КЫСЬ АЛИ КЫТЫСЬ
Наречйӧяс (кадакывбердъяс), кодъяс петкӧдлӧны керӧм-вӧчӧмлысь либӧ состоянньӧлысь разнӧй признакъяс, вермӧны тшӧтш и донъявны юӧртӧмсӧ.
Шуам, «уна» кывйӧн сӧмын нимтӧны шуӧмторсӧ, а оз сетны сылы некутшӧм дон. Но «уна» пыдди кӧ шуны «тырыс», саки нин ми кылам юӧртӧмыслы кутшӧмкӧ дон. И. Куратов «Шыр да гадь» басняын серпасалӧ татшӧм сёрни:
Шырыс:
— Кок пӧ дженьыд!
Гадь:
— Коктӧм ме, да-й паськыд кынӧм!
— Мый пӧ меям кокысь? —
Шырыс:
Да пӧ кокыд тэнад тырыс!
Кӧть Шырлӧн и абу зэв уна кок, сӧмын нёль, но Гадьлӧн весиг ӧти кок абу, и сылы кажитчӧ, мый Шыр вывті уна кока. «Уна» пыдди «тырыс» наречйӧӧн вӧдитчӧмӧн поэт зэв ясыда тӧдчӧдӧ полӧмсьыс Шырӧс дивитӧмсӧ.
Но наречйӧяс лыдын эмӧсь грамматическӧй синонимъяс, кодъяс торъялӧны ӧта-мӧдсьыныс сӧмын суффиксъясӧн. Тайӧ суффиксъясыс сетӧны ясыда тӧдчысь донъялӧм керӧм-вӧчӧмлысь да состоянньӧлысь признак петкӧдлысь кывйыслы:
«Тайӧ висьӧм, дитяӧй,
Регыдӧн оз быр», —
сьывсьӧ йӧзкостса сьыланкывйын. «Регыд» пыдди шуӧма «регыдӧн»; кыв вуж дінас содтӧма -ӧн суффикс, кодтӧг и сідзи гӧгӧрвоана состоянньӧыслӧн признакыс. Тайӧ абу кыв артмӧдан суффикс, а мӧвп тӧдчӧдан. Сійӧн мамыс гӧгӧрвоӧдӧ нылыслы, мый сьӧлӧм висьӧм сулӧ быд мортӧс, и тайӧ нёрпалӧмыс вермӧ нюжавны ёна дыр кад чӧж.
Состоянньӧ петкӧдлысь кывъяс чӧв, шы ни тӧв да мукӧд тӧдчӧдӧны состоянньӧлысь признаксӧ. Но найӧ тшӧтш жӧ вермӧны босьтны -а суффикс, коді артмӧдӧ прилагательнӧйысь наречйӧяс, шуам: лӧсьыд — лӧсьыда, кыпыд — кыпыда да с. в.
— Салдатлысь висьталӧмсӧ кывзігӧн Изъядорсаяс пукалісны шы ни тӧв. (Б. Шахов).
«Плетень дорысь шы ни тӧла
Нывка гортас пырис».
( В. Елькин).
«Шы ни тӧв пукалісны» да «шы ни тӧла пырис» тэчасъяссӧ ёрта-ёртныскӧд ӧткодялігӧн ми казялам, мый мӧд кыв тэчасыс ёнджыка кольӧ паметьӧ, поэтыс нимкодясьӧмӧнмоз гижӧ ньӧжйӧникӧн керкаӧ пырысь нывка йылысь.
А воддза примерас юӧртӧмыс артмӧ косджык, сэні оз кыв керӧм-вӧчӧмсӧ донъялӧмыс.
— Весь ыдждалан! Ме ӧд сьӧлӧмсянь, бурысь тшӧкта! — жалитӧм ногӧн шуис Латкин Домналы, мыйкӧ дыра чӧв гудралыштіс паньнас чай пытшкын варенньӧ... (Г. Фёдоров).
Чӧла сулалӧны пуяс,
Юыс рӧмпӧштан кодь лӧнь».
(М. Лебедев).
Ӧткодялам кӧ «чӧв гудралыштіс» да «чӧла сулалӧны» кыв тэчасъяссӧ, ми казялам, мый воддза примерас авторыс оз кыскы лыддьысьысьлысь вниманньӧсӧ чай гудралӧм вылӧ, та йылысь сійӧ шуӧ пырмунігмоз, сы вӧсна и «чӧв» кыв дінас оз содтысь суффиксыс. Тайӧ сёрникузяас авторлӧн медшӧр могыс — серпасавны Латкин да Домна костса сёрнисӧ. А мӧд примерас поэтыслӧн медыджыд кӧсйӧмыс — тӧдчӧдны ывла вывлысь кыпыдлунсӧ, мичсӧ. Та вӧсна -а суффикс «чӧв» наречие дінӧ содтӧмӧн М. Лебедев вӧчӧ ассьыс юӧртӧмсӧ выразительнӧйӧн, кыскӧ миянлысь видзӧдласнымӧс пуяслӧн вӧрзьӧдчывтӧг (чӧла) сулалӧм вылӧ.
Татшӧма жӧ торъялӧны серпасалун боксяньыс -а да -пырысь суффиксъяса кадакывбердъяс, кодъяслӧн вежӧртасныс ӧткодь, а рӧмъясныс торъяланаӧсь.
«Батьӧ чышкис
Кымӧс вывсьыс ньылӧм,
Мудза нюмдіс,
Сетіс киӧ гӧр».
(Е. Козлов).
Поэт гижӧ, мый гӧрысь нюмдӧма мудза, а абу мудзӧмпырысь. Этшаджык слога «мудза» кывйӧн гижысь зільӧ тӧдчӧдны морт лысьӧмлысь сьӧктаммӧмсӧ, ми быттьӧ аддзам, мый батьыс ёна мудзӧма, сылы сьӧкыд лишнӧйысьсӧ вӧрзьӧдчыны. Та вӧсна и Е. Козлов оз вӧдитчы «мудзӧмпырысь» кывйӧн, кодӧс и шунысӧ лоӧ дырджык «мудза» кадакывберд дорысь.
— Тӧлка вӧв джӧм сувтіс, чургӧдіс ёсь пельяссӧ водзлань да копыртіс юрсӧ, быттьӧ видзаасис ичӧтик морткӧд. (Л. Огнёв).
«Джӧм» кывйӧн гижысь серпасалӧ керӧм-вӧчӧмсӧ. Колӧ вӧлі эськӧ чайтны, мый вӧв мунас и водзӧ, но сійӧ ӧд вывсьыс сувтіс, кыдзкӧ виччысьтӧг, гӧгӧрвотӧг, другысь, джӧм сувтіс. Тайӧ кадакывберд нейтральнӧй вежӧртаса, сы отсӧгӧн сӧмын серпасалӧны вӧчсьӧмторсӧ, но оз донъявны сійӧс. Кор кӧсйӧны сетны юӧртӧмыслы дон, сэки тайӧ наречие дінас содтӧны суффикс, коді артмӧдӧ кадакывбердысь кадакывберд жӧ, но выразительнӧйджыкӧс:
— Исанев джӧма копыртліс юрсӧ. (Г. Юшков)
«Джӧма» кыв форманас гижысь тӧдчӧдӧ, мый геройыс эз виччысьтӧг копыртлы юрсӧ, а сӧмын зэв регыдик кежлӧ, тэрыба, зілис ӧдйӧджык эновтчыны воча волӧм морт вылӧ видзӧдлӧмысь. Тайӧн петкӧдчысьӧ геройлӧн вежавидзтӧмлуныс, мукӧдӧс пыдди пуктытӧмыс. Сідзкӧ, -а суффикса кыв тані сетӧ юӧртӧмыслы содтӧд рӧм, сійӧ — стиль боксянь тӧдчӧдӧм кыв.
Кузьчуткомова котӧртіс аслас оланінӧ да шерны-мерны пондіс:
— Ой, Ардаль, дӧбелькиӧдз тай доймӧмыд! (В. Безносиков) .
Ёна доймӧмсӧ ми шуам дӧбельки доймӧмӧн. Но вайӧдӧм примерас героиняыс дӧбельки пыдди шуӧ дӧбелькиӧдз, -ӧдз суффиксыс оз нин содты дойыслы сьӧктасӧ, ӧд дӧбелькиыс сідзи нин петкӧдлӧ ёна доймӧм. Тайӧ воан падежа суффикснас Кузьчуткомова, дерт жӧ, эрдӧдӧ ассьыс гуся мӧвпъяссӧ: Ардальонӧс жалитӧмсӧ, муса морт вӧсна майшасьӧмсӧ.
«Дӧбельки» кадакывбердын -ӧдз суффиксыс оз артмӧд признак петкӧдлысь кыв, сійӧ кутӧ донъялан вежӧртас. Сы отсӧгӧн петкӧдлыссьӧ, мый сёрнитысьыслы доймӧм мортыс ёна воӧ сьӧлӧм вылас.
Кытысь, татысь, сэтысь, этатысь местоименнӧй наречйӧяслӧн, кодъяс сулалӧны петан падежын, эмӧсь грамматическӧй синонимъяс: кысь, тась, сэсь, эстысь... Найӧ торъялӧны водзын сетӧм кывъясысь сӧмын -ты- слогӧн, коді войдӧр коми кывйын артмӧдлӧма ина падеж. Ӧні -ті-суффиксыс артмӧдӧ вуджан падеж, но рӧдвуж финн-угор кывъясын сійӧ ӧні на артмӧдӧ ина падеж, шуам, манси кывйын: вор — вӧр, но ворт — вӧрын, венгр кывйын: Коложвар (кар ним), Печ (кар ним), но Коложваротт, Печетт (Коложварын, Печын), оз — сійӧ, но отт — сэні, эз — тайӧ, но итт — тані да с. в. Ӧнія коми кывйын -ты суффикса наречйӧясын тӧдчӧдсьӧ действие мунаніныс:
«Дас сюрс морт виччысьӧ,
Сулалӧ чӧв.
Кытысьсӧ абуӧсь!
Быдлаысь,
Му шар выв пасьтасьыс».
(Тима Вень).
Дженьыдджык формаа кывъяс: кысь, тась, эстысь, сэсь — кутӧны жӧ петан падежлысь вежӧртас, но сыысь кындзи, найӧ сетӧны юӧртӧмыслы мукӧд рӧмъяс, шуам, помкалысь:
«Кӧч Семӧ лэдзис нылӧс гортӧ,
Мед ичӧт керка, сюрас ин.
А гӧтыр вердыштіс туй мортӧс:
Бур керан — овмӧс сэсь оз чин».
(Н. Фролов)
«Сэсь» кыв тані мунӧ сыысь, сы понда, сы вӧсна (бурӧс вӧчӧмысь) вежӧртаса кывъяс пыдди.
Йӧзкостса сёрниын, дай кывбура гижӧдъясын дженьыд формаа кысь, сэсь наречйӧясӧн выразительнӧя петкӧдлӧны шензьӧм, чуймӧм, дӧзмӧм да с. в. чувствояс.
Тадзикӧн рынышӧ мегыр
Сюйисны Парпонь да Семӧ,
(Кыськӧ тай мортъясыд эмӧсь!)
(Илля Вась)
Миян сёрниын «кыськӧ тай эмӧсь» зумыд кыв тэчас кутӧ чуймӧм петкӧдлӧм: кутшӧм тешкодьӧсь тайӧ войтырыс, кутшӧм ёна торъялӧны мукӧдсьыс. Тайӧ кывтэчаслысь рӧмсӧ да вежӧртассӧ дзугтӧг ми ог вермӧй кыськӧ пыдди шуны кытыськӧ, коді индӧ сӧмын действие мунанін вылас. «Кыськӧ тэныд!» фразеологизмсӧ ми гӧгӧрвоам кыдзи: тэ он сяммы вӧчны тайӧс, тэ он сулав та дон да с. в. И миян юрӧ ньӧти оз во мӧвп, мый тайӧ петан падежа кытысь кывлӧн вариант.
Тэ виин муса мортӧс... Со
Мем бара кысь? Мун, мун, лёк во!
( И. Куратов)
Поэтӧн шуӧм «мем бара кысь» сёрникузясӧ ми гӧгӧрвоам, кыдзи: кутшӧм ногӧн меным тайӧ шогсӧ венны, кыдзи овны, кыдзи сямма мездмыны да с. в. Дженьыд формаа «кысь» наречйӧыс отсалӧ тӧдчӧдны герой шоглысь джудждасӧ.
Кывбура сёрниын кытысь — кысь, сэтысь — сэсь, татысь — тась, этатысь — эстысь формаяс мунӧны синонимъяс пыдди. Дженьыдджык формаа кадакывбердъяс выразительнӧйджыкӧсь, найӧ артмӧдӧны стӧчджык, лаконичнӧйджык поэтическӧй визь:
Миян му вылын сьӧд вой
Сувтӧм, ме ог тӧд нин корсянь.
Войын йӧзыс сьӧд жӧ, тась
Весьшӧрӧ тай йӧзӧс корсян.
( И. Куратов)
Муніс уна дас морт тась,
Бӧр эз локны сэсь.
(Н. Щукин)
Кадакывбердӧ вуджӧны и ӧткымын падеж формаын сулалысь эмакывъяс, кор найӧ пасйӧны керӧм-вӧчӧмлысь признаксӧ. Но медым юӧртӧмсӧ вӧчны паметьӧ колянаджыкӧн, косвеннӧй падеж пыдди вӧдитчӧны нимтан падежа кывйӧн.
Ӧтар и мӧдар калитӧма быттьӧ лои мортыс. (Г. Беляев)
Гуг и бан лои донъялӧма Порсьюров Ярославӧс. (В. Безносиков)
Вайӧдӧм примеръясас ӧтарсянь и мӧдарсянь да гугсянь и бансянь кыв формаяс пыдди, кодъяс сулалісны эськӧ ылыстчан падежын, авторъяс вӧдитчӧны нимтан падежын босьтӧм кывъясӧн: ӧтар и мӧдар, гуг и бан. Та вылӧ видзӧдтӧг, юӧртӧмыслӧн вежӧртасыс эз вош, мӧдарӧ, сёрникузяыс лои дженьыдджык, этшаджык слога, виччысьтӧмджык, сідзкӧ, ёнджыка кольӧ лыддьысьысь паметьӧ.
Ми аддзам, мый кадакывбердъяслӧн грамматическӧй синонимъяс вӧчӧны юӧртӧмсӧ стӧчджыкӧн, паметьӧ колянаджыкӧн.
