ӦТКА ЛЫДЫН АЛИ УНАЫН?

Юӧртӧмлысь выразительносьтсӧ содтӧм могысь ӧтка лыда кывъяс вермӧны сувтӧдны уна лыдаӧ:

«Элеонора стетоскопӧн кывзіс энькаыслысь морӧссӧ, мышкас кымынлаӧкӧ чуткыліс. Водтӧдіс диван вылӧ, личкаліс кынӧмъяссӧ: Таті доймӧ — оз? А таті? Оз жӧ? (А. Попов).

Кӧть быд мортлӧн сӧмын ӧти кынӧм, тайӧ висьт юкӧнас бурдӧдысь ичмонь зільӧ тӧдмавны, мый жӧ энькаыслӧн висьӧ, та могысь вир-яйсӧ сылысь кывзӧ уналаті, и личкаліс кынӧмсӧ пыдди автор шуӧ кынӧмъяссӧ, тайӧн сійӧ тӧдчӧдӧ, мый сьӧлӧмсяньыс зілис отсавны Элеонора энькаыслы, видлаліс сылысь и муссӧ, и вӧрксӧ, и бокъяссӧ, и морӧс горувсӧ, эз сӧмын кынӧмсӧ.

Уна лыд петкӧдлысь -яс- суффикс «кынӧм» кыв дінӧ содтӧмӧн автор унатор йылысь юӧртіс дженьыда, ӧд тайӧ морфемаыс содтыссьӧ сэтшӧм кыв дінӧ, коді петкӧдлӧ мортлысь да ловъя ловлысь дзик ӧтка вир-яй юкӧн.

Татшӧм ногӧн лыд формаӧн вӧдитчӧмыс лӧсялӧ и мукӧд финн-угор кывъяслы, кӧні ӧтка предметсӧ уна лыдын шуӧмыс вӧчӧ юӧртӧмсӧ вежӧрӧ сидзанаджыкӧн. Шуам, удмурт йӧзкостса сьыланкывъясын:

Сяська потоз возьёс вылэ,

Сюлэмъёсме буйгатэ.

(Дзоридз петас видзьяс вылӧ, сьӧлӧмъясӧс лӧньӧдас).

Быд мортлӧн, дерт жӧ, сьӧлӧмыс ӧти овлӧ, но тайӧ сьыланкывйын сьӧлӧмӧс пыдди сьӧлӧмъясӧс шуӧмӧн сьылысьыс тӧдчӧдӧ, мый тулыс воӧмыс оз сӧмын ловзьӧд том мортлысь сьӧлӧмсӧ, но сэки нимкодь ру разалас сылӧн став вир-яй пасьталаыс.

И мӧдарӧ, уна ӧткодь предмет йылысь шуигӧн ми вӧдитчам ӧтка лыда кыв формаӧн: вотны тшак, кыйны чери, вердны курӧг (сёрниыс мунӧ уна тшак, чери да курӧг йылысь).

Нач ӧти курӧг либӧ сӧмын ӧти йӧрш, да тшак йылысь кӧ кӧсъям шуны, ми содтам эськӧ — торйӧдана суффикс: пӧч вердӧ курӧгсӧ, пӧль уськӧдіс вугырсьыс йӧршсӧ, детинка тӧдлытӧг тальыштіс уртшаксӧ.

«Лӧсьыд овны пожӧм ягын,

Тӧла дырйи оз сёй ном». —

сьывсьӧ йӧзкостса сьыланкывйын, и быдӧнлы гӧгӧрвоана, мый тані тӧд вылын кутӧны оз ӧти номйӧс, а ставнас ӧвадсӧ (геб, гут, лӧдз), коді дӧнзьӧдӧ ловъя лолӧс гожся кадӧ.

«Оз пӧ радейтны комияс дзоридз,

Налӧн сад йӧрыс став Эжва дорыс».

(В. Тимин).

Поэт оз тӧдчӧд, кутшӧм дзоридз пӧ оз радейтны комиыд, сійӧ тӧд вылас кутӧ став сикассӧ: дзоридзыд Коми муын сэтшӧм жӧ уна пӧлӧс, кутшӧм уна и коми войтырыслӧн лыдыс.

Ӧтка лыдӧ дзоридз кывсӧ сувтӧдӧмыс вӧчӧ юӧртӧмсӧ ярскӧбджыкӧн.

«Демид муяссьыд полӧ,

Шоча удж вылад волӧ.

Сылӧн адасыс век нин

Йӧзысь-мортысь медвекни».

(И. Вавилин).

Демидлысь дыша уджалӧмсӧ поэт тӧдчӧдӧ «адасыс йӧзысь-мортысь медвекни» сёрникузяӧн. Ӧтка лыда кыв «мортысь», кодӧс сувтӧдӧма «йӧзысь» кывкӧд орччӧн, эскӧдӧ, мый став йӧзысь дай быд мортысь торйӧн босьтӧмӧн дышджыка уджалӧ Демид. Ӧтка лыда кывйӧн уна йӧзӧс нимтӧмыс вӧчӧ юӧртӧмсӧ паметьӧ колянаӧн.

Тадзи жӧ и рӧдвуж финн-угор кывъясын вӧдитчӧны ӧтка лыда формаӧн уна ӧткодь предмет (вотӧс, тшак, дзоридз, лэбач, пемӧс) тӧд вылын кутӧмӧн, шуам, финскӧйын: меннэ калаан — мунны чериӧ (чери кыйны), меннэ марьяан — мунны вотӧсӧ (вотчыны), ӧткодялӧй: удораса да емваса сёрнисикасъясын шуӧны: озйӧ мунны (оз вотны пыдди), чери дорӧ мунны (чери кыйны пыдди), венгерскӧйын: менні гомбат седні (мунны гоб вотны); удмурт кывйын: губи октыны (тшак вотны), сутэр октыны (сэтӧр вотны).

Удмурт йӧзкостса сьыланкывйын сьывсьӧ:

Солдатэд ной, ой, кошкоз уг

Радэн-радэн штыкъёсын

(Салдатыд пӧ ӧд мунас

штыкъясӧн да радӧн-радӧн).

Тані «салдат» кыв сулалӧ ӧтка лыдын, а «штыкъяс» да «радӧн-радӧн» кыв формаяс стӧчмӧдӧны, мый салдатыс уна, но найӧ ӧткодь арлыдаӧсь, ӧткодь паськӧмаӧсь, быттьӧ ӧти морт, и та вӧсна ӧтка лыда «салдат» кывйыс сетӧ сьыланкывйыслы стӧчлун, зумыдлун^Салдат кыв мунӧ армия кывлы синоним пыдди: салдатӧ босьтӧны, салдатын вӧлі кык во.../^.

Поэтическӧй сёрниын, кор эм ыджыд коланлун видзтыны слог лыдсӧ, кывбур тэчысьяс тшӧкыда подлежащӧй да сказуемӧй петкӧдлысь кывъяссӧ оз сувтӧдны ӧти лыдӧ, ӧтисӧ на пиысь вайӧдӧны уна лыдын, а мӧдсӧ ӧткаын.

Татшӧм ногӧн сёрни тэчан законъясысь явӧ кежӧм вӧсна юӧртӧмыс артмӧ дженьыдджык, а сылӧн вежӧртасыс оз дзугсьы.

«Лым вольпась вылын Домна узьӧ,

А вывті тюргӧ дзоля ёль, —

Дзор коз пу кисьтӧ лапъяс кузя,

Кыдз, гашкӧ, мамыс, синва моль».

(Н. Фролов).

Синва кисьтӧм улын ми гӧгӧрвоам чужӧм кузя уна синва мольлысь исковтӧмсӧ — синва мольяслысь гылалӧмсӧ (киссьӧмсӧ).

Синва мольяс пыдди поэт шуӧ дженьыда — синва моль, — и ми быттьӧ ясыда аддзам, кыдз быд торъя войт исковтӧ коз лап кузя ӧтка синва тусь моз.

«Мича нывъяс, босьтчылӧй нӧ йӧктыны,

Оз тай, зонъяс, майбырӧй, ков тшӧктыны.

Гажа ворсӧны, сьӧлӧмъясныс бурмӧ,

Ягын, кылӧ юргӧ

Бӧрсяньыс йӧла шы.

(Нёбдінса Виттор).

«Сьӧлӧмъясныс бурмӧны» пыдди поэт гижӧ «бурмӧ», а ми весиг ог пыр и казялӧй, мый автор кежӧ грамматика законъясысь.

Ӧтка лыдын сулалысь сказуемӧйыс эскӧдӧ лыддьысьысьӧс, мый став том йӧзыслӧн, коді гажӧдчӧ видз вылын, ӧтмоза бурмӧ сьӧлӧмыс сьылӧм-йӧктӧмсьыс.

Кузьма Васьлӧн — вӧлыс бӧжтӧм,

Закар Васьлӧн — доддьыс вожтӧм,

Сопрон Васьлӧн — муяс кӧдзтӧм,

Мирон Васьлӧн — домыс вӧчтӧм.

(П. Клочков).

Быдлунъя сёрниын ми шуам «муяс кӧдзтӧмӧсь», а Пётр Клочков «доддьыс вожтӧм» кывъяслы рифма тэчӧм могысь гижӧ «муяс кӧдзтӧм», и бара жӧ ми огӧ казялӧй грамматика законысь кежӧмсӧ.

Бӧжтӧм, вожтӧм, вӧчтӧм кывъяс весьтын кӧдзтӧм причастие мунӧ стӧч рифма пыдди да артмӧдӧ мича юрганног. Тані ӧтка лыда сказуемӧйӧн вӧдитчӧмӧн поэт вӧчӧ юӧртӧмсӧ дженьыдджыкӧн, а гӧгӧрвоанлуныс сылӧн таысь оз вош.

Мед кӧть коркӧ лоас коми

Роч кӧть, яран, кӧть суоми,

Кӧть и коми водзӧ ло ми, —

Мывкыдджык да озырджык

Лоам мед кӧть этшаник.

«Кӧть и комияс лоамӧй ми» пыдди И. Куратов гижӧ «коми ло ми», и миянлы бура гӧгӧрвоана, мый сёрниыс мунӧ уна лыд йылысь: коми йӧз лоасны водзӧ. Тані сёрниыс мунӧ коми кыв йылысь: мед и водзӧ миян йӧз сёрнитасны комиӧн, «коми ло ми» кыв тэчасыс абу сӧмын гӧгӧрвоана, но сійӧ юргӧ кыдзи афоризм, йӧзкостса шусьӧг — дженьыдик, стӧч, дай артмӧдӧ пытшкӧсса рифма. Сійӧ паметьӧ сидзӧ ёнджыка сы серти, вӧлі кӧ шуӧма вывті нин правильнӧя: комиясӧн лоамӧй ми. Уна лыдӧ пыдди ӧткаӧ лоны кывсӧ сувтӧдӧмыс вӧчис юӧртӧмсӧ паметьӧ колянаджыкӧн.

1 удж. Вайӧдӧм примеръясысь индӧй ӧтка лыда кывъяссӧ, кодъяс мунӧны уна лыдаяс пыдди. Висьталӧй, мыйла поэтъяс вӧдитчӧны тайӧ кыв формаясӧн:

1. Вӧрыс тыри ыджыд зыкӧн,

Вӧрлӧн тӧвкӧд пансис тыш,

Ёна тышлайтчисны кыкӧн —

Пуяс вольсасис, кыдз пыш.

2. Быдлаын вичкояс,

Чурвидзӧ крестъяс,

Тоньвидзӧ-ӧшалӧ

Сё пудъя жыннянъяс.

(Тима Вень).

3. Еджыдик вичкояс

Кыпӧдіс коді,

Вичкоыс улӧ

Унаӧн водіс.

(А. Лужиков).

4. Иван Вавилин казьтылӧмын кад пыдди шуӧма кадъяс. Мый тӧдчӧдӧ авторыс уна лыдӧ тайӧ кывсӧ сувтӧдӧмӧн?

— Прӧст кадъясӧ кужис Тима Вень и шмонитны. Коркӧ висьталіс миянлы ассьыс томдырся учителялӧмсӧ. Велӧдӧма сійӧ Пожӧгса начальнӧй школаын. Сэні вӧвлӧма пыскыль кывъя ӧти детинка, коді норасьлывлӧма аслас велӧдысьлы: «Нелямын Тимофеевич, перӧыд ош гыж да?» Вениаминыс вӧлӧм сылӧн оз артмы, сы вӧсна и ассьыс велӧдысьсӧ ыдждӧдлӧма «нелямынӧн», а «оз гиж» пыдди, вӧлӧмкӧ, артмӧ «ош гыж».

«А ме пӧ, — висьтавліс сэки Тима Вень, — босьта вӧлі киӧ детинкалысь перӧсӧ, нарошнӧ видзӧда да шуа: «Зэв бур перӧ, абу жӧ ош гыж!»