КОКНИ АЛИ КОКНЬЫД?
Прилагательнӧй либӧ кывберд отсӧгӧн ми векджык пасъям предметлысь рӧмсӧ, ыдждасӧ, кӧрсӧ либӧ пасъям сылысь признаксӧ материал, места да кад серти: лӧз, ичӧт, юмов, кӧрт, вӧрса да с. в. Кывберд отсӧгӧн ми вермам тшӧтш и донъявны юӧртӧмсӧ.
Ассьыным видзӧдласнымӧс ми петкӧдлам лӧсялана синоним бӧрйӧмӧн. Коми кывйын эмӧсь ӧткодь кыв вужъя кывбердъяс, кодъяс артмӧмаӧсь торъя суффиксъяс отсӧгӧн, либӧ ӧтикыс на пиысь суффикстӧм, а мӧдыс суффикса: вӧсни, но вӧсньыд; векни, но векньыд; кокни, но кокньыд; посни, но посньыд. Сёрнисикасъясын паныдасьлӧны таысь кындзи: кос — косньыд, пельк — пелькыд, рам — рамыд да мукӧд кывъяс, кодъяс торъялӧны сӧмын суффиксъясӧн.
Медводдза видзӧдлас серти, тайӧ кывъясыс мӧда-мӧдсьыныс нинӧмӧн оз торъявны, ӧд найӧ сӧмын нимтӧны предметлысь признаксӧ.
Но кутам кӧ содтавны на дінӧ ичӧтмӧдан-лелькуйтан вежӧртаса -ик суффикс, сійӧ кутас йитчыны -ыд формаа кывъяс дінӧ: векньыдик, а оз векни, кокни да с. в. кывъяс дінӧ.
Сідзкӧ, -ыд суффикса нимтан кыв вермӧ петкӧдлыны -и- суффикса сертиыс ыджыдджык признак. Видзӧдлам найӧс ӧткодялӧмӧн ӧткымын пример вылын.
«Зарни коръяс усялӧны муӧ,
Бобувъяс моз лэбалӧны найӧ,
Кокни тӧвру нуӧ тыяс сайӧ...
Волас мӧвп, но кокньыдик и гуся
Кыдзи тайӧ коръясыслӧн усьӧм».
(Е. Козлов).
Вайӧдӧм кывбур юкӧнын поэт ӧти пӧрйӧ шуӧ кокни (тӧвру), а мӧдысь — кокньыдик (мӧвп). Тӧвру серпасалӧ сійӧ «кокни» кывйӧн, мӧд ног кӧ — пасйӧ, мый сійӧ лӧнь, ичӧтик, коді оз кутчысь вежӧрӧ, коді пыр и вунӧ. «Кокни» кыв кутӧ нейтральнӧй вежӧртас.
Кокньыдик мӧвп, мӧдарӧ, поздысьӧма поэт сьӧлӧмӧ, гижысь сійӧс лелькуйтӧ, быд прӧст здукӧ кутӧ сійӧс юрас, и сійӧ сылы сэтшӧм жӧ гуся да поэтическӧй, кыдзи арся корлӧн гылалан шыыс. Тайӧ мӧвпсьыс поэтлы лолӧ долыдджык, кокньыд мӧвпыс поэтлы вайӧ нимкодьлун, та вӧсна и поэт вӧдитчӧ -ыд формаа кывйӧн, кодӧн тӧдчӧдӧ, мый дона сылы тайӧ мӧвпыс.
Бура тыдовтчӧ кокни да кокньыд кывъяс костын торъялӧмыс Иван Вавилин кывбурын:
«Квайтӧд дасӧдзыд локны
Туйыс эз ӧд вӧв кокньыд».
Поэтлы ӧтмоза позис рифма пыдди «локны» кадакывлы вайӧдны «кокни» да «кокньыд» нимтан кывъяс. Но поэт бӧрйӧма «эз вӧв кокньыд» кыв форма, коді мӧрччӧджык юр вежӧрӧ. Сійӧн авторыс ёнджыка тӧдчӧдӧ геройлысь квайтымын во чӧжӧн олӧм вуджӧмсӧ, майшасьӧмъяссӧ, сьӧкыдлунъяссӧ венӧмсӧ.
Медым тӧдчӧдны эмакывлысь признаксӧ, ӧти кывберд дінӧ вермам сувтӧдны мӧд кывберд, кодӧн кыскам юӧртантор дінас кывзысьлысь вниманньӧсӧ, кутшӧмкӧ ногӧн донъялам висьталанторсӧ.
— Трӧпимӧ-пиӧ, чеччы нин, мича югыд нин ывлаыс, — чуксалӧ мам детинкаӧс да «мича» кывбердсӧ сувтӧдӧ «югыд» кыв водзӧ, сійӧн зільӧ петкӧдлыны, мый асъя рӧмыдыс ставнас нин разалӧма, абу нин узян кад.
— Мича дас шайта бисӧ вештыны мыччи моньӧлы да босьтіс ӧд Настя, — жалитӧмпырысь шуӧ энька. Ассьыс жалитӧмсӧ сійӧ петкӧдлӧ «мича» нимтан кывйӧн, кодӧс сувтӧдӧ «дас» лыдакыв водзӧ, тайӧн сійӧ петкӧдлӧ, мый дас шайтыс би вештӧмысь олыштӧма аньлӧн ичӧт пенсия вылӧ ёна тӧдчӧма. Шуис кӧ ань, дзонь дас шайт пӧ сета би донсӧ вештӧм могысь, тайӧ юӧртӧмыс эськӧ эз сідзи коль миян паметьӧ, сы вӧсна мый татшӧм кыв тэчасъясыс миян сёрниын паныдасьлӧны тшӧкыда, а «мича» «дас шайта» кыв тэчас виччысьтӧмджык, сідзкӧ, свежджык, ёнджыка сидзӧ паметьӧ.
Йӧзкостса поэзияын висьталанторсӧ стӧчмӧдӧм могысь, сійӧс ёна пыдди пуктӧмсӧ тӧдчӧдӧмла нимтан кыв бердӧ вермӧны содтыны -а суффикс, кодӧн векджык артмӧдлӧны кывбердсӧ эмакывъясысь.
Вайӧдам «Руй-руй» сьыланкывйысь юкӧн:
«Руй-руй, кутшӧм тэнад петукыд?
Руй-руй, менам петукыд зарниа сорса.
Руй-руй, кутшӧм тэнад каньыд?
Руй-руй, менам каньыд зарниа бӧжа.
Руй-руй, кутшӧм тэнад межыд?
Руй-руй, менам межӧй зарниа сюра.
Руй-руй, кутшӧм тэнад порсьыд?
Руй-руй, менам порсьӧй зарниа тшӧтя.
Руй-руй, кутшӧм тэнад вӧлыд?
Руй-руй, менам вӧлӧй зарниа бӧжа.
Быдлунъя сёрниын ми шуам: зарни сорса, зарни бӧжа, зарни сюра, зарни тшӧтя, а йӧзкостса сьыланкывйын зарни определенньӧ пыдди шуӧны зарниа пӧ. Тайӧн сьылысь ёнджыка тӧдчӧдӧ донсӧ аслас пемӧсъяслысь, петкӧдлӧ, кутшӧм донаӧсь да мусаӧсь найӧ сьылысьлы, выйӧн кажитчӧны зарниалӧмаӧсь пемӧсъяслӧн бӧжныс, тшӧтьныс, сюрныс, петук сорсыс...
Сьӧлӧм кылӧмнысӧ явӧджык петкӧдлӧм могысь поэтъяс вӧдитчӧны выль ног артмӧдӧм нимтан кывъясӧн.
«Гашкӧ, вӧліс лӧня вӧрыс...
Меным висьтъяс йӧлӧгаӧ
Тӧлысь югӧр чукӧрталіс».
(Тима Вень).
Быдлунъя сёрниын ми шуам «лӧнь вӧр», поэтическӧя Тима Вень гижӧ: лӧня вӧр, «лӧня»-сӧ сійӧ артмӧдӧ сэтшӧм жӧ бала серти, кыдзи тшака яг, вотӧса тыла, туруна видз. Мӧд кывйӧн кӧ, лӧньнас тыр вӧрыс ышӧдӧма поэтлы тэчны кывбуръяссӧ, и ми кылам, кыдзи аттьӧалӧ гижысь лышкыдлунсьыс чужан вӧр-васӧ.
«Гӧрда олӧмыслӧн шонді
Ичӧтысянь тэнӧ шонтіс», —
юӧртӧ Г. Юшков сӧвет кадся оландыр йылысь, «гӧрд» кывсьыс артмӧдӧ «гӧрда» сідзи жӧ, кыдзи мича — мичысь, шуда — шудысь да с. в. «Гӧрда олӧм» кыв тэчасӧн поэтыс юӧртӧ оз сӧмын сы йылысь, мый пуксьӧма долыд оландыр. Тавтологическӧя -а суффикссӧ кывберд дінӧ содтӧмыс сетӧ позянлун Г. Юшковлы нимкодясьны выль ног пансьӧм олӧмӧн.
Качественнӧй кывбердъяслӧн ӧткодялан тшупӧдыс векджык артмӧ -джык суффиксӧн.
Но йӧзкост сёрниын да поэтическӧй гижӧдъясын шочиника ӧткодялан тшупӧда признаксӧ вермӧны петкӧдлыны положительнӧй тшупӧда кывбердъяс, сы дінӧ петан падежа эмакыв сувтӧдӧмӧн:
«Мед поэма петкӧдлас ханжаӧс, паразитӧс,
Коді йӧзысь гырысь и код гӧрд йӧз вирысь», —
гижӧ И. Куратов да гырысьджык пыдди йӧзысь гырысь, гӧрдджык пыдди вирысь гӧрд кыв тэчасъяс лӧсьӧдӧ.
«Кӧсъя ме сьыланкыв тэчны
Асъя шонді югӧрысь мичаӧс», —
гижӧ Илля Вась, ӧткодялан тшупӧда «мичаджыкӧс» пыдди шуӧ «мичаӧс», -джык суффикстӧг.
«Йӧзлы дзолясянь ытшкысь,
Демид вок дорсьыс мышкыр», —
гижӧ Иван Вавилин Тарас дед йылысь да бара жӧ тӧдчӧдӧ, мый сылӧн геройыс воксьыс мышкыр, а абу мышкырджык.
Вайӧдӧм кывбур юкӧнъясас признакъяссӧ ӧткодялӧмыс, налысь ыджыдджык тшупӧд пасйӧмыс мунӧ -джык суффикстӧг. И татшӧм формаа кывъясыс абу сӧмын гӧгӧрвоанаӧсь, но и выразительнӧйӧсь, сы вӧсна мый дженьыдджыкӧсь (ӧд лои видзтӧма дзонь слог, а тайӧ зэв коланатор кывбур тэчӧмын: поэтическӧй визьыс артмӧ зэлыдджык, сылӧн стӧчлуныс содӧ). Быдлунъя сёрнианым ми велалӧмаӧсь нин -джык суффикса ӧткодялан тшупӧд тӧдчӧдысь кывъяс дінӧ, и найӧ оз нин сэтшӧма мӧрччыны миян паметьӧ, та вӧсна поэтъяс зільӧны выль ног тӧдчӧдны мӧвпнысӧ, кыскыны вниманньӧсӧ лыддьысьысьлысь положительнӧй тшупӧда кывберд дінӧ сувтӧдӧны петан падежа эмакыв.
Превосходнӧй степень (медвылі тшупӧд) артмӧ мед- приставкаӧн либӧ медся частичаӧн.
Но поэтъяс да гижысьяс лыддьысьысьлысь вниманньӧсӧ кыскӧм могысь вӧдитчӧны медся ыджыд либӧ ичӧт признак петкӧдлӧм могысь асшӧр кывъясӧн, кодъяс тӧдчӧдӧны предметлысь ыджыд признаксӧ:
«Кыпыд сьыланкывтӧг, ёртъяс,
Сьӧкыд вой пемыдын овны».
(Ф. Щербаков).
«Зэв пемыдын» пыдди поэт гижӧ «вой пемыдын», «вой» кывйыс сетӧ вынаджык рӧм «пемыд» кывйыслы, сійӧ виччысьтӧмджык «зэв пемыд, вывті пемыд» кыв тэчасъяс серти, кӧть вежӧртасныс налӧн ӧткодь.
Выразительнӧйӧсь кывбердъяс, кодъяс кутӧны конкретнӧй вежӧртас да тӧдчӧдӧны признаксӧ отвлечённӧй, абстрактнӧй вежӧртаса кывъяслысь, сэтшӧм предметъяслысь, кодъяслӧн абу ни кӧр, ни ыджда, ни сьӧкта.
— Ме пӧ чужи бать-мам ордын, а ті ордын пӧ кыз нэмӧс коллялі, — шуӧ поплы казак. (Мойдкыв).
Кыз нэмӧн казак нимтӧ нэмлысь ыджыдджык юкӧнсӧ. И кӧть огӧ вермӧй муртавны нэмлысь кызтасӧ, ни пасьтасӧ, быд мортлы гӧгӧрвоана тайӧ кыв тэчасыс. Сійӧ дженьыд, дай паметьӧ коляна. Ми быттьӧ кылам казаклысь дӧзмӧмсӧ, гӧгӧрвоам сылысь ярскӧб сёрнисӧ.
«Менӧ пӧ тэ он,
Он, буракӧ, ылӧд
Петны кыз удж вылад».
(И. Куратов).
«Сьӧкыд удж», «мудзтӧдана мырсьӧм» пыдди Ӧньӧ Микул шуӧ «кыз удж», кӧть уджлысь кызтасӧ да пасьтасӧ муртавны он жӧ куж, но поэтӧн вайӧдӧм кыв тэчасыс абу сӧмын гӧгӧрвоана, но и вежӧрӧ сидзана, сыӧн геройыс петкӧдлӧ удж дінӧ ассьыс видзӧдлассӧ. Быд сикас удж, вӧлӧмкӧ, сылы кажитчӧ сьӧкыдӧн, мудзтӧданаӧн, сідзкӧ, ыджыдӧн, повзьӧданаӧн — ӧткӧн кыз кер лэптан кодьӧн.
Ми аддзам, мый кывбердъяс оз сӧмын индыны эмакывлысь признаксӧ, найӧ тшӧкыда отсалӧны сёрнитысьыслы донъявны висьталанторсӧ.
«Вежӧр ӧктӧ аслас кудйӧ сӧстӧмсӧ, мичасӧ, донасӧ, бурсӧ. И татшӧм шань эмбура кудйыс оз личкы морттӧ — лэптӧ. (Пик Артеев).
3 удж. Вайӧдӧм примерсьыс корсьӧй кывбердъяс, висьталӧй, кутшӧм сёрникузяса членъяс найӧ, кыдзи тӧдчӧдӧны авторыслысь мӧвпсӧ.
