ВЕРДНЫ — СЁӦДНЫ — ПӦТКӦДНЫ
Кадакыв (глагол) озыр грамматическӧй категорияясӧн. Сылӧн эм ӧнія, локтан да кык колян кад: ӧтиыс петкӧдлӧ, мый сёрнитысьыс аддзылӧма действиесӧ, а мӧдыс пасйӧ, мый сёрнитысьыс абу аддзылӧма, кыдзи артмӧма лоӧмторйыс, но сы йылысь тӧдӧ мукӧдъяслӧн висьталӧм серти либӧ действие бӧрас лоӧмторсӧ казялӧм серти.
Кадакывлӧн эм ӧтка да уна лыд, первой, мӧд да коймӧд морта форма, наклоненньӧ: изъявительнӧй, тшӧктана, условнӧй (коді петкӧдлӧ, мый керӧм-вӧчӧмыс вермис лоны либӧ лоас колана условйӧ дырйи).
Кадакыв озыр и залогъясӧн: действительнӧй, страдательнӧй да возвратнӧйысь ӧтдор эм сылӧн и медалан (понудительнӧй): пилы лыддьӧдны газет — тшӧктыны, мед пи гораа лыддяс газетсӧ мукӧдлы кывмӧн. Кадакыв вежласьӧ и видъяс серти: ичӧтмӧдан (суффиксыс -ышт, -нит): юкыштны, югнитны; разалан действие петкӧдлан (суффиксыс -ав): мунавны, югъявны, киськавны, паськавны; косӧм действие петкӧдлан (суффиксыс -л): волыны, босьтлыны, мунлыны, кутлыны, корлыны; уна пӧрйӧ мунысь действие: мунлывлыны, волывлыны, босьтлывлыны, корлывлыны...
Кадакывлӧн вежласьтӧм формаяс: инфинитив, причастие, деепричастие — вермӧны эмакывъяс моз жӧ босьтны морта суффиксъяс: муннытӧ, муннынымӧс, пукаліганым, лыддьытӧгыс, пӧтмӧнным, сёрниттӧдзныд да с. в. Медым тӧдчӧдны действиелысь мунӧмсӧ, сылысь ыдждасӧ, либӧ коланлунсӧ, йӧзкост сёрниын тшӧкыда ӧти залог пыдди вӧдитчӧны мӧдӧн, ӧти вид пыдди вайӧдӧны мӧдӧс, ӧти кад вежӧны мӧдӧн да с. в.
Кадакыв формаясӧн татшӧма вӧдитчӧмыс вӧчӧ юӧртӧмсӧ тӧдчанаджыкӧн, та вӧсна ӧти мӧвп пыдди артмӧ кык: висьталысьыс оз сӧмын юӧрт мый йылысь кӧ, но и донъялӧ сійӧс, та вӧсна кывзысьыслы висьталӧмыс петкӧдчӧ серпасаӧн, торйӧн нин гӧгӧрвоанаӧн, да сылы ясыда тыдовтчӧ, кажитчӧ али оз сёрнитысьыслы сійӧ, мый йылысь мунӧ сёрниыс.
Видзӧдлам ӧткымын пример вылын мӧвп тӧдчӧдӧмын кадакывлысь позянлунъяссӧ.
— Юр чут йылас кӧртыштӧм чышъян увсьыс тыдаліс (нывлӧн) сьӧд юрсиыс, бантик кодь вом доръясыс тіралыштісны. (П. Шахов).
«Кӧртыштӧм» кывйын -ышт суффиксыс кутӧ стиль боксяньыд тӧдчӧдан (юӧртӧмыслысь выразительносьтсӧ содтан) рӧм. Сійӧ оз висьтав сы йылысь, мый чышъяныс лючки-ладнӧ кӧртавтӧм, омӧля ӧд кӧ кӧрталан чышъянтӧ, сійӧ усяс юр вывсьыд.
Тані -ышт суффиксыс, коді векджык артмӧдӧ глаголлысь ичӧтмӧдан вид, серпасалӧ, мый аньыс чышъянсӧ кӧрталӧма абу сы могысь, медым видзны юрсӧ кынмӧмысь, а мичмӧдчӧм могысь — юр чут йылас — медся выліас, баситчантор пыдди, медым абу вевттьыны сыӧн мичаа мавтӧм, сыналӧм да дукиалӧм юрсисӧ, коді эськӧ кокниа шыбитчас быд мортлы синмас.
Вид артмӧдысь -ышт суффиксӧн вӧдитчӧмӧн гижысь вӧчӧ юӧртӧмсӧ серпасаӧнджык, дай сетӧ содтӧд юӧртӧм: лыддьысьысь вежӧрӧ кольӧ аньыслӧн мичаджыкӧн лоны зільӧмыс.
«Насос отсӧгӧн дзулӧбтіс ведраӧ карасин». (Л. Огнёв). Сёрниыс вайӧдӧм примерас мунӧ кизьӧр ломтас кисьтӧм йылысь. Но Л. Огнёв гижӧ, карасиныс дзулӧбтіс пӧ, тайӧ глаголнас сійӧ серпасалӧ ведраӧ киссьысь карасинлысь ворсан шысӧ, а -ӧбт суффикснас тӧдчӧдӧ действиелысь виччысьтӧма ӧддзӧмсӧ.
Тайӧ суффикснас автор петкӧдлӧ тэрыба киссьыны заводитӧмсӧ, а оз киссьӧмлысь регыд помасьӧмсӧ.
Ичӧтмӧдан вид артмӧдысь суффиксъяс вермӧны петкӧдлыны и мукӧд сикас рӧмъяс:
Зонка кавшасис бӧчка вылӧ, босьтіс вӧжжи:
— Но-о, Серко, гортӧ мунам!
Серко бергӧдіс юрсӧ. Зэв пӧ вылӧ кавшасьӧмыд да лэбовтан сэтысь. (Л. Огнёв).
«Усян бӧчка вывсьыс» пыдди гижысь шуӧ: лэбовтан, -овт- суффиксӧн сійӧ оз сӧмын серпасав тэрыба мунысь действие, коді вермас лоны мортлы тӧдлытӧг, но сійӧн автор тшӧтш петкӧдлӧ геройӧс дивитӧмсӧ, коді бура мӧвпышттӧг сӧлӧ телегаӧ лэптӧм бӧчка вылӧ.
Возвратнӧй залог -сь- суффикс отсӧгӧн петкӧдлӧ сэтшӧм керӧм-вӧчӧм, коді вуджӧдӧ действиесӧ вӧчысьыс вылӧ: мыськыны-мыссьыны, сынавны — сынасьны да с. в.
Тайӧ суффикса кывъяс вермӧны петкӧдлыны и мукӧд рӧмъяс: виччысьтӧг мунысь действие (горӧдсис, узьсьӧма — сёрӧдз лои узьӧма) либӧ действиесӧ помӧдз вӧчӧм (сёйсис — бырис сёяныс, уджавсис — помасис уджыс кутшӧмкӧ помка серти) да с. в. Татшӧм формаяслӧн выразительносьтыс ыджыд.
«Ми ньӧжйӧникӧн, кыдзи вермам, турунсӧ кыпӧдам ичӧтикаӧн, мед гӧгным оз вӧрзьы. Сідз ӧд, пиук? — шуис пӧль. Сергей серӧктіс, мамлӧн нюмъёвтсис жӧ. (Л. Огнёв)
«Нюмъёвтсис» кадакывйын -сь- суффикс отсалӧ серпасавны, мый действиеыс вӧчсьӧ виччысьтӧг, тӧдлытӧг. Тані вайӧдӧм возвратнӧй суффиксыс оз петкӧдлы, мый действиеыс вуджӧ сы вылӧ, коді вӧчӧ действиесӧ, медшӧр могыс -сь- морфемаыслӧн — видзтыны содтӧд кывъяс: аслыс тӧдлытӧг петіс нюмыс, нюмъёвтіс, сідзкӧ, тайӧ суффикс отсӧгӧн юӧртӧмыс артмӧ дженьыдджык, и сы вӧсна содӧ сылӧн выразительносьтыс.
Пемыд вӧр, тэнад кӧніджык пом?
Кӧні пемыд тіль помасьӧ тэнад?
Кымын пӧткалысь пӧткӧдін вом?
Кымын зверӧс тэ быдтін ас дінад?
(А. Размыслов).
Кымын пӧтка, кутшӧм уна вӧрса пемӧс, гырысь да посни, аддзӧмаӧсь оланін да сёян-юан пемыд пармаын? Татшӧм мӧвп воӧма поэтлы юрас. И медым тӧдчӧдны ассьыс шензьӧмсӧ, вӧр озырлунӧн нимкодясьӧмсӧ, вӧрлысь мортлы отсасьӧмсӧ, поэт вӧдитчӧ медалан (понудительнӧй) залога глаголъясӧн: пӧткӧдін (кымын пӧтка аддзис кынӧмпӧт пемыд вӧрын), быдтін (кымын пемӧс сы пиын быдмис)? — юалӧ гижысь пемыд тіль-пармалысь.
И миян водзын А. Размыслов воссьӧ бур сьӧлӧма мортӧн. Сылы зэв дона пармаыс, коді сӧмын ортсысяньыс пемыд, повзьӧдчана. Но, вӧлӧмкӧ, пемыд тілльыс бур сьӧлӧма мам моз вердӧ-юкталӧ лэбач-пӧткаӧс, дай посни и гырысь пемӧсъясӧс, кодъясӧс кыйӧм помысь аддзыліс кынӧмпӧтсӧ коми морт.
Действительнӧй пыдди медалан залогӧн вӧдитчӧмыс поэтлы сетӧ позянлун петкӧдлыны, кутшӧма сылы кажитчӧ вӧрыс, дай ассьыс сьӧлӧмсӧ тшӧтш восьтыштны лыддьысьысь водзын.
Действиелысь мӧд предмет вылӧ вуджӧмсӧ петкӧдлысь кадакывъяс шусьӧны вуджана (переходнӧй) кадакывъясӧн: мам пӧжалӧ нянь, бать кыйӧ чери. Тані нянь да чери кывъяс вылӧ вуджӧ керӧм-вӧчӧмыс пӧжалӧ да кыйӧ кадакывъяслӧн. Та вӧсна найӧс нимтам вуджанаӧн. Сэтшӧм кадакывъяс, кодъяслӧн керӧм-вӧчӧмыс оз вудж мӧд предмет вылӧ, шусьӧны вуджтӧмӧн: ва визувтӧ, лым сылӧ...
Ономатопоэтическӧй (изобразительнӧй) кывъяс векджык серпасалӧны вуджтӧм керӧм-вӧчӧм: порсь руксӧ, ыж баксӧ, чань гӧрдлӧ, пон увтӧ, кань нявзӧ, курӧг котсӧ, рака кравзӧ да с. в.
Вуджтӧм кадакывсӧ вуджанаӧ вӧчӧмыс содтӧ юӧртӧмыслы тӧдчанлунсӧ.
«Рака кравзӧ» кывтэчасын вуджтӧм кадакыв «кравзӧ» кутӧ нейтральнӧй рӧм. Ми зэв веськодьпырысь вӧдитчам сыӧн, сідзи жӧ, кыдзи шуам: утка гетшкӧ, кань кургӧ.
«Коми кыв! Колян нэмын на тэныд
Уна потшӧссянь кравзісны пом.
А тэ сӧдзӧдчин, воястӧ веніг,
Гора юралан, важсьыс на том».
«Кравзыны» кадакывсӧ вуджанаӧ пӧртӧмӧн [«кравзыны (мый?) — пом»] кыв тэчасӧн Г. Юшков дженьыда да выразительнӧя дивитӧ найӧс, кодъяс комилы кевмӧны лёкӧс, нимкодясьӧны йӧз костын коми кыв нинӧмлы. «Кравзыны» кадакыв вуджтӧмысь вуджанаӧ вӧчӧмӧн поэт ёнджыка мӧрччӧдӧ ассьыс мӧвпсӧ лыддьысьысь вежӧрӧ.
Медым ёнджыка тӧдчӧдны керӧм-вӧчӧмсӧ, йӧзкост сёрниын орччӧн сувтӧдӧны кык сикас соссьӧм, кодъяс ӧта-мӧднысӧ бырӧдӧны (нейтрализуйтӧны) да вӧчӧны юӧртӧмсӧ эскӧданаӧн.
— Капит дядь тӧдтӧг эз ов пиыслысь Кристинакӧд бур ногӧн лӧсялӧмсӧ. (И. Торопов).
Тайӧ примерас -тӧг- соссяна суффикса деепричастие тӧдтӧг да соссяна кывторъя «эз ов» кадакыв ӧтлаын артмӧдӧны эскӧдана юӧртӧм, кӧні мӧвпыс тӧдчӧдсьӧ ёнджыка сы серти, вӧлі кӧ веськыда шуӧма: Капит дядь тӧдіс пиыслысь Кристинакӧд мусукасьӧмсӧ. «Тӧдтӧг эз ов» кывтэчас ми гӧгӧрвоам, кыдзи «дерт жӧ, бура тӧдіс».
Абу, ог, он, оз соссяна кывторъяса кадакывъяс ӧткодь вежӧртасаӧсь -тӧм-, -тӧг- суффикса причастиеяскӧд да деепричастиеяскӧд:
«Дружкаяс тай воӧмаӧсь,
Некытчӧ шогмытӧмӧсь».
(Йӧзкостса сьыланкыв)
«Но врагъяскӧд косьтӧг, тшӧтш сьывтӧг
Выль мортыс оз некыдзи чуж».
(В. Латкин).
Шогмытӧмӧсь да абу шогманаӧсь, сьывтӧг да оз кӧ сьыв кывъяс ӧткодь вежӧртасаӧсь — синонимъяс, но -тӧм да -тӧг суффикса причастиеяс да деепричастиеяс соссяна кывторъя кадакывъясысь стӧчджыка, ярскӧбджыка тӧдчӧдӧны мӧвпсӧ, налӧн выразитана позянлуныс ыджыдджык, яръюгыда та вылӧ индӧ сійӧ, мый мӧвп ёсьтӧм могысь соссяна «абу» кыв дінӧ вермӧны содтыны соссяна суффикс -тӧм:
«Ӧд метӧг тырмӧ лимзалысь да лябыс,
Код водзвыв нюлӧ абутӧм на дой».
(А. Ванеев).
«Абу» кыв и сідзи нин соссяна вежӧртаса, но поэт тайӧс тӧдӧмӧн сы бердӧ сувтӧдӧ соссяна жӧ суффикс -тӧм, код отсӧгӧн сылы удайтчӧ мӧрччана ногӧн дивитны полысь войтырӧс.
Йӧзкостса сьыланкывъясын да бӧрдӧдчанкывъясын, кӧні сьылысь-бӧрдӧдчысь ассьыс мӧвпсӧ зільӧ йиджтыны кывзысьлы сьӧлӧмас, паськыда пыртӧны -тӧм суффикса соссяна кывъяс:
«Тӧдан, тыдалӧ, матушкаӧй-мамӧй дай,
Нэм чӧж кежлад да...
Пиньтӧ воча мурч курччӧмыд,
Таладор светӧ паныдасьтӧм вылӧ,
Вежӧн да мунтӧм вылӧ,
Тӧдан, тыдалӧ, матушкаӧй дай,
Таладор светын да шыасьлытӧм вылӧ».
(Висервожса).
Художествоа гижӧдъясын лыддьысьысьлысь вниманньӧсӧ сідзжӧ кыскӧны соссяна -тӧм, -тӧг суффикса кывъяс:
«Оліс-выліс сямтӧм баба,
Видіс мужиксӧ кӧть кор,
Быд лун коньӧр вылӧ горзіс:
— Ловъя юрӧн мынтӧмтор!»
(М. Лебедев).
— Юасьтӧг-висьтасьтӧг ӧд оз позь нинӧм вӧрзьӧдны — тайӧс ми вӧлі зэв бура тӧдам и эгӧ нинӧм вӧрзьӧдлӧй ас наукаӧн. (Илля Вась).
Вайӧдӧм примеръясас «мынтӧмтор» кывлы позьӧ вайӧдны синоним: морт, кодысь он вермы мынны, «юасьтӧг-висьтасьтӧг» кывлы: он кӧ юав кодлыськӧ да он кӧ висьтав кодлыкӧ.
Соссяна -тӧм, -тӧг суффикса кывъяс дженьыдджыка да стӧча юӧртӧны сійӧ мӧвпсӧ, кодӧс колӧ гӧгӧрвоӧдны некымын кывйӧн, та вӧсна найӧ вӧчӧны шуӧмторсӧ паметьӧ колянаджыкӧн, выразительнӧйджыкӧн.
