ДЗУЗГАН

Турунла чужан грездас выль оланінсянь локтіс да сёрмис. Пӧрӧма егыр вылӧдыс да, вӧла туйыдлы вель дыр ордымасьны ковмис. Сэсся и кык дзоляник зорӧдысь турунсӧ доддьӧ меститӧм вылӧ кадыс уна муніс, синан потшсӧ жмитӧмӧн-личӧдӧмӧн. Кытчӧкӧ тай зэв ӧдйӧ дженьыдик луныс колис-а. Деревняӧ пырис да дзурс пемыд нин вӧлі. Мунсьӧма бӧрсӧ, дас кык версттӧ кималасӧн он дзурликась, кутшӧмкӧ бокшаӧ вӧвнад и додьнад тімбыльтчан.

Вадорыс эськӧ и гортӧн вӧлі Епимлы, да кызь кымын во сайын нин эновтліс, орчча сиктӧ быдсӧн кык судта керка зымнитіс, уджсьыд сэки бура на вештысисны да. Тракторыд ас киас вӧлі да, кор да мый окота, сійӧс на и матыстліс нӧрыс йыласмоз, кытысь сетісны поздысян местасӧ.

А мыйла орчча сиктас муніс, вермас жӧ быттьӧ висьтавны. Мусаыс сэтысь сюрис. Сійӧс эськӧ позис Вадорӧ вайӧдны: кытчӧ ем, сэтчӧ и сунис тай, шулӧны, да дзик нинӧмла быттьӧ вӧлі, водзӧ олӧм йылысь кӧ думайтны. Челядь чужасны-быдмыштасны да, кӧн пӧ и велӧдны: дзоля школанысӧ бырӧдлісны. Сизим арӧссянь интернатӧ сетӧмнад кагаыслы и аслыд деливӧ. Ачыс велӧдчыліс йӧзын олӧмнад да бура тӧдӧ, мый дон тайӧ сулалӧ. Юрад эськӧ вежӧртӧ мыйтакӧ сюясны, да ӧд лёксӧ не сы мында пысалан.

И бурдӧдчыны некӧн. Медпунктсӧ школанысӧ моз жӧ бырӧдісны. Кодарыськӧ волысь медичка Тоня кӧлуй эз удит лӧсьӧдны ни кынӧм нажӧвитны, сідзи кокнивылысь и жбыргис бӧр сэки ёна на жбыръялысь самолётӧн.

Регыд мысти и клуб тупкысис. Лавка сӧмын колис, кытысь мужикулов ӧтарӧ «еджыд юра другъяссӧ» котрӧдлісны. Сэсся тышкӧ нинӧм абусьыс волісны, кытчӧ веськалӧ ӧта-мӧдныслы зятйӧдлісны. Корсюрӧ сюсьджыкъяс и лавкасӧ петкӧдлісны.

Орчча сиктӧ мунӧм йылысь сёрнисӧ мамыс паніс. Кытыськӧ тай кывлӧма, быттьӧ некодлы Епим эз висьтавлы-а. Гажа юрнас, тыдалӧ, вомыс калькмунлӧма.

— Йӧз позйын кӧкны кӧсъян? Гортад мустӧ зыртӧ? — кутшӧмкӧ рытпомӧ, косіник морӧснас потшӧс вылӧ лэччысьӧмӧн, юалӧмъяснас сувтӧдіс мамыс муса дорас мотоциклӧн вӧрзьӧдчысь Епимӧс.

— Татысь нӧ тракторсӧ нуӧны да мый кута вӧчны? — ачыс юаліс мамыслысь.

— Мый йӧзыс керӧны, — вочавидзис мамыс. — Лесопунктӧ вудж. Ярӧ гӧраын тай уджалӧны, сэні тракторыд эм жӧ.

— Юасьлі нин. Бригадаыс тыр сэні. Некод пӧ оз ков.

— Палюравны сэсся Дзольганын кутан?

— Мыйла палюравны? Керка лэпта.

— А гортысь эта ыдждасӧ эновтан? Батьыд абу ловъя, эськӧ тадз эн жеръяв.

— Ог тай Сибырӧ мун. Дас кык верст эм ли абу.

— Сідзи-й шу: балюкыд рӧдимӧй мамсьыд донаджык лоис.

Мамыс вермис и чорыдджыка крапкыны, гажа юра кӧ быттьӧ вӧлі, да сійӧ лунъясас косӧн оліс. Кодсӧкӧ ӧтисӧ: либӧ картупель керны, либӧ юны да лым улӧ сюрӧдны. Та мында вылад вежӧрыс судзсис на.

Вина юӧмланьыс верӧсыслӧн, Педь Ёгорлӧн, пӧдӧм бӧрын сетчис. Эз овмӧс джӧбӧдӧмӧн, кӧлуйын лукйысьӧмӧн — ставыс сылӧн ем дорӧ ем, сунис дорӧ сунис вӧлі, а пенсиясӧ гуньгӧмӧн. Эз вывтіась, дай эз ӧтнас ю, Ӧнтип Матрен дорӧ ветлывліс. Тыдалӧ, ӧтнаслы гажтӧм вӧлі. Мый Епимысь — удж вылын да Дзольганӧ жбыр.

Батьыслӧн ловъя дырйи войт вомас эз босьтлы. Мунӧма тай Вой шор вевдорӧ вӧйтасьны да кулӧмас гартчӧма. Сюрӧсас кутчысьӧма да, лэптӧм бӧрас ӧдва вермисны мездавны. Кырлалісны да, войт вина эз сюр. Эз вывтіасьлы батьыс, торйӧн нин вӧрын да ва вылын. Праздник дырйи сӧмын мамыс пызан вылӧ дозтӧ лэптыліс. Пывсян бӧрын ырӧшӧн горшнысӧ веськӧдлісны. Ӧтчыд Епим пӧкмелля пӧжмӧн ёртъясыскӧд даръясис да, вежӧр выв пуксьӧдны батьыслӧн чуньнас легнитӧмыс и тырмис: мед пӧ бӧръяысь татшӧмыс вӧлі.

Отсаліс эз эськӧ батьыс Дзольганас керкасӧ кыпӧдны, али эз лэдз весиг сэтчӧ вӧрзьӧдчыны, Ӧнисим Гришалӧн ныв вылӧ вӧлі кесйӧдӧ да? Тӧдӧмысь, эз лэдз некытчӧ мунны, а мамыс тай дзоля кутысь лоис.

Дзольгансаяс окасьны эз уськӧдчыны. Мӧдарӧ, томуловыс некымынысь пемыд пельӧсӧ топӧдлісны, нинӧм пӧ тэныд тані вӧчнысӧ. Но лышкыда вештысьӧмнад да усьтӧдз юкталӧмнад тшупсисны и керкасӧ лэптісны. Киподтуяджыкъяс пытшкӧссӧ вӧчны отсалісны. Вежӧртісны ӧд: садьӧн олысь Епимлы выль трактор сетісны да, любӧй кадӧ пестӧ и турунтӧ матыстас.

Но ас мортӧн дзольгансалы сідзи и эз ло. Весиг лэч туй вӧчны эз сибӧдны, батьыдлӧн пӧ эм. Эмнадтӧ эм, да аръяснад лёкиник туйӧдыд дас кык версттӧ вуджны мотоциклнад абу на и зэв любӧ. Тӧв морӧсӧ швачкӧ, горшӧ кутчысьӧ, зырым войталӧ. Этша на быттьӧ кум-кам ывла вылас тракторсӧ дзоньталігӧн кынмалӧ. Машина кӧ эськӧ, да эз шедлы. Дзольганас мунӧм бӧрын ӧтувъя овмӧсыс, совхозӧн шусьысьыс, вит во мысти и киссис. Сьӧм эз чукӧрмы, керка овмӧдӧм вылас на ставыс муніс.

Гашкӧ, Вадорӧ ветлӧмыс, мед кӧть и кынмалыштӧмӧн, бур вылӧ. Сиасяс, батьыслӧн вӧр керкаын узьӧмӧн сьӧлӧмсӧ бурмӧдас, мамыслы пызан вылас сьӧла-дозмӧртӧ пуктас да, быттьӧ некор визув весьтса керкасьыс некытчӧ эз и мунлы.

Сӧмын тай кӧдзаліс ю кырйывса короминаыс. Куим во сайын нин меддона мортыс таладор югыдсьыс муніс, сирӧтаӧн ӧти пиӧс колис.

Бӧръя сёрниыс эня-пиалӧн турки-тарки кодь жӧ артмис. Епим кыйсьыны воліс да вой улас нин Дзольганӧ лӧсьӧдчис. Мамыс эськӧ узьны тшӧктіс, да Епим ассьыс нырис. Жальыс эськӧ петіс жӧ да: мамыс ёна нин кусыньтчӧма да вӧснялӧма, ӧдва лолыс. Лунысь лунӧ да воысь воӧ мулы да пулы копрасигӧн кӧдзыдыс да слӧтыс лыӧдзыс йиджӧмаӧсь, гырыся шӧралӧм чими гобйӧс моз косьтӧмаӧсь. Эз нин ярскӧбав, омӧля лолыс шедіс да, сынӧдсӧ апалігмоз юасьышталіс:

— Зорӧдъястӧ видзӧдлін эн? Вӧвъяс пӧ кодсюрӧлысь нокӧмаӧсь.

— Видзӧдлі, мамӧ, видзӧдлі, — вочавидзис, пызан помын пукалысь мамыслӧн ёна пыдӧдз нин вӧйӧм синъясас видзӧдігмоз, Епим. — Некыті некод абу вӧрзьӧдлӧма. Таво ме выльысь потшсьылі.

Волігъясас Епим аддзытӧг эз ов, кутшӧм сьӧкыд мамыслы. Бӧръя кадас пессӧ ӧти-кыкӧн нин пыртліс да дзоляник бидонӧн васӧ ваяліс. Йӧзлысь отсӧг эз примит. Эштыліс Дзольганӧ ас дорас нуны, да он тай босьт. Ог жӧ пӧ йӧзӧ кувтӧдчы.

Сэкисӧ, бӧръяысь сёрнитігӧн, мамыс ещӧ на юаліс:

— Вӧвтӧ нӧ лӧсьӧдлін эн, кӧсъян вӧлі да? Сійӧн ӧд кык кокни.

Буретш да сэки суседыслысь тӧв кежлӧ мам дінсьыс торйӧдӧм рыжӧй чаньӧс ньӧбис, сьӧмсӧ, вермис и эз, чукӧртіс да. Рыжкоӧн и нимтісны. Майбырӧй, ӧні няркӧдӧ-кыскӧ, кӧть мыйта пестӧ ли турунтӧ доддяд сӧвт. Но Епим оз вывтіась. Гӧрны ли пес вайны Рыжкоӧс корласны да, ӧтарӧ велӧдӧ: «Эн чемешит. Мый мунӧ, ачыс мунӧ».

Чань йывсьыд висьталіс да, мамыслӧн быдсӧн чужӧмбаныс югзьыштіс:

— Вот и бур. Менӧ коркӧ Ӧдя дорӧ нулан.

Мамыслӧн Ӧдя чойыс, Епимлӧн ичиньыс, оліс ветымын верст сайын ю горулын. Кывсьыліс: висьӧдчӧ жӧ. Зэв окотитіс сы дорӧ мамыс, дыр нин эз аддзысьлыны да.

— Мамӧ, ми машинаӧн ветлам, доддяд кӧдзыд, — вочавидзис сэки Епим да сідзи и эз слӧймӧдчы лэччӧдлынысӧ.

— Лок, пиӧ, бӧр гортад. Йӧзад олӧмыд — кач сёйӧм, — вӧліны мамыслӧн бӧръя кывъясыс. — Ме ӧд абу нин олысь.

Мӧд вонас йи кутӧм бӧрын куліс мамыс. Буретш куничалы капкан тэчны тесьтыскӧд ветліс да локтӧм бӧрас юӧр шӧрас веськаліс. Кодкӧ тай Кык шор кост паныдас воча лӧсяліс да Епимӧс шогӧдіс. Кыйдӧса нопнас и бергӧдчис Вадор туй вылӧ да котӧрӧн моз мӧдӧдчис, но тесьтыслӧн горзӧмыс да сайкалӧм вежӧрыс тшӧктісны сувтны да мӧвпыштлыны. Куш киӧн ӧд он мун. Сёян-юан ковмас, йӧзыслы мыйсюрӧ разӧдны. Колӧкӧ, весиг гортсӧ вӧчны пӧвйыс Вадорысь оз сюр, гӧгӧр ставсӧ кисьтісны да?

Сьӧлӧмыс кынмыліс ли мый ли, но синва тусь эз пет йӧз дырйиыс мамсӧ дзебигӧн. А разӧдчисны да, ыльӧбӧн сійӧ письтіс. Ырзӧмӧн бӧрдіс Епим, нывъяссӧ и гӧтырсӧ повзьӧдіс, татшӧмӧн сійӧс некор на эз аддзывны да. Кыдзкӧ тай лӧньӧдісны жӧ, эськӧ сьӧлӧмыс куліс, шоныдыс кушӧдз петіс да.

Ляпкыдик лымнас кежаліс на батьыслӧн да мамыслӧн орччӧн сулалысь крестъяс дорӧ. Бура дыр сулаліс. Мамсӧ ӧтнасӧн кольӧмысь бара сьӧлӧмсӧ топӧдіс. Лымсӧ лабич вылысь весиг чышкыштны эз вермы, сідзи и нёровтчис. Ньӧжйӧникӧн лэдзис жӧ сэсся дойыс. Катша китш-котшкерӧмысь сайкаліс. Оз и помнит, дыр-ӧ кежлӧ сырмыліс. Батьыскӧд да мамыскӧд мед эськӧ орччӧн гуаласны, а оз Дзольганса шойна вылас, бокӧвӧй пӧвстас. Часлы, нывъяссӧ да гӧтырсӧ кесйӧдас, мед быть Вадорӧ нуасны.

Тӧндзи, уръясӧс шковйӧдлӧм да вӧр керкаӧ нёровтчӧм бӧрын, мамыскӧд бӧръя сёрниыс дзикӧдз мырддис унсӧ. Лок пӧ, пиӧ, гортӧ, ӧд шуис. Ветымынӧ матыстчигӧн збыльысь эськӧ кутіс кыскыны Вадорӧ, бать-мамыслӧн киӧн кыпӧдӧм ыджыд короминаӧ, но ӧд аслас кык судта керка эм. Быдса овмӧс жӧ. Кыдз нӧ сійӧс эновтан? Нывъясыслы, шуам, эськӧ коляс, да кутшӧм зять сэтчӧ локтас, палюравны кутас? Зэв нин омӧлиник морт сӧмын дась позъяд пырӧ. Мӧдарӧ кӧ босьтны, Вадорсьыс керкаыс овтӧгыд зэв ӧдйӧ сісьмас. Вузавны мӧй? Код пӧ и босьтас? Пес вылӧ со эновтӧмаяссӧ некодлысь юасьтӧг пилитӧны.

Юрас татшӧм кашичаӧн и пырис деревняӧ турун доддьӧн сёрмӧм Епим. Быдӧн дорӧ ӧти войтӧ коллявны позьӧ вӧзйысьны, дась шоныдын узьны, да асланыс керкаӧ нин пырас, вежӧс сайысь кӧрт пачсӧ ломтылас дай. Туй мӧдарса суседлы пессӧ вайны, буракӧ, лымсӧ йӧткалӧмаӧсь да сэтчӧ додьсӧ кежӧдіс. Лэдзасис да Рыжкоӧс потшӧсӧ домыштіс. Стын ӧдзӧссӧ восьтас да карта вылӧ лэдзас.

Бура дыр нин эз волы да, кильчӧ вылас лымйыс вель джуджыда усьӧма. Бӧръя кадас тай прамӧя пуркӧшитіс. Кӧч петляяс Дзольганас пуктавліс да, бедь йывъясыс сӧмын тыдыштӧны вӧлі. Кодӧс аддзис, кодӧс эз.

Корсис пыді зепсьыс ключ чукӧр, кодӧс босьтӧ быд пӧрйӧ Вадорӧ локтігӧн, восьтыны кутіс кильчӧ ӧдзӧс томансӧ да пробойнас шедіс, стенсьыс ачыс петіс. Кодкӧ бертыштӧмӧн пыралӧма да абу и тувъялӧма сэсся. Епим эз на тӧд, гусялісны ли эз мыйкӧ, но морттӧ шогӧдіс нин. Кыдз нӧ позьӧ йӧз керкаӧ пырны? Ачыс некор некодлысь нинӧм эз босьтлы да, татшӧмторсӧ сьӧкыд вӧлі вежӧртны. Збыльмис йӧзыслӧн ӧлӧдӧмыс, гусясьны пӧ ӧд кутасны, мый эм бурыс, ну Дзольганад.

Кималасӧн корсис би ӧзтан, шлочнитіс, но би эз ӧзйы, кӧть эськӧ сиктын кыліс электростанциялӧн таргӧмыс да олан керкаясын ӧшиньяс вӧліны югыдӧсь. Видзчысьӧмӧн ӧзтіс истӧг тув. Патронын лампочкаыс эз вӧв, кысь сэсся ӧзъяс. Мӧд тув дзижнитіс да аддзис, мый и керка ӧдзӧсысь томансӧ пробойнас жӧ бертыштӧмаӧсь. Ён кӧрт бедь, тыдалӧ, керкаӧ пырысьяслӧн вӧлӧма. И керкасьыс лампочкаяссӧ босьтӧмаӧсь. Пач вом дорысь сюрис дзузган да сійӧ керка пытшсӧ неуна югзьӧдыштіс. Стеклӧыс эськӧ вӧлі жӧ, да абу тай кольӧма.

Слабджык сьӧлӧма кӧ вӧлі, эськӧ сувтіс сійӧ: ад горшъясыд ставсӧ петкӧдӧмаӧсь. Быдсяма шыдӧсыс на гожся пуктысьӧмсянь да арся чӧстуясьӧмсянь вӧлі, да ӧти тусь абу кольӧма, ставсӧ шепыштӧмаӧсь. Тшай-сакарсӧ и. Тайӧ кӧ ӧд сӧмын, Енмыслӧн видзӧмӧн на позис шуны, но ӧд став кыйсян кӧлуйсӧ — кулӧм-ботансӧ, лэч-капкансӧ, весиг вӧрӧ ветлан паськӧмсӧ — шышнитӧмаӧсь. Чер абу кольӧма ни, ӧти ведра сӧмын бок вылас туплясьӧ. Бур, пуля-пороктӧ эз коль, эськӧ и сійӧс нуисны да дзик нин йӧйӧн шуисны.

Истӧгӧн дзулйӧдчӧмаӧсь, гӧгӧр сотчӧм тув помъясыс туплясьӧны. Тадзтӧ и керкасӧ вермисны ӧзтыны. Котырӧн пыралӧмаӧсь. Ӧти морт некымынысь весиг та мындасӧ эз вермы петкӧдны. Абу тай полӧмаӧсь. Абу некод гусясьӧмсӧ тӧдлӧма ни. Тӧдлісны кӧ ӧд, юӧртісны.

Мамыслӧн кулӧм бӧрын куим во керкаыс вӧрзьӧдтӧг сулаліс — и со петкӧдісны тшыг адъясыд. Эз, дерт, бокӧвӧй волы. Зэв омӧлик, удж тӧдтӧм йӧз грезданыс эмӧсь да, на кындзи некод та ыджда шогтӧ мортыдлы эз вӧч. Томуловыслӧн киыс кузь. Олӧмаяс таладор югыдсӧ эновтасны да, шпана деревня кольӧ. Ӧта-мӧднысӧ сёясны да бырас сэсся Вадорыс. Му-видз вылас тай вӧр нин чепӧсйӧма. Эз быттьӧ и вӧвлыны ош вылӧ мунысьяс, йӧраӧс верзьӧмалысьяс, чикыш борда пыж вӧчысьяс, куд кодь керка лэптысьяс. Мыжа таысь и ачыс Епим. Ас гортас вужъясьӧм да шань йылӧм паськӧдӧм пыдди Дзольган ковмис. Со и омӧльясыс выліысь и горулысь локтісны кӧинъяс моз, некод кӧзяиныс, бӧръя кывсӧ шуысьыс, эз ло да.

«Лок, пиӧ, гортад», — бара на усисны дум вылас мамыслӧн кывъясыс, дзузганлӧн виж би вылӧ ӧтырышъя видзӧдігӧн.

— Кыдз нӧ этатшӧм кӧин позъяс локта, мамӧ? — эз мӧвпышт, а гораа шуис Епим, быттьӧ воча ныр пукаліс меддона мортыс. Но некод эз вочавидз, сӧмын чеччаліс дзузганлӧн виж биыс да керка пасьта разаліс дзузганысь солярка дук.

Позис эськӧ лампочкаысла кодъясӧкӧ петавны, да дзузганнас нин ӧти рыттӧ пукыштас. Ломтіс пач, йӧртіс карта вылӧ вӧвсӧ да ведра тыр лым пыртіс. Сылас пач вылын да вӧвсӧ юктӧдас, аслыс кружкаын чай пузьӧдас. Пемыд нин да ю вылӧ юкмӧсӧдзыс оз во.

Кодкӧ сэсся и тотшкӧдчис на. Суседыс вӧлӧма — Микипер Миколай. Би пӧ ӧзйис да, видзӧдлыны локті, коді-мый тані. Кывзіс Епимӧс да шуис:

— Тэ, Епим, збыль шуин: кӧинъяс и кутісны кольны деревняаным. Понйӧс ӧд весиг виисны, увтіс вой шӧрын ветлысьястӧ да. Сійӧн и петкӧдісны тэнсьыд керкатӧ. Кор увтас вӧлі, быть петавла да тшӧтш и тэнад керка гӧгӧрысь ӧтведайта. Оз ӧд ков нинӧм кольны. Син водзысь гусялӧны-а...

Епим нинӧм эз шу сизимдас арӧса мортыслы. Сійӧ сӧмын кузя ышловзис.

Колям кык мортсӧ шоналыштны нин кутӧм жырйӧ. Мыйкӧ, колӧкӧ-й, мӧвпыштасны.