ШОЧА ПАНЫДАСЬЛЫСЬ КЫВЪЯС
Кыдзи и ставыс му вылын, кыв тшӧтш жӧ дыр кад чӧжӧн вежсьӧ, сӧвмӧ. Важ кывъяс, кодъяс нимтӧны олӧмысь бырӧм предметъяс да поняттьӧяс, вунӧны, чужӧны выль кывъяс, медым нимтыны выль предметъяс да поняттьӧяс.
Татшӧм ногӧн артмӧны архаизмъяс да неологизмъяс. Но мукӧд дырйи кывйыс оз дзикӧдз вун, а кольӧ кутшӧмкӧ фразеологическӧй оборот пиӧ (идиомаын), либӧ вочасӧн вежӧ ассьыс вежӧртассӧ. Шуам, дыр кыв. Войдӧр сійӧ вӧлі кутӧ «кад» вежӧртас. Ӧні на удмурт кывйын кадсӧ нимтӧны дырӧн. Но коми кывйын дыр кывлӧн «кад» вежӧртасыс вушйысис, ӧні сійӧ мунӧ наречйӧ пыдди. Антонимӧн сылы — регыд кыв. Но ӧткымын идиомаын — зумыд кывтэчасын — тайӧ кывйыслӧн кад петкӧдлан вежӧртасыс тӧдчӧ на. Шуам: челядь дыр — челядь кадын, вундан дыр — вундігӧн, том дырйи — том кадӧ, велӧдчан дыр — велӧдчан вояс, ичӧт дырйи — ичӧт арлыдӧн... Мукӧд кывйыс дзикӧдз вошӧ сёрниысь, сӧмын кольӧ торъя слог пыдди — вӧвлӧм сложнӧй кывйысь артмӧ прӧстӧй. Шуам: изки, ӧні ми тайӧ кывсӧ гӧгӧрвоам кыдзи прӧстӧй кык слога кыв, войдӧр сійӧ вӧлӧма сложнӧй, мый вылӧ индӧ вежӧртасыс предметыслӧн: изан из. Изны (из) кывйыс гӧгӧрвоана — вӧчны тусьысь пызь, а ки — кывйыс войдӧр нимтылӧма из — камень. Ӧні на удмуртъяс да венгръяс изсӧ шуӧны оз изйӧн, а кӧ-ӧн, финнъяс — киви-ӧн, манси да хантыяс — кев-ӧн...
Истӧг кыв войдӧр сідз жӧ вӧлӧма сложнӧй, водзджык слогыс — из артмӧма сэк, кор коми войтыр изсӧ изйӧн нин шулӧмаӧсь, а абу киӧн, а тэг нимтылӧма сера, сотчантор. Изтэг кывйысь артмис истӧг. Ӧти-кӧ, гортӧм т согласнӧй водзын з гортӧммис, вуджис с-ӧ, аскодяссис, мӧд-кӧ, коми литературнӧй кывйын бӧръя слогъясын некор оз сулав э, сы пыдди шусьӧ ӧ. «Кӧні тэ олан?» книгаын А. И. Туркин^Туркин А. И. Кӧні тэ олан? @ 1977./^ вайӧдӧ места нимъяс, кодъясӧс шуӧны Тэг, Тэгъя — сы серти, мый матын сійӧ сиктъяс дорас перйылӧмаӧсь серасӧ, истӧг вӧчанторсӧ.
Зумыд кыв тэчасъясын (идиомаясын) пӧшти век паныдасьлӧны этимологиясӧ воштӧм кывъяс, кодъяс уна нэм пыр писькӧдчӧмаӧсь миянӧдз, вермӧны йитчыны сӧмын ӧти либӧ некымын кывкӧд да вермӧны вежсьыны синонимъясӧн, матысса вежӧртаса кывйӧн либӧ кывтэчасӧн.
Видзӧдлам, кыдзи художествоа гижӧдъясын вӧдитчӧны шоча паныдасьлысь кывъясӧн, кодъяс шыбитчӧны синмӧ, кыскӧны лыддьысьысьлысь вниманньӧсӧ да отсалӧны артмӧдны мича серпас.
1. Кекӧнач, кекӧнач,
Ыджыд мамыс ломтіс пач,
Ичӧт мортлы пуис рок,
Шуӧ: гӧститны пӧ лок.
Оз тай котӧрт ичӧт кок —
Кӧдзалас и чӧскыд рок.
(Фольк.)
Тані кекӧнач кыв артманног боксяньыс сложнӧй жӧ, артмӧма кык юкӧнысь: кекӧ да нач-ысь. Кекӧ — ичӧтмӧдана форма ки-лӧн, эм ещӧ кеконь, кек формаяс, кодъяс паныдасьлӧны сёрнисикасъясын. Найӧ индӧны сы вылӧ, мый ки кывлӧн войдӧр кыв вужйын и пыдди вӧлӧма э гласнӧй шы (кыдзи ӧні финскӧйын каtе либӧ венгерскӧйын кez) -кӧ — ичӧтмӧдана суффикс, нач — «начкыны (вачкавны, кучкавны)» вежӧртаса глаголлӧн кыв вужйыс. Зэв важъя кыв форма кольӧма сӧмын кекӧнач кывйӧ, коді паныдасьлӧ миян сёрниын шочакодь: сӧмын сэк, кор колӧ тӧдчӧдны ёна долыдла ки пыдӧсӧ ки пыдӧсӧн воча кучкалӧм.
2. Уналӧн унаысь сьӧлӧмыс усьлӧ,
Няргывлӧ: «Вынӧй оз судз!»
Ыджыд удж вӧчигӧн лачаыс куслӧ,
Чорыда топӧдлӧ мудз,
Сойясыс ӧшӧдчӧ рудз.
(Н. В.)
3. А вот бакен пемыд пиас
Дзибрасьны оз дугдыв.
Мед нӧ, оз кӧ сылӧн биыс
Олӧм туйӧс югдӧд.
Зато тӧда, зато аддза:
Войсӧ сяммӧ венны,
Да и содтӧд сетӧ лача
Кодлыкӧ, дай меным.
(В. П.)
Вайӧдӧм юкӧнъясас паныдасьлӧ лача кыв, Нёбдінса Виттор тайӧ кывсӧ вайӧдӧ куслӧ глаголкӧд, ӧтлаын тайӧ зумыд кыв тэчасыс кутӧ вежӧртас: «вошлӧ надеяыс, бырлӧ эскӧмыс». Владимир Попов лача кывсӧ вайӧдӧ сетӧ глаголкӧд, артмӧм кыв тэчасыс кутӧ «ышӧдӧ либӧ сетӧ надея» вежӧртас. Тані ми аддзам, мый коркӧ важӧн лача кыв кутлӧма «надея» вежӧртас, ӧні сы пыдди вӧдитчӧны рочысь пырӧм кывйӧн, а важъя кывйыс кольӧма сӧмын фразеологизмъясын.
4. Эштіс керка, колӧ карта
Сиктса мортлы, пывсян, гид...
Ставсӧ водзвыв он на-й артав,
Мый на корас олан гыд.
(Ю. В.)
Тані миянлы синмӧ шыбитчӧ виччысьтӧм кыв тэчас — олан гыд, кодӧс поэт вайӧдӧ метафора пыдди. Миян сёрниын гыд кыв паныдасьлӧ шоча, сійӧ ёнджыкасӧ тӧдса чери кыйысьяслы. Гыдйӧн нимтӧны тывлысь либӧ кулӧмлысь судтаногсӧ (кулӧм вермӧ лэдзчыны ва пыдӧсӧдз, медым потшны черилысь туйсӧ). Олан гыд кыв тэчасыс зэв стӧча пасйӧ, мый морт быдлунъя олӧмын оз овлы пӧт сійӧн, мый сылӧн эм. Морт кӧ лэптіс ассьыс керка, сылы ковмӧ карта, пывсян. Но и тайӧ на сылы абу тырмымӧн. Мед кокньыдджыка, лӧсьыдджыка овсис, морт мӧвпалӧ кодйыны керка дінӧ кӧбрег, ва струба, лӧсьӧдны парник, телевизор, магнитофон, машина, гараж да с. в. И морт оласноглысь татшӧм визьсӧ тӧдчӧдӧм могысь Ю. Васютов зэв ас кадӧ вайӧдӧ шоча паныдасьлысь гыд кыв.
5. Косясьлӧм паськӧма, вируля чужӧма, котӧрӧн воис Ардальон вомын кывтыдӧ, кыті подъяна нин видзӧдсис ваыс. (Г. Ю.).
Мортлысь состоянньӧсӧ, ортсыса видсӧ Г. Юшков пасйӧ синмӧ шыбитчана вируля кывйӧн, кодлӧн этимологияыс вошан выйын нин. Вируля торъялӧ куим компонент вылӧ: вир, уль да яй вылӧ — ӧтлаынсӧ найӧ артмӧдӧны сьӧлӧмӧ сатшкан серпас: мортлӧн косяссьӧма кучикыс, дойяссьыс петӧ вир. Позьӧ лӧсьӧдны кыв тэчасъяс: вируля чужӧм, вируля ки, вируля кок... Тайӧ куим кывсӧ йӧзкост сёрниын век орччӧн шуалӧмыс йитіс найӧс ӧти торйӧдны позьтӧм кыв тэчасӧ, шыльӧдіс сідз жӧ, кыдзи визув ва гӧгрӧсмӧдӧ ю пыдӧсысь изъяс. Вир уль яй пыдди лоис вируля, медбӧръя кывйыс воштіс ассьыс вежӧртассӧ, яй пыдди лоис -а суффикс, коді коми кывйын прилагательнӧйӧс вермӧ пӧртны наречиеӧ, шуам: бур — бура, кокни — кокниа, чӧскыд — чӧскыда. Сідз жӧ и вир уль — вируля.
6. Паччӧр сэрӧгын тӧвся рытын челядь кывзӧны пӧчлысь мойд.
Сэрӧг кыв миян сёрниын паныдасьлӧ медся шоча, сӧмын паччӧр кывкӧд орччӧн, сылӧн вежӧртасыс — «пельӧс». Войдӧр сэрӧг кыв миян сёрниын бергавлӧма паськыдджыка, и быд пельӧс сэки шусьылӧма сэрӧгӧн, а абу сӧмын паччӧр пельӧс. Та вылӧ индӧны рӧдвуж кывъяс: удмуртъяс ног пельӧсыс — сэрэг, а венгръяс ног — sarок (шарок), венгерскӧйын коми с-лы кыв водзын тшӧкыда лӧсялӧ ш, орччӧдӧй: sо (шо) — сов, sertes (шертэш) — серов... szen — шом. Вочасӧн сэрӧг кыв пыдди комиын кутіс бергавны пельӧс (ӧд пельӧсыд кусыньӧн артмӧ, кыдзи пемӧсъяслӧн пель!)
7. Ай-мам му дорад кӧ киыд лудӧ,
сійӧ аснас тэнӧ вердӧ-удӧ (Ю. В.).
Миян сёрниын удны кыв паныдасьлӧ сӧмын вердны-удны кыв тэчасын, коді кутӧ «вердны-юктавны, быдтыны, видзны лёкторйысь (кынмӧмысь, висьӧмысь, тшыгъялӧмысь)» вежӧртас. Мукӧд финн-угор кывъясын коми удны-лы эмӧсь весьтас сулалысь глаголъяс: венгерскӧйын — аdnі, финскӧйын — аntаа, кодъяс кутӧны «сетны» вежӧртас. Ӧнія коми кывйын «сетны» поняттьӧсӧ петкӧдлӧ выль глагол, а важыс миян сёрниысь вочасӧн бырӧ, и ӧнія кадӧ кольӧма сӧмын торйӧдны позьтӧм кыв тэчасын. Вердны-удны войдӧр гӧгӧрвоӧдлӧма: абу сӧмын вердны да юктавны, но и сетны вермана отсӧг мортлы.
8. Некор эг ылӧдлы да ог жӧ кут сюра-тошка мужик ылӧдчыны (Г. Ю.).
Зумыд кыв тэчас сюра-тошка нимтӧ верстьӧ, тыр арлыда мортӧс. Тошка кыв тані гӧгӧрвоана: мужичӧй, арлыда нин морт, сылӧн нин тош петӧ, оз кӧ брит. А сюра — некыдз абу йитчӧма мӧс либӧ ыж сюркӧд, весиг оз мун сёрниыс йӧг йылысь, коді вермӧ петны юрӧн кытчӧкӧ зурасьӧмысь. Сюра-тошка зумыд кыв тэчасӧ саймовтчӧма архаизм — важъя кыв, коді миян сёрниысь бырӧма нин, кольӧма сӧмын ӧткымын сёрнисикасӧ да финн-угор рӧдвуж кывъясӧ. Изьватас сёрниын сюра кывлы весьтас сулалӧ сюрӧм, сюрӧма причастьӧ, коді артмӧма сюрны глаголысь. Сюрны тані кутӧ некымын вежӧртас, и на пиысь ӧти — чорзьыны. Чорзьӧм нянь йылысь войвывса комияс шуӧны: сюрӧма пӧ. Миян матысса рӧдвужъяс, удмуртъяс, верстяммӧм морт йылысь либӧ быдмӧм гортса пемӧс йылысь шуӧны: сюрмем. Финскӧй да эстонскӧй кывъясын, кодъяс комилы лыддьысьӧны ылі рӧдвужъясӧн, эмӧсь прилагательнӧйяс суури, суур. Найӧ сулалӧны весьтас коми сюралы. Налӧн вежӧртасыс — «ыджыд». Тадзикӧн, ми аддзам, мый войдӧр сюра кыв миян сёрниын бергалӧма ёнджыка, сійӧн коми войтыр пасйылӧма дыр кад чӧж олысь мортӧс, важмӧм сёянтор. Тайӧ кывйыс чужлӧма зэв нин важӧн, кор миян пӧльяс да пӧчьяс овлӧмаӧсь ӧтлаын мукӧд финн-угор йӧзкӧд. Вочасӧн сюра кыв кыдзи «ыджыд, пӧрысь, верстьӧ» признак сетысь ним миян сёрниысь быри и коли сӧмын ӧти зумыд кыв тэчасын, кодысь ортсыын сійӧ ӧні гӧгӧрвотӧм нин.
9. Ӧткымын сложнӧй кывйын торъя юкӧнъясыс сы выйӧдз вежсьӧмаӧсь, мый ӧтмоз юргӧны дзик мӧд вежӧртаса кывъяскӧд, кӧть на костын нинӧм ӧткодьыс и абу.
Босьтам пельпом кыв. Позьӧ думыштны, мый сійӧ артмӧма пель да пом юкӧнъясысь. Но ӧд пель да пельпом некыдз абу йитчӧмаӧсь, на костын — тшӧка, бан бок, сьылі... Пельпом — сійӧ лӧпатка пом, а важъя йӧз лопаткасӧ шулӧмаӧсь пуліӧн. Коми сёрнисикасъясын ӧні на бергалӧ пулі кывйыс: Эжва йылын сійӧн нимтӧны порсь лӧпатка, изьватасъяс — гортса пемӧсъяслысь водз джынсӧ шуӧны водз пуліӧн, а бӧр джынсӧ — бӧр пуліӧн, керкалысь водз юкӧнсӧ — водз пуліӧн, а бӧр юкӧнсӧ — бӧр пуліӧн жӧ. Сідзкӧ, войдӧр пельпом пыдди коми войтыр шуліс пулі пом. Вочасӧн пулі кывйыс быри, сійӧс вежис рочысь пырӧм лӧпатка. Пулі кывлӧн колясыс сӧмын паныдасьлӧ пельпом кывйын, вӧвлӧм пулі пом лоис пельпомӧн, ӧд пельыс — ловъя кыв, сійӧ гӧгӧрвоанаджык вунӧм пуліысь, кӧть некутшӧма абу йитчӧма лопаткакӧд.
Тадзи кымын жӧ и артмис мырпом кыв, кӧні мыр да вотӧс ним костын абу жӧ йитӧдыс. Мырпомсӧ важ финн-угоръяс нимтӧмаӧсь моррах-ӧн. Тадзи сійӧс ӧні на шуӧны финнъяс да хантыяс. Коми йӧз вочасӧн вежӧмаӧсь тайӧ кывйыслысь чужӧмбансӧ гӧгӧрвоана формаясӧ: мырӧ да помӧ, сідз жӧ, кыдзи лежнӧг вотӧссӧ нимтӧны лежнӧг йылӧн, моррах пом пыдди вочасӧн лоис мырпом, коді радейтӧ быдмыны шоч вӧраинын, нюръяс вылын, вермӧ петны и мыр бокъясӧ.
Вӧрса кушинъясын быдмӧ мича турун — маръямоль (пион), кодлӧн нимыс сідз жӧ кыссьӧ важъя кадсянь, кор комияс овлісны финн-угор йӧз котырын на. Быдмӧгъяслысь вотӧссӧ важ йӧз шулӧмаӧсь мараӧн. Мордва ног яблӧг — умарина, финнъяс да карелъяс ног вотӧсыс — мара. Коми йӧзкост сёрниын ӧткымынлаын паныдасьлӧ касьмар вотӧс ним, мукӧдлаын сы пыдди шуӧны намыр (костяника). Тайӧ кывъясас мар юкӧныс индӧ вотӧс вылӧ, а касьнас пасйӧны каньӧс (лунвыв коми сёрнисикасъясын). Сідзкӧ, важӧн маръямоль (пион) вӧлі кутӧ «вотӧс моль» вежӧртас. Тайӧ мича вотӧс мольсӧ ӧні на сиктса нывкаяс радейтӧны перъявны дзоридз пуртӧс пытшкӧсысь да сунисӧ пысавлӧмӧн новлыны сикӧтш пыдди. Кыдзи аддзам, быдмӧгыслы нимсӧ сетӧмаӧсь абу Марья, Машӧ, Маньӧ, Машук серти, а неуна мӧдтор тӧд вылын кутӧмӧн, и важӧнкодь нин.
