыяс петкӧдлысь) кывъяс, кодъяс ловзьӧдӧны гижӧдсӧ пытшкӧсса рифмаясӧн.
Со кутшӧм лӧсьыд, син водзӧ сувтан серпас артмӧ «Код нӧ тайӧ локтӧ?» нима шмонитана сьыланкывйын, кодӧс гижліс Петр Клочков колян нэм шӧрын на:
Топ-топ локтӧ!
Гашкӧ, поп локтӧ?..
Локтӧ Оля, кылӧ,
Гиля-голякылӧ...
Локтӧ Яшка, кылӧ,
Рутшка-ратшкакылӧ...
Локтӧ Проня, кылӧ,
Бруна-бронакылӧ...
Локтӧ Прошка, кылӧ,
Ышка-пошкакылӧ...
Челядьлы мойданкывъясын Илля Вась тшӧкыда жӧ вӧдитчӧ шыяс петкӧдлысь кывъяснад. П. Клочковлӧн кӧ междометиеясыс босьтӧны глаголлысь суффиксъяс, Илля Вась ывлавывса шыяс тӧдчӧдысь кывъяссӧ вӧчӧ сказуемӧйясӧн, некутшӧм суффикс междометиеяс дінас содтытӧг.
Тайӧ приёмыс нӧшта на ловъяджыкӧн вӧчӧ поэтлысь гижӧдъяссӧ. Вайӧдам некымын юкӧн Илля Вась мойданкывъясысь:
1. Ваткыль тявзӧ-мурзӧ,
Пыркӧдӧ скӧр юрсӧ,
Сэсся нывлысь коксӧ...
ва-а-аз!
Платтьӧсӧ руз-раз.
Ичӧт нывка повзис,
Палич босьтны ковсис,
Юрас понлы торс:
— Тэкӧд ме ог ворс!
2. Майӧг йылын рака сьылӧ,
Ваткыль ув-ув рака вылӧ.
3. Курӧг аддзис кычипиӧс,
«Кот-кот-кот!» — горӧдіс сійӧ,
Понлы юрас нырнас сатш!
Ваткыль тайкӧ оз усь гатш.
4. Кокнас топ, кинас тап —
Талун гутыд миян тшап.
5. Ӧшинь пырыс чирк
Пызан сайӧ — звирк.
Мукӧд коми писательяс да поэтъяс кужӧмӧн жӧ пыртӧны ономатопоэтическӧй кывъяссӧ асланыс гижӧдъясӧ, петкӧдлӧны оз сӧмын ывлавывса шыяссӧ, но и действиеыслысь мунан ногсӧ, предметъяслысь ортсыса видсӧ. Вайӧдам ӧткымын автор гижӧдысь юкӧнъяс:
1. Вӧлыд ньӧв моз лэччӧ гортӧ,
Доддяс — ош лёк горшӧн горзӧ
Качлӧ-й усьлӧ.
Турки-тарки — вужъяс вывті,
Зіми-йирки — посъяс вывті
Гримӧдӧны. (Н. В.)
2. Ме кыштым-каштым петі вонйысь да лэччи йир дорӧ. (Д. К.)
3. Кералам Педӧсьлы кос бедь, мед куим кокӧн мунӧ, ичӧтик нопторсӧ шыбитам, риті-роті кӧлуйсӧ юклам Лёнякӧд ӧта-мӧд костын. (И. Т.)
4. Казимир шога ышловзяс да люги-леги воськолӧн мӧдӧдчас контораысь бӧр. (И. Т.)
