ТӦЛЫД АЛИ ТӦЛЫС?

Быдлунъя сёрниын морта формаясӧн вӧдитчигӧн ми тӧдчӧдам, кодлӧн тайӧ предметыс либӧ коді вӧчӧ тайӧ действиесӧ:

-ӧй, -ам, -ӧс суффиксъясӧн ми пасъям, мый юӧртанторйыс лӧсялӧ сёрнитысьыслы, шуам: вокӧй, морӧсам, пукалігам, сёрниттӧдзӧй, мӧвпалігтырйиӧй, вотчыныӧс эг вевъяв да с. в.

-ыд, -ад, -тӧ суффиксъяс петкӧдлӧны мӧд мортӧс, код дінӧ шыӧдчӧ сёрнитысьыс: вокыд, керкаад, пукалігад, висьтавтӧдзыд, уджалігтырйиыд, мунныыд тэрмасин да с. в.

-ыс, -ас, -сӧ тӧдчӧдӧны коймӧд мортӧс: вокыс, сьӧлӧмас, мӧвпалігас, сёрниттӧдзыс, йӧктігтырйиыс, сулавныыс вермис да с. в.

-ным суффикс индӧ медводдза морта уна лыд вылӧ: вокным, керкааным, гижиганым, петтӧдзным, лыддьысигтырйиным, сёрнитнынымӧс эг удитӧй да с. в.

-ныд суффикс юӧртӧ мӧд морта уна лыд йылысь: вок-

ныд, керкааныд, гижиганыд, умтӧдзныд, пӧтмӧнныд, муннынытӧ тэрмасьӧй да с, в.

-ныс суффикс лӧсялӧ коймӧд морта уна лыдлы: вокныс, керкааныс, ветліганыс, пӧсявтӧдзныс, сьӧлӧм бурмымӧнныс, вотчынынысӧ абу мунӧмаӧсь да с. в.

Тайӧ аслыссикас морта кыв йывъясыс, кодъяс артмылӧмаӧсь на ӧтласа финн-угор кадӧ да эмӧсь миянлы рӧдвужа йӧз сёрниын: удмуртскӧйын, венгерскӧйын, финскӧйын да с. в. оз сӧмын индыны, кодлы лӧсялӧ тайӧ юӧртанторйыс, но и мунӧны мӧвп тӧдчӧдӧм пыдди, наӧн позьӧ петкӧдлыны, кутшӧма донъялӧ сёрнитысьыс юӧртанторсӧ.

Мича Нинукӧй, муса Нинукӧй!

Зэв жӧ нин тэ мича,

Зэв жӧ нин тэ муса,

Ошйысянторйӧй, гараланторйӧй,

Кӧч гӧн небыд яйӧй,

Оз тусь югыд вирӧй,

Рублев чужӧм, эзысь кытшласьӧм,

Сӧчӧн вом дорӧй, преник чужӧмӧй,

Кӧлач ныр-вомӧй, шобді гӧлӧсӧй,

Петыровнаӧй.

Вайӧдӧм йӧзкостса сьылӧдӧмас унаысь паныдасьлӧ медводдза морт вылӧ индысь кывйыв -ӧй, кодӧн сьылӧдысьыс эскӧдӧ, мый нылыс сылы ёна муса, сэтшӧм жӧ дона, кутшӧм аслас киыс, юрыс, сьӧлӧмыс: мича Нинукӧй, ошйысянторйӧй, гараланторйӧй. Тані ошкӧны нывлысь вир-яйсӧ, ныр-вомсӧ, гӧлӧссӧ, но оз вӧдитчыны мӧд морта кыв йывъясӧн: вир-яйыд пӧ, гӧлӧсыд пӧ, а босьтӧмаӧсь медводдза мортаясӧс: кӧч гӧн кодь небыд яйӧй, оз тусь югыд вирӧй, сӧчӧн вом дорӧй, преник чужӧмӧй, кӧлач ныр-вомӧй, шобді гӧлӧсӧй. Кӧть ставыс тайӧ абу сёрнитысьыслӧн, а мӧд мортлӧн, нывлӧн, код дінӧ шыӧдчӧ висьталысьыс, медводдза мортаӧ сувтӧдӧм кывъясӧн сьылысьыс восьтӧ нылыс дінӧ муслунсӧ, сыӧн нимкодясьӧмсӧ. Нылӧс пыдди пуктӧмсӧ позис петкӧдлыны, дерт, мӧд морта суффикса кывъясӧн: меӧн радейтана тэнад кӧч гӧн кодь небыд яйыд да оз тусь кодь югыд вирыд да с. в.

Но медводдза морта кыв йывъясӧн вӧдитчӧмӧн нылысь вежавидзӧмыс петкӧдлыссьӧ сьӧлӧмсяньджык, пыдіаджык дай дженьыдджыка.

Медводдза морта -ӧй суффикс вермӧ содтысьны и местоименньӧяс дінӧ, сы отсӧгӧн сэки петкӧдлӧны ыджыд чувство: шогсьӧм, сьӧлӧм висьӧм, гуся мӧвпъяс восьтӧм да с. в. Векджык тайӧ формаясыс паныдасьлӧны фольклорнӧй жанръясын: бӧрдӧдчанкывъясын, колльӧдчан сьылӧдӧмъясын, кулӧм мортӧс ыдждӧдлігӧн:

Эн ӧд тэӧн гортад

Тыртӧм киӧн локлы...

Ва кузяыс кӧ тэӧн вӧлі мунан,

Пыжӧ пуксян, пыжӧ да,

Зарни кӧвъя кыснан кодь вӧлін тэ,

Сиртӧ кыян, видз вылад меӧй

Эг тай тэкӧд сёйлывлӧ куш ва,

Пыр тай миян вӧлі свежӧй чери, —

сьылӧдӧ нывбаба кувсьӧм верӧссӧ. Муса мортсӧ ыдждӧдлӧмыс тыдовтчӧ ме пыдди меӧй, тэ пыдди тэӧй шуалӧмын.

Художествоа гижӧдъясын -ӧй суффикса местоименньӧясӧн вӧдитчӧмыс содтӧ налы поэтическӧй джудждасӧ:

Гашкӧ, лӧзов чӧд тусь пиын

Быдми меӧй вӧр туй дорын,

Да ӧктіс кудъяс ветлысь-мунысь.

(Тима Вень).

Коми кывйын -ыд да -ыс морта кыв йывъяс вермӧны индыны оз сӧмын на вылӧ, кодкӧд сёрнитӧны да код йылысь мунӧ сёрниыс, но тшӧтш вермӧны тӧдчӧдны, мый висьталанторйыс тӧдса сёрнитысьыслы:

Тӧлыд сійӧ волас,

Кӧдзыд либӧ шоныд,

Сӧмын муса мортлы

Абу туйыс воны.

(А. Мишарина).

Кывбурын тӧлыд кыв форманас петкӧдлыссьӧ, мый волӧн тайӧ кадколастыс гижысьлы да лыддьысьысьлы зэв тӧдса, а туйыс кывйын -ыс суффикс торйӧдӧ уна туй пиысь ордымсӧ виччысяна мортлысь, код вӧсна гажтӧмтчӧ поэт.

Лӧглун кывсӧ некодлы эг шулы,

Аттьӧ кывйыс вичмывлывліс пыр,

Копрасимӧ сӧмын муса мулы, —

Сійӧн муным долыдлуннас тыр,

Сы вӧсна и асӧсь вӧрын, раскын,

Сы вӧсна и чужан муным ас.

(А. Мальцев).

«Лӧглун кывсӧ», «аттьӧ кывйыс» кыв тэчасъясын -сӧ, -ыс суффиксъяс, кыдзи и «тӧлыд» кывйын -ыд морфемаыс, петкӧдлӧны, мый юӧртанторйыс тӧдса: «лӧглун», «аттьӧ» да «тӧв» кывъяс ас олӧманыс быдӧн шулывлӧ оз ӧтчыд, та вӧсна на бӧрын сулалысь -ыд да -ыс (-сӧ) формантъяс ворсӧны коми артикльяслысь рольсӧ.

«Лов» да «му» пыдди тайӧ кывбурас поэт шуӧ кузьджыка: ловным, муным. Лов да ловным кывъяс ас костаныс оз торъявны вежӧртаснаныс. Ловным кыв форманас поэт ӧтувтӧ асьсӧ лыддьысьыськӧд, кодкӧд мӧвпалӧ ӧтмоз, тайӧн сетӧ юӧртӧмыслы торъя шоныдлун, муралан рӧм. «Чужан муным» кыв тэчасын -ным морфемаӧн гижысь зільӧ тӧдчӧдны ас му дінӧ радейтӧмсӧ, тайӧн содтӧ гижӧдыслысь поэтическӧй лов шысӧ.

— Пӧрччысьла дай, кос выйӧдз, ог на турды регыдикнад! — ышӧдіс асьсӧ Васька да эз нин сэсся жуйяв, мед оз вожав кывйыс. Емаліс яйыс йиа васьыс, но эз на сэтшӧма изӧймит келігас, кутшӧма бӧрыннас, лым вылас пасьтасигӧн. (Г. Юшков).

Тайӧ висьт юкӧнас 35 кыв, на пиысь кӧкъямыслӧн эмӧсь морта кыв йывъяс. Асьсӧ, кывйыс, келігас да яйыс кывъясын -ыс, -ас, -сӧ кыв йывъяс индӧны коймӧд морт вылӧ. А регыдикнад, васьыс, бӧрыннас да лым вылас кывъясын -ад, -ыс, -ас кыв йывъяс оз индыны морт вылӧ, найӧ сӧмын тӧдчӧдӧны, мый йиа валӧн да лымлӧн кӧдзыдлуныс, регыдикӧн келӧмыд да сы бӧрын пасьтасьӧмыс — тӧдсаӧсь лыддьысьысьлы, и та вӧсна гижысь тайӧ кывъяс дінӧ мӧд да коймӧд морта морфемаяс содтӧмӧн вӧчӧ юӧртанторсӧ миянлы матысаӧн.

Морта суффиксъяс оз сӧмын матыстны юӧртанторсӧ, но и вӧчӧны сійӧс дженьыдджыкӧн:

— Он пӧ тай и кӧсйы видзӧдлыны, кутшӧма ловзис тӧрытнас талялӧм сёйыс. (Г. Юшков).

Тӧрыт — када наречйӧ, тайӧ сёрникузяас сы дінӧ содтыссьӧ кык суффикс, кодъяслӧн могыс вӧчны юӧртӧмсӧ выразительнӧйджыкӧн, тайӧ суффиксъястӧгыс эськӧ гӧгӧрвоана жӧ вӧлі шуӧмыс, сӧмын эз тӧдчӧдсьыны эськӧ сылӧн торъя рӧмъясыс.

-н- суффикс артмӧма -ӧн-ысь, медбӧрсьыс водзджык слогысь коми кывйын тшӧкыда кыв артмӧдігӧн гласнӧйыс усьӧ, шуам: томан — томнавны, абу томанавны, кабыр — кабравны, абу кабыравны да с. в., -н- суффикс стӧчмӧдӧ действие вӧчанногсӧ, тайӧ керанторъя падежлӧн суффикс. Мӧд суффикс -ас- тані оз инды коймӧд морт вылӧ, а бара жӧ мунӧ артикль пыдди, индӧ, мый кадыс, код йылысь юӧртсьӧ, тӧдса и висьталысьыслы, и кывзысьлы. Артикльтӧгыс эськӧ ковмис унджык кывйӧн шуны: кутшӧма ловзис сёйыс, кодӧс ми талялім тӧрыт. Татшӧм ногӧн шуӧмыс кӧть эськӧ гӧгӧрвоана жӧ, но кузьджык, сідзкӧ, гажтӧмджык.

Татшӧм ногӧн, морта суффиксӧн вӧдитчӧмыс вӧчӧ юӧртӧмсӧ дженьыдӧн да стӧчӧн. Лыддьысьысь да кывзысь быттьӧ ас синнаныс аддзӧны, мый вӧчсьӧ юӧртысьыскӧд. Мӧд да коймӧд морта суффиксъяс комиын кыдзи артикль, кодӧн Рытыввыв Европаса кывъясын (английскӧйын, немецкӧйын, французскӧйын, венгерскӧйын, шведскӧйын да мукӧдын) торйӧдӧны тӧдса предметъяс тӧдтӧмъясысь.