ВЫЛЬМӦМ ДА ВАЖМӦМ КЫВЪЯС
Сёрни артмӧ торъя кывъясысь, быд кывлӧн эм аслас вежӧртас, коді дыр кад чӧжӧн вежсьӧ жӧ, кыдзи вежсьӧ ачыс олӧмыс. Татшӧм вежсьӧмъяссӧ казялам, кутам кӧ видлавны да орччӧдавны колян нэмся коми кывлысь формаяссӧ.
И. Куратовлӧн «Воклы» кывбурын паныдасьлӧ ордйысьны кыв, кодлӧн вежӧртасыс «пукавны орччӧн»:
А со тэкӧд
Ордйысям, кор колӧ, пыр,
Картіӧн-ӧ ворсігтыр,
Юиг-ӧ пӧт пызан сайын,
Сьыліг-ӧ, кор зептад вайин
Йӧзлысь мича сьыланкыв...
Сэки сійӧ вӧлі матын ордын кывбӧр дінӧ: Закар ордын пукавны и Закаркӧд орччӧн пукавны. Ордлы — мортлӧн бокса лыясыс; ордйысьны кывлӧн водзвывса вежӧртасыс вӧлӧма: пукавны сэтшӧм матын морт бердын, мый инман сы ордлыясӧ. Коми-пермяцкӧй кывйын ӧні на орччӧн пыдди гижӧны ордчӧн — ордлы кылӧмӧн. Ӧні, сё во мысти, ордйысьны кыв выльмис, босьтіс выль вежӧртас: панласьны, ёрта-ёртӧс вӧтӧдны — кольны уджын, спортын, велӧдчӧмын, чужис выль поняттьӧ — социалистическӧй ордйысьӧм.
Ещӧ водзджык, XIV нэмын, кор вӧлі лӧсьӧдӧма медводдза коми гижӧд, кывъяслӧн вежӧртасыс ёнджыка торъяліс ӧніяысь.
Босьтам карта кыв. Сэки сійӧн нимтісны «керка, овмӧс» поняттьӧ. Ӧні ми картаӧн шуам мӧсъяслысь, ыжъяслысь — гортса пемӧсъяслысь оланін, а ог йӧзлысь. Карта кывлӧн важ вежӧртасыс кольӧма картаӧ пырны фразеологизмын, кодлӧн вежӧртасыс: гӧтрасьӧм бӧрын овмӧдчыны гӧтыр керкаӧ.
Гажавны кыв ӧні миян абу, эм гажӧдчыны, гажмыны, гажӧдны..., кодъяслӧн вежӧртасыс йитчӧма долыдлункӧд, кыпыд рукӧд. Квайтсё во сайын гажавны кутіс мӧд вежӧртас — кӧсйыны. Ӧні тайӧ вежӧртасыс кывйыслӧн вушйысьӧма, бырӧма, сӧмын кольӧма кыдз гажыд, кыдз гажыс торйӧдны позьтӧм кыв тэчасъясын, кодъясӧс гӧгӧрвоам: кыдз кӧсъян, кыдз кӧсйӧ. Гажавны кывлӧн кыв вужйыс тыдовтчӧ и гашкӧ кывйын, коді артмӧма кык юкӧнысь: гаш — гаж — кӧсйӧм да кӧ (частича), ш-ыс гортӧммӧма к согласнӧй водзын. Войдӧр гаж кӧ вӧлі тӧдчӧдӧ — «кӧсъян кӧ», вочасӧн сылӧн вежӧртасыс вуджис «стӧча тӧдтӧмлун, чайтӧм, мӧвпалӧм» петкӧдлӧмӧ.
XIV нэмся гижӧда памятникъясын паныдасьлӧ кежасьны кыв «надейтчыны» вежӧртасын. Сійӧ кывйыс ӧнія коми сёрниын оз нин бергав, сӧмын паныдасьлӧ кежысь кывбӧрын сылӧн кеж юкӧныс, шуам: ас кежысь, мам кежысь, пӧч кежысь кольны — кольны ас вылӧ, мам вылӧ, пӧч вылӧ надеяӧн.
Мӧдарӧ, ӧткымын важ кывлӧн вежӧртасыс лоис паськыдджык, выльджык. Шуам, ёрт кывйӧн войдӧр нимтісны сӧмын напарникӧс, партнёрӧс: олан ёрт — гӧтыр либӧ верӧс, ныв ёрт — пӧдруга, вом ёрт — собеседник, туй ёрт — попутчик, вӧралан ёрт — морт, кодкӧд тшӧтш вӧралӧны. Ӧні ёрт — сійӧ ӧтлаын велӧдчысь, ӧти удж вӧчысь, ӧтувъя тыш нуӧдысь морт. Тайӧ кывлӧн вежӧртасыс миян сёрниын лои кыпыдджык, сӧдзджык, партийнӧй, ӧтувъя удж нуӧдысь йӧзӧс ми лыддям ёртъясӧн.
Дзоридз кыв войдӧр петкӧдліс сӧмын быдмӧгъяслысь тувсов дзоридзьяссӧ, кодъясысь арын кисьмӧны вотӧсъяс: пув дзоридз, мырпом дзоридз, льӧм дзоридз. Ӧнія литературнӧй кывйын дзоридзӧн нимтӧны став чветсӧ: и мак, и роза, и гладиолус, и катшасин, и вижъюр, и маръямоль...
Мог кыв паныдасьліс сӧмын мог могмӧдны выраженньӧын. Ӧні тайӧ кывнас вӧдитчам паськыдджыка: «задача, цель» вежӧртасын. Ми шуам: миян мог — тэчны коммунизм. Сӧветскӧй йӧзлысь олӧмсӧ бурмӧдӧм — партиялӧн медшӧр могыс.
Важмӧм кывъяс пиысь торйӧн тӧдчӧдӧны архаизмъяс да историзмъяс.
Архаизмъяс — сэтшӧм важмӧм кывъяс, кодъясӧс вежӧмаӧсь выльясӧн. Выль кывйыс стӧчджыка тӧдчӧдӧ вежӧртассӧ, лоӧмторсӧ, действиесӧ. Шуам: канавны пыдди — веськӧдлыны. Канкар пыдди Москва (столича), Питер пыдди Ленинград, гажавны пыдди кӧсйыны, карта пыдди керка.
Историзмъяс — важ кывъяс, кодъяс пасйӧны олӧмысь бырӧм поняттьӧяс, признакъяс, предметъяс. Важ оланног бырӧмкӧд тшӧтш вунісны миян сёрниысь сэкъя оласног, предметъяс, поняттьӧяс нимтысь кывъяс — историзмъяс. Шуам: вот — крестьянинлысь перйӧм налог; баяр — боярин; кан — сар; вись — жертва; перна — сьыліӧ ӧшӧдан крест; часослов, нимкыв, юрбитӧм; ӧксы — князь...
Архаизмъяс да историзмъяс колӧ тӧдны сы могысь, медым пыдісяньджык гӧгӧрвоны коми йӧзлысь важ оласногсӧ, мед гӧгӧрвоанаӧсь лоины йӧзкостса поэзия да коми классикъяслӧн произведенньӧясыс.
Архаизмъяс да историзмъяс отсӧгӧн писательяс да поэтъяс тэчӧны важъя олӧмысь стӧчджык серпасъяс.
Вайӧдӧм произведенньӧ юкӧнъясас паныдасьлӧны архаизмъяс да историзмъяс. Висьталӧй, кутшӧм рӧм найӧ сетӧны гижӧдыслы.
1. Колӧ пӧ ӧд тыла сотны кайны,
Да биваыс мӧгыльтӧм.
Колӧ пӧ ӧд тыла вундыны кайны,
Да чарлаыс пинявтӧм.
Колӧ пӧ ӧд тыла тэчны кайны,
Да сёрӧм местаыс вӧчтӧм.
Колӧ пӧ ӧд вартны мунны,
Да вартаныс чаптӧм.
Колӧ пӧ ӧд сю юкны мунны,
Да пудовкаыс пыдӧстӧм. (Фольк.)
2. Сідз дыр-ӧ-недыр олісны,
Дай ӧксы гозъя мунісны.
На пыдди коли яран зон,
Сы вылӧ лача лои ён.
Сы дінӧ коли налӧн ныв —
Кок улас кыссьӧ юрси йыв,
Зэв мича, зэв на ачыс том,
Гӧрд мырпом быттьӧ сылӧн вом.
Зэв тӧлка, велӧдчӧма ныв,
Оз шулы некор прӧста кыв.
Он некыдз сійӧс нылӧн чайт,
А сӧмын сылы ар дас квайт.
Том нывлӧн оланіныс — чом,
Став уджыс — чом дор посни пом.
Оз весь ов — уджалӧ лун быд:
Кор пуӧ рок, кор пуӧ шыд.
Пыр вурсьӧ либӧ пыртлӧ лым,
Кор вурӧ малича, кор пим.
Оз прӧста ов и мужик морт,
Войвывса ӧксылӧн бур ёрт.
Кӧр дорӧ ветлывлӧ быд лун,
Мед кӧрыс некытчӧ оз мун,
Да вӧчӧ чера-пурта пом,
Сідз олӧ миян мойд выв чом.
Сідз олӧны да вылӧны,
Кор немтор вӧчны, сьылӧны,
Роч ӧксы ныв да яран зон,
Тшӧтш сьывлӧ накӧд налӧн пон.
(Б. Ӧ.)
3. Иллялундырся пӧ менам да
Юсь пӧлян шыӧй!
Югыд шондіӧй менам дай,
Юсь пӧлянӧн менам пӧлянасьӧмӧй,
Югыд шондіӧй менам да
Сьӧла пӧлянӧн чипсасьӧмӧй!
Коли ӧд, коли менам да,
коньӧрӧйлӧн,
Ныв вӧляӧй да ыджыд вӧляӧй,
Югыд шондіӧй пӧ менам да
Сьылӧмӧй пӧ да пӧлянасьӧмӧй,
Роч аканьяс пӧ менам да
Муса нывъясӧй.
Роч баяръясӧй менам да
Тшӧтшъя быдмӧм зонъясӧй...
(Фольк.)
4. Мунӧны лун-войыд...
Регыд морт том!
Ӧтнас морт — джын морт!
Ангел, куль да орт
Ӧткӧн мед оласны! (И. К. )
5. Пеша дорын мамӧ печкӧ,
Батьӧ тюни гындӧ,
Ичӧт вокӧ пачӧн ворсӧ,
Чойӧй сыкӧд зыньгӧ.
Сэні ещӧ сартас кусӧ,
Выльысь колӧ пешны,
Чоя-вока пинясьӧны,
Дзикӧдз олӧм эштіс. (Н. В.)
6. Дяк, тэ часослов эн вунӧд,
Босьт тшӧтш требниктӧ ки улад,
Оз ков сӧрны.
Ризі-кӧлуй босьта сьӧрысь...
Сэсся ставным енъяс бӧрысь
Паныд петам. (Н. В.)
7. Салехард — ыджыд нырд вылын
кар,
Лабытнангисянь кызь куим верст,
Мыйла тэрмасьны, ненеч кор рад
Чомлысь ӧдзӧссӧ восьтыны мен.
Пыра гортӧ моз смела... А тан
Дона гӧстьъясыс тырмымӧн эм,
Сӧмын места эз аддзы шаман
Да кынь гусялысь лёк Алитет.
Ӧти шуӧ: «Ме — вӧвлӧм вогул,
Некор ассьым бур нимӧс эг тӧд.
Ӧні ыджыд семьяын бур друг
Лои мансиыс мукӧдкӧд тшӧтш».
Шуӧ мӧд: «Самоедлысь лёк ним
Ненеч кыскаліс уна сё во.
Кытчӧдз югыд Октябрнымлӧн би
Пемыд войтырлысь синъяс
эз восьт».
«Менӧ шулісны няйтӧсь ӧстяк, —
Содтіс сёрниӧ пӧрысь ханты, —
Ӧні Об бердса тундра и яг
Шуда войтырлӧн радлунӧн тыр».
Чӧла овны ме ачым эг куж,
Эжва берегын быдмӧм поэт:
«Мыйӧн вӧлі зырянинлӧн шуд,
Дона вокъясӧй, торъялӧ сэк?»
(С. П.)
СЛОВАР
Бива — биа из, кытчӧ тывкӧртӧн кучкалӧмӧн перйылісны би. Кор эз на вӧвны истӧгъяс, бива да тывкӧрт колӧ вӧлі быд овмӧслы да вӧралысьлы.
Мӧгыль — ичӧтик мешӧк, кӧні вӧлі новлӧдлӧны биа из (истӧг пыдди).
Вартан — кузь гӧгрӧс бедь, кытчӧ гез йылӧ кӧртавсьӧ чап.
Чап — дженьыдик гӧгрӧс бедь, коді кӧртавсьӧ вартан помӧ. Вартігӧн чаптӧн кучкалӧны кольтасӧ, медым гылӧдны шептысь тусьсӧ.
Тыла — биа места, важ коми кывйын бисӧ шулӧмаӧсь тыл (ӧні на тайӧ кыв вужйыс паныдасьлӧ финн-угор кывъясын: удмуртскӧйын — тыл, финскӧйын — tulі, венгерскӧйын — tuz).
Сёрӧм — зорӧд, тэчас, кытчӧ вартігкежлӧ тэчӧны косьтӧм кольтаяс.
Пудовка — дозмук, кытчӧ тӧрӧ 16 килограмм тусь, пудовкаӧн войдӧр мерайтлісны, уна-ӧ воӧма нянь арын.
Ӧксы — князь (удмурт кывйын: эксэй — сар), тані: озыр морт, озыр кулак, купеч.
Лача — надея.
Пом — тані: удж, посни пом — гортгӧгӧр удж; чера-пурта пом — черӧн-пуртӧн вӧчан удж.
Яран — ненеч, (ӧні — кедзовтан ним).
Илля лун — важъя вичко праздник, август 2 лунӧ.
Куль — чӧрт, бес.
Орт — мортлӧн лов, важ йӧз чайтӧм серти, коді кольӧ морт кулӧм бӧрын.
Пеша — сартаса би, кодӧс вӧлі пемыд кадӧ лӧсьӧдӧны ва тыра вор весьтӧ. Сартаса би вӧлі войдӧр югдӧдӧ керка пытшкӧс.
Пешны — ӧзтыны сартас.
Сартас — чуркаысь вӧсниа кокыштӧм дзав, рочӧн — дранки.
Гындыны — кӧтӧдӧм вурунысь вӧчны кӧмкот.
Тюни — гынйысь вӧчӧм кӧм.
Часослов — вичко книга, кытчӧ гижалӧмаӧсь молитваяс.
Требник — молитва чукӧра книга.
Шаман — войвывса йӧзлӧн знахар, ылӧдчысь лекар да священник.
Вогул — мансилӧн важ ним.
Остяк — хантыяслӧн важ ним.
Самоед — ненечьяслӧн важ ним.
Зырянин — комилӧн важ ним.
