ОШПИ ДА КЕЛЬЧИПИ
Кыв артмӧдан суффиксъяс юӧртӧмыслы векджык сетӧны содтӧд рӧм:
— Пыр гортӧ, пиук. Пызан вылын йӧвтор да сӧчӧн джын. Сёйышт да вод. (Л Огнёв)
«Йӧвтор» кывйӧн автор пасйӧ, мый йӧлыс абу уна, пӧтмӧн оз ло. И сӧчӧн джын кывйӧн тшӧтш вынсьӧдсьӧ мӧвп, мый сёрниыс мунӧ этша сёян йылысь, и сӧмын. Йӧв кывлы -тор суффикс сетӧ ичӧтмӧдан вежӧртас. Тайӧ суффиксыс сідзжӧ вермӧ петкӧдлыны и содтӧд рӧмъяс.
— Сӧмын мӧстор нин и видза,
Ог на олӧмсьыс мед личав.
(Г. Юшков).
«Мӧстор» кывйын -тор суффиксыс оз кут ичӧтмӧдан рӧмсӧ. Тані сёрниыс оз мун сы йылысь, мый мӧскыс ичӧтик, кыдзи водзын казьтыштӧм «йӧвтор» кывйын. Мӧскыс вермас лоны ыджыд, уна йӧв сетысь. Но -тор суффиксӧн геройыс тӧдчӧдӧ, мый сійӧ видзӧ нач ӧти мӧскӧс, а оз кык-куимӧс, кыдзи войдӧр, сыысь кындзи, некутшӧм гортса пемӧс овмӧсас абу: ни вӧв, ни ыж, ни порсь, ни чипан-петук...
Тайӧ пӧрйӧ -тор суффиксӧн авторыс вӧдитчӧ кыдзи вынсьӧдана частичаӧн, кодӧн тӧдчӧдӧ ассьыс мӧвпсӧ, мый мӧскысь ӧтдор сійӧ нинӧм оз вӧдит.
Ӧдзӧсӧ сувтӧдан путор
Да котӧрӧн видз вылӧ петан.
Векджык сиктад ӧдзӧс тас пыдди пуктылӧны карнан, зыр, куран — гырысь пуа кӧлуй, медым ылісянь тыдаліс, мый керкаын некод абу. Сідзкӧ, «путор» кывйын, кодлӧн вежӧртасыс — ӧдзӧс тас, -тор суффикс оз сет ичӧтмӧдан ром. Но татшӧм тасыд гусясьысьясысь оз видз, сійӧ омӧль иган, та вӧсна сёрнитысьыс тассӧ веськодьпырысь нимтӧ путорйӧн, кодлӧн сӧмын дзик ӧти мог — пасйыны, мый керкаын некод абу, и пырны сэтчӧ оз ков. Коми сиктъясад войдӧр быдӧн вӧлі тӧдӧны ӧта-мӧднысӧ да гусясьысьясысь эз видзчысьлыны, ӧдзӧсаныс топыд иган эз вӧвлы. Сідзкӧ, «путор» кывйын -тор суффиксыс сетӧ оз ичӧтмӧдан рӧм, а юӧртӧм вылас веськодя видзӧданаӧс.
Пиян кывйын -ян- суффикс индӧ лыд вылӧ. Но йӧзкост сёрниын да художествоа гижӧдъясын -ян- морфема дінӧ вермӧ содтысьны -яс, коді сідзжӧ индӧ уна лыд вылӧ. Сэки -ян- суффикс сетӧ юӧртӧмыслы содтӧд рӧм — меліаланаӧс, нимкодясянаӧс:
— Дзодзӧгпиянъясӧ, гӧрд кокаясӧ, локтӧй мамныд дінӧ. (Сӧлӧ баб).
Тырмымӧн, дерт, вӧлі эськӧ шуны «дзодзӧгпиянӧ», но челядьлы мойдкыв тэчысь шуӧ — «дзодзӧгпиянъясӧ», кодӧн тӧдчӧдӧ дзодзӧг-мамлысь мелілунсӧ, пиянсӧ радейтӧмсӧ.
Лыдакыв кӧ мунӧ определенньӧ пыдди, сэки сы бердса пи кыв сулалӧ ӧтка лыдын, но И. Куратов аслас «Микул» нима поэмаын дзугӧ тайӧ правилӧсӧ:
«Ме кӧ кӧчсӧ кыя —
Кусьыс дас ур стӧч,
Яйсьыс — мӧд ме киын
Лоас бара, зон!..
Сы бӧр кызь ур дон
Ньӧба кык порсьпиян».
Кык порсьпи пыдди «кык порсьпиян» кыв тэчасӧн поэт тӧдчӧдӧ геройлысь кыпыдлунсӧ, польӧпиянӧн нимкодясьӧмсӧ. Ми быттьӧ аддзам ичӧтик порсьясӧс, кодъяс, дерт жӧ, вермасны озырмӧдны Ӧньӧ Микулӧс, -ян суффикс тані абу лыд петкӧдлысь, а муслун пасйысь морфема, сэтшӧм жӧ, кутшӧм рӧм сетӧ -ан суффиксыс А. Некрасов (Гамса) кывбурын:
«Тӧрыт на вой тӧлан дурис,
Кӧнсюрӧ куйлӧ на лым.
Талун нин вижъюран сюрис,
Шонді моз восьтӧма син».
Вой тӧв да вижъюр пыдди поэт шуӧ вой тӧлан да вижъюран, -ан суффикс сетӧ юӧртӧмыслы лелькуйтана рӧм: лэчыд тӧлыс да нэриник дзоридзыс гижысьлы зэв тӧдсаӧсь да матысаӧсь, кыв артмӧдан суффиксыс сетӧ позянлун петкӧдлыны поэтлысь наӧн нимкодясьӧмсӧ.
Пи кыв мунӧ суффикс пыдди, кор тӧдчӧдӧ пемӧсъясӧс, чериясӧс. Ми шуам: кӧинпи, ручпи, ошпи, а тӧд выланым кутам ичӧтик ошкӧс, ручӧс, кӧинӧс, ог торъя кӧинлысь, ручлысь, ошлысь писӧ. Налысь бать-мамнысӧ, ӧдвакӧ, коркӧ удайтчывлас аддзывны. Ми нимтам тайӧ пемӧсъяссӧ пиянӧн сӧмын ичӧтлунысла.
Пи суффиксӧн вывтіасигӧн коми вӧралысь да чери кыйысь вермӧ тӧдчӧдны ассьыс вежавидзӧмсӧ, авъялунсӧ, ошйысьны велавтӧмлунсӧ.
— Мый нӧ талун шедіс? — юалӧ чери кыйысь ва дорсянь локтысь ёртыслысь.
— Сынпиян тай шедыштӧмаӧсь кулӧмӧ, — вочавидзӧ мӧдыс.
Лыддьысьысьлы пыр жӧ лоӧ гӧгӧрвоана, мый лючки гырысь сынъяс йылысь мунӧ сёрниыс. Ӧд посниӧсь кӧ вӧліны чериясыс, эз вермыны эськӧ йӧрмыны кулӧм синъясӧ.
«Локны кӧсйис Ошпи Макар,
Комын ошкӧс чергӧдысь,
А кань куын ветлӧдлысь...
Локтас Кельчипи Тарас,
Коді олӧ юкӧд-тыкӧд
Куль моз».
Зэв скупа серпасалӧ Иван Куратов ассьыс геройяссӧ — Макарӧс да Тарасӧс. Миян син водзӧ сувтӧны вӧралысь да чери кыйысь, кодъясӧс йӧзыс син саяныс нимтӧны Ошпиӧн да Кельчипиӧн, оз сы вӧсна, ыштӧ Макар да Тарас ичӧтӧсь, быттьӧ ошпи да кельчипи. Тайӧ нимыс налы сибдӧма, буракӧ, сы вӧсна, мый найӧ некор оз ошйысьны кыйдӧснаныс, и кор юалӧны налысь сиктсаяс, мый удайтчӧма налы кыйны, вочавидзӧны вежавидзӧмпырысь, ошпиӧс пӧ мойвиӧма чергӧдны либӧ кельчипиян шедӧмаӧсь тывйӧ.
Ошпи да Кельчипи прозвищеясын -пи суффикс, дерт жӧ, кутӧ донъялан рӧм, сійӧ стиль боксянь тӧдчӧдӧ юӧртӧмсӧ. Сы отсӧгӧн поэт серпасалӧ коми вӧралысьяс оланногысь зэв тӧдчана аслыссикаслун.
Кор кӧсъям торйӧдны гоз пиысь ӧтикӧс, ми вӧдитчам -пӧв суффиксъясӧн:
— Видзӧда да няйтсьыс чурвидзӧ кодлӧнкӧ орӧм сапӧг-пӧв. (Е. Рочев)
Паметьӧ коляна сёрни тэчӧм могысь -пӧв суффикс содтӧны сэтшӧм предмет нимтысь кывъяс дінӧ, кодъяс оз артмӧдны гоз.
— Посньыдик ӧшиньяса пӧлыньтчӧм керка пӧв сулаліс — Бисинлӧн коркӧя овмӧсысь казьтылантор *. (И. Торопов).
Керка кыв дінӧ -пӧв суффикс содтӧмӧн гижысь отсалӧ серпасавны эновтӧм овмӧс, кӧні эм сӧмын пӧлыньтчӧм керка, абуӧсь пывсян ни амбар, лэбув ни кӧбрег, карта ни юкмӧс. Колана стрӧйбаястӧгыс ачыс керкаыс петкӧдчӧ коньӧрӧн, джынъяӧн.
Ми аддзам, мый кыв артмӧдан суффиксъяс коланаинӧ вайӧдӧмӧн гижысьяс вермӧны пыдісянь тӧдчӧдны мӧвпнысӧ, этша кывйӧн висьтавны унджыктор йылысь.
