ВНУКЛЫ ВОЛЬ

Кӧдзыд шор вевдорысь пув вотігӧн Пиля аддзыліс: ошкыс егырас, васӧд нитш вылас, водлӧма да быдсӧн гуран артмӧма. Бура дыр, тыдалӧ, стынитӧма пувсӧ шарсйӧм, тӧв кежлӧ госсӧ чӧжӧм пыдди. Али восмӧныс сёйӧм бӧрын бабыштліс?

Тайӧ гӧна пельыс али мӧд, но кодкӧ ланьтӧдчис пожӧм улӧ. Лым бобуласьтӧдз на. Сьӧд пувла, йӧлӧн сёйыштны, Пиля локтіс да нӧрыс бокшаса тапъяланінас веськаліс. Абу на удитӧма нитшкыс сувтны. Гӧныс кос ув помъясӧ ӧшйӧма. Тӧдліс, дерт, Пилялысь воддза волӧмсӧ, но абу ылыстчӧма. Лӧсьыд местаыс да, сійӧн, кӧнкӧ. Ёльыс татчӧдз оз ту, кынӧм улас шор оз письт.

— Узь, Мишӧ, узь. Он на тай дзикӧдз удзӧд да ме тэнӧ ог вӧрӧд, — тыра пестернас ылыстчигмоз нин сэки шуаліс Пиля, а ӧні, пӧшти пидзӧсӧдз нин лымнас, лямпа вылын вӧйышталӧмӧн, пырис арнас казялӧм гу дінӧ.

Эз яйла мун Пиля. Яйыс сылӧн картаас тырмымӧн баксӧ да руксӧ. Пиля муніс ош кула, шоныд воль мед вӧчны карса внукыслы — Ёгор-багырлы.

Тӧндзи пиыс да моньыс, карӧ налы яй лэччӧдіс да, дӧзмӧдісны. Пырис сідз шусяна малосемейкаас да, арӧсӧн-джынйӧна Ёгор калидорас гачтӧг стрижаліс. Петан ӧдзӧссӧ восьтӧмаӧсь да, джоджыс йи. Бурпӧт видіс кагаӧс ӧтнассӧ лэдзӧмысь да кынтӧмысь. Сӧмын тӧрытъя студентъясыдлӧн, ӧтар пельӧдныс, кӧнкӧ, пырис, мӧдарӧдыс петіс.

Кыдзи лэччылісны квайт во сайын велӧдчыны карас, сідзи и сэнӧсь. Кольччисны, кага лӧсьӧдісны да некыдз оз кӧсйыны гортланьӧ локны, кӧть эськӧ жырсӧ вештӧм вылӧ вель уна сьӧм шыбитӧны. Бурджык оланін лӧсьӧдны кӧсйӧны, отсыштны корӧны.

Кага лӧсьӧдӧмнас Сергейыс, каникул вылӧ Настаыскӧд воліс да, мӧдӧд вонас нин кывберитіс.

— Бать, тэ ӧд дзоляястӧ радейтан? — кутшӧмкӧ праздник, буракӧ, вӧлі да, чуньлыс ыджда стопкаясысь гулькнитышталӧм бӧрын телевизорӧ сатшкысьтӧдз юаліс пиыс.

— Мый огыс? — вочавидзис Пиля. — Ки вылысь эн и лэччылӧй да.

— Мый тэ шуан, миян кӧ кага артмас?

Пилялӧн синмыс, кыдз шуласны, плешкас кайис: зырымбедьяслы кага ковмӧма. Бура велӧдчӧм пыдди ӧтувтӧ олігӧн со мый керӧны. Общежитиеысь петісны, патера налы ковмис, бать вешты. Юр висьмытӧдзыс дӧзмис пиыс вылӧ. Сылӧн ӧд, кӧнкӧ, йӧй руыс, али Насталы сэтшӧм окота лоис?

Кӧсйис эськӧ матькыштны, но лӧньӧдыштіс асьсӧ да чорыда шуаліс:

— Кагатӧ кӧ лӧсьӧданныд, ӧти кӧпейка сэсся ог сет. Тіянлы велӧдчыны колӧ, а оз кага йылысь думайтны. Ми мамыдкӧд тільсям-мырсям, а ті сильганныд... Ещӧ ӧтчыд шуа: кӧпейка ог сет, кыдз гажныд, сідзи и олӧй.

Гӧгӧрвоис, кыдз эз гӧгӧрво Пиля писӧ да моньсӧ. Зэв ӧд окота томнад да йӧйнад дзоляниксӧ лӧсьӧдны. Гӧтрасьӧм бӧрас асланыс бура дыр эз артмы да, зэв деливӧ вӧлі, джын морт быттьӧ вӧльнӧй светас. Но, мӧдар боксянь кӧ, каганад — велӧдчӧмыдлы пом. Велӧдысьӧн пыдди вӧр лэдзысьӧн ли пач ломтысьӧн лоан, сюрас на кӧ тайӧ уджыс.

Вом восьтлытӧг и колис сэсся луныс. Вина эз пыр ни телевизор эз гажӧд. Нюмсертӧг и лэччисны лӧсьыд гозъя карас. Но каникул вылӧ бара на локтісны, элясисны сӧмын, мый патера вылӧ бара на доныс содіс да ёна пӧ велӧдчӧмнас зунясьны лоӧ.

Сідзкӧ, умсялыштісны да кыдзкӧ-мыйкӧ помаласны институтсӧ. Не кӧ Наста, ӧдвакӧ Сергей институтасис. Армиясьыс локтӧм бӧрын сарай вӧчалысь кутшӧмкӧ организацияӧ пырис да шалтай-болтай коддьӧмыскӧд юны сӧмын велаліс. Код тӧдас, мый дыра эськӧ юӧмнас дӧсадитчис да, тыдалӧ, садь юрӧн Настакӧд тӧдмасьӧма. Сэтшӧма мусмӧма нылыс, мый юӧмсьыс весиг ӧвсис. Наста ӧд шуӧма: либӧ ме, либӧ ю. Со ӧд мый вермӧ лоны, збыльысь кӧ радейтан.

Быдса во на институтас пырны дасьтысисны, книга бӧрся книга лыддисны. Сэки и тӧдмасисны Пиля гозъя Настакӧд. Гӧлиник семьяысь, мамныс юышталӧ, а батьныс абу. Наста медыджыдыс да гортгӧгӧрса кызвын уджсӧ бергӧдӧ. Помалӧма школа, зэв окотитӧ водзӧ велӧдчыны, да оз пӧ, тыдалӧ, артмы.

Пиля думсьыс унаысь нин аттьӧаліс Настаӧс писӧ тӧлк вылӧ пуксьӧдӧмысь да артмӧдіс велӧдчӧмсӧ. Ассьыс нывсӧ моз и лэччӧдіс тшӧтш сёян-юанӧн да сьӧмӧн-паськӧмӧн карас, а сэсся век, вермис и эз, отсаліс велӧдчигчӧжыс.

Кутчысисны ӧд дзоляниктӧ вӧчӧмысь, но помалан экзаменъяс водзвылас волісны да, тӧдчӧ нин вӧлі Насталӧн кынӧмыс. Эз и соссьы, сдайтала пӧ да вая.

Мусаник Ёгор-багырыс Пилялы, дзик дзолядырся Сергейыс кодь да. Синмыс и нырыс, вомыс и серамыс. Дзик батьыс кодь и эм. Тшӧкыда карсьыс вайлӧны да, эштылӧны и пӧля-внука джоджын гызмасьны. Пуксяс Ёгор-багыр нёль кока пӧльыслӧн мыш вылӧ да став джодждӧрасӧ пӧчыслысь дзугасны.

Жаль сӧмын, ӧдвакӧ чӧс туйӧд ветлӧдлысь лоӧ да. Карас мырдӧн овмӧдчӧны, некыдз гортлань оз нырччыны. Быдмыштас да, волыны кӧ кутасны ли ачыс волас, ю дорад быть лэччыласны да вӧрад пыраласны. Вӧртӧгыс да ватӧгыс ӧд мортыд джын радлуна. Но Пилялы зэв ёна колӧ, мед эськӧ Ёгор-багырыс сыкӧд орччӧн быд лун вӧлі.

Велаліс нин внукыс Пиля дорӧ. Карас бӧр лэччыны кутасны да, синваыс дзоляниклӧн петӧ, пӧльыслань кияссӧ чургӧдӧ. Сё муса кагаӧй!

Ӧтчыд Пиля дӧзмыліс жӧ нин. Картупель керигӧн отсыштны куимнанныс волісны. Бура уна пуктылӧны порсьтӧ видзигад да, дыр тырмӧ кернысӧ. Кор карас велӧдчисны, а дзоля пиыс Пилялӧн армияын вӧлі, гозъя кык вежонӧдз муыслы копрасьлісны, дзикӧдз дышӧдліс. Отсалӧмнад, кос поводдя вылӧ веськалісны да, ӧдйӧ и пуркнитісны. Зэв на и бур лоис, сьӧла-дозмӧрлы ӧд сиасьны сэсся коліс, кузь зэръясӧдз кытсюрӧ потшӧс выльмӧдыштны да. Ӧти машина пес на коліс вайны и, лэбулыс прӧстмис да.

Сӧмын тай Ёгор-багырӧс гозъялы колисны да джӧмдіс кӧсъянаыс. Гӧтырыс каганад нинӧм оз эшты вӧчны ни Пиля ёнасӧ оз слӧймы. Локтісны кагаысла гозъя да шуис:

— Тадзтӧ вай эн дӧсадитчӧй. Пес вӧчтӧм колис.

— Сідзи и шу: ог, шу, радейт, — венӧ кӧсйис пырны пиыс.

— Эн тшӧтясь. Ме ачым тӧда, радейта ли ог. Тӧвнас, прӧстджык лоам да, вайӧй, он на кӧ садикӧ сетӧй, — вочавидзис Пиля.

Бара дузъялӧмӧн карас лэччисны, но бурасьӧмӧн регыд мысти и локтісны: садикас пӧ тӧлысь мысти на сӧмын кӧсйисны босьтны. Сэтчӧдз пӧ Наста уджыштас кӧнкӧ.

Тӧлысьсӧ Ёгор-багыр оліс да дзоля пи кодьӧн лоис. Пиля весиг шуис коркӧ гӧтырыслы:

— Ог сэсся и сетӧй. Коймӧдыс колӧ вӧлі да, мед дзоля пи пыдди лоӧ.

Унаысь нин гӧтырсӧ коймӧдӧс вайтӧмысь кӧритіс. Сёрӧнджык кӧ, позяна дырйиыс на, лӧсьӧдісны, эськӧ ӧні сійӧ и олан гажыс вӧлі. Телевизорыд тай этша гажӧдӧ. Вӧрӧ петалан да вӧлисти лолыд бурмӧ.

Збыльысь эськӧ коймӧд пи пыдди видзисны, да сетасны мӧй ловъя бать-мам? Аттӧ жӧ ёна радейтӧны да. Выльысь-выля кӧмӧдӧны-пасьтӧдӧны, чача пиӧ вӧйӧма, ки вывсьыныс оз лэдзлыны. Сӧмын дзескыд да кӧдзыдіник жыръяд омӧль олӧм. Висьмӧдасны Ёгор-багырӧс да сійӧ лоӧ. Ош вольтӧ кӧ лӧсьӧдас, кӧть нин шоныдінын пукавны кутас, вӧсньыдик джодждӧраыд моз сітан увсьыс оз пышйы. Мед Енмыс лӧсьыда вочаӧдлас вӧрса кӧзяиныскӧд.

Ӧтнас петіс Пиля ош вылас. Эз некод дорӧ ветлы да нуӧд, йӧзасьӧмысь поліс. Кык ствола ружье да пон вылас лача кутіс. Гусьыд оштӧ лэптӧмыд абу нин медводдзаысь. Дерт, кыкӧн да куимӧн ветлывлісны. Ӧтчыд ӧтнасӧн чергӧдліс. Тайӧ вӧлі лэч туй шӧрын паныдасьысь ош. Эз кӧ зырӧд Пиля вылӧ, колӧкӧ, век на тапъялӧ. Ассьыс дзоляджыкӧс косявлӧма да сёйӧм бӧрас коляс дорас вӧлӧм вугралӧ. Яйсӧ мырддьӧмӧн, буракӧ, чайтіс да уськӧдчис.

Гусьыд кокниджык колскынытӧ. Потш сюян да некытчӧ оз воштысь, юрсӧ быть мыччӧдас. Эн узь да сизьдышт сӧмын.

Сідз кӧ нин шуны, мыйыс сӧмын ош кыйигад абу лолывлӧма. Вына зверыд кодлыськӧ сьылідзирсӧ бергӧдӧма, кодлыськӧ юр кучиксӧ кульӧма, кодлыкӧ чужӧмас сьӧлыштӧма. Ачыс Пиля тӧдӧ орчча сиктысь мортӧс, кодӧс ошкыд пачесайтӧма. Латшкӧсіник тушаа дядьӧыс зэв лӧсьыд чужӧма вӧлі, а Микайлӧыд гыжъялӧма да ӧбезьянаӧн вӧчӧма. Чӧвтлан видзӧдластӧ да зэв ӧдйӧ бӧр вештан, деливӧ видзӧднысӧ.

Помнитӧ Пиля, ыджыд батьыс сылы висьтавліс: «Кунича вылӧ эськӧ петі ляпкыд лымнас на, да понйӧй ош гу вылӧ веськаліс. Ош кӧ и ош — ачымӧс збодермӧді. Эг на эськӧ ӧтнам та ыджда звер вылад кинам волы, да быттьӧ бес чуткис: «Садьмӧд, садьмӧд. Петігас плеш шӧрас — колс, и тімбыльтчас!" Садьмӧднытӧ эськӧ аслым эз ковмы, Галстук гуас пыраліс да, тыдалӧ, дӧбельки кыткӧ курччӧма. Ошкыд — бӧрсяньыс. Понйӧй сы ныр водзын чеччалӧ да, некыдз лыйнысӧ ог вермы. Сувтіс кӧ эськӧ, морӧс шӧрас и жваньӧбті, да Галстукысь, номйысь моз, ӧвтчӧ ли кутны кӧсйӧ. Пу сайын моз вӧлі да воськов-мӧд бокӧ вӧчи, мед понлы эг веськав. Вӧлисти, буракӧ, казяліс менӧ да зырӧдіс вылам. Ӧти ствола ружьенад ӧтчыд и удиті лыйны. Да эгджык, тыдалӧ, веськав, кытчӧ колӧ. Судзис на бекйӧдз, паськӧмӧн и сорӧн няркнитіс, ишимӧй быттьӧ эз и вӧвлы кокам. Сійӧ и видзыштіс, эськӧ яйнас и сорӧн кокӧс нуис. Колӧкӧ, и сьылідзирйӧс Тикӧн Ласейлысь моз песовтіс, да Галстук дорйис. Уськӧдчис ош вылад да сёйӧмӧн сёйны кутіс. Сэк кості и мӧдысьсӧ лыйи. Вир да коль сэсся гортӧ петі. Ӧдва и вои вожӧдӧм кокнад. Лыӧдзыс на гыжъясыс судзӧмаӧсь».

Пывсигӧн Пиля аддзыліс ыджыд батьыслысь червизялӧм шуйга кок пӧксӧ. Лӧз кеняӧсь гыж туйясыс, нэм кежлӧ кольӧмаӧсь. И то аттьӧ колӧ шуны, абу вылӧджык ошкыс судзӧма да. Галстуклы аттьӧ. Пиля сійӧс эз нин тӧдлы. Том дырйиыс ыджыд батьыс тадзтӧ ош вылас веськавлӧма.

Пилялӧн Троньганыс, ен сыкӧдӧн, зэв жӧ бур пон. Медся пыді деревняӧдз, кытӧн абу на тшыксьӧма бур вужйыс, пыраліс, кычиӧн вайис да быдтіс. Сё майбырӧй, быдтор вылӧ сюсь. Уртӧ, куничатӧ и дозмӧртӧ увтӧ, уткатӧ судзӧдӧ и. Ош вылӧ котырӧн ветлігӧн ӧтчыд босьтліс жӧ да медводз вылас ӧшйис.

Троньганнас, гора гӧлӧсыс да, нимтіс. Ичӧтсяньыс гора. Кылӧ вӧрад, майбырӧй. Кытчӧдз он матыстчы да лый, век троньгас, кунича кӧть ур. Оз мукӧд моз куимысь тявкнит да эновт. Со тай ӧти урӧс увтіс нин, лыйны ковмис, мед камгыны эз кольччы.

Квайт верст мында ош узьланінӧдзыс, матӧ ланьтӧдчӧма. Яг бокшаӧдыс Тӧзя ёль визувтӧ. Местаыс Пуд чом дорӧн шусьӧ. Коркӧ единоличникъясӧн олігӧн на Гриш Семӧ ёль пӧлӧнтіыс вель паськыд видзьяс вӧчлӧма, тӧвся туйӧн турунсӧ петкӧдлывлӧма. Колхозыд сэсся мырддьылӧма. Сикт гӧгӧр паськыд видзьяс вӧчисны да сэтысь эновтісны. Мӧсъясӧс бура дыр йирсьӧдісны, кор пӧскӧтинаыс эз на вӧв. Пуд нима морт пастукавліс, чом вӧлі вӧчыштӧма, сійӧн и Пуд чом дорӧн шусьӧ.

Тешкодь нимъяс водзынтӧ пуктывлӧмаӧсь. Вичкосаыд, кабала вылӧ гижысьясыд, торйӧн нин батьтӧм челядьӧс, чуркаясӧс, абу радейтлӧмаӧсь.

Джын туйсӧ на и муніс Пиля, ас бӧрсяыс чукыля-мукыля лямпа визьяс колигмоз. Кӧсйытӧг юрас быдсяматорйыс локтіс. Ош йылысь эз кӧсйы думайтны. Гашкӧ, полыштіс да?

Тулыснас, пӧткаяслӧн поз вылӧ пуксьӧм бӧрын нин, ыркнитліс, сьӧла-дозмӧрлӧн колькъясыс кынмисны. Арнас пӧткаыс зэв этша сюрис. Сиасьлӧм доныс эз сувт. Чӧскӧ кык чукчи и шедліс да Троньган куимӧс увтіс. А мукӧд воас ӧд кызьӧдз сюрлӧ. Бӧр овмӧдчис пӧткаыс, бура важӧн пасьвартӧм вӧрыс бӧр пасьтасьыштіс да. Пилялӧн нэмӧ, гашкӧ, оз на матыстчыны выльысьсӧ чера-пилаа войтырыс, но коркӧ бара пӧгибӧ воштасны став ловъясӧ. Бара ыджыд рӧзӧрасьыс йӧзыслӧн сьӧлӧмыс бӧрдны кутас. Бара семья кутысьяс дас вит верста кытшолысь ӧти-кык сьӧлаӧн бергӧдчыны кутасны, а гашкӧ и, дзик нинӧм оз вайны.

И урыс таво лыда, колльыд этша да. Кӧні эм, сэтчӧ пуаліс. Из сайын*, кӧнкӧ, чӧсмасьӧ. А мый кӧть и вӧлі, зэв донтӧмысь босьтӧны да. Куничасӧ и. Уялан-уялан да ӧдва нянь вылӧ сетыштасны. Водзті, зонмӧ, и кӧм-пась вылӧ вичмыліс.

Бӧрйысьӧм водзвылын власьтӧ жугӧдчысьяс морӧсаныс сизьдӧмӧн быдторсӧ кӧсйысьӧны, но шоныд улӧс вылӧ пуксясны да уджӧн олысь морт йывсьыд пыр жӧ и вунӧдӧны.

Правительство кӧсйысьӧ, Юралысь кӧсйысьӧ, Президент кӧсйысьӧ, а видзӧдӧ Пиля да, олӧмыс, бурмӧм пыдди, ӧтарӧ жугыльмӧ. Сиктаныс уджтӧг джынйыс шландайтӧны, оз кӧ унджыкыс. И Пилялы уджыс, гашкӧ, эз сюр, да ладнӧ — пенсионер. Сійӧн на ӧд и Сергейыс оз лок. Велӧдысьӧ, зэв пӧ дзоля удждоныс да, абу пырӧма, а сідз шусяна евроремонт вӧчысь котырӧ кыдзкӧ веськалӧма. Бура уна пӧ вештӧны. Кӧсйӧ малосемейкасьыс паськыдджыкинӧ петны, Ёгор-багырӧс шоныдінын да югыдінын быдтыны. Отсыштны пиыслы кӧсйысис да ковмас ӧшписӧ начкыны. Гӧна пелясӧ кӧ удайтчас ланьтӧдны, асьныс ош яйсӧ сёясны дай.

Со и Тӧзя ёль нӧрысыс, лунӧ-войӧ вартысь визирыс. Бокшаланьыс лэччыштан пармаас пырыштӧмӧн да, сэн и ошкыслӧн шойччаніныс. Крепыда сійӧ ӧні узьӧ, кӧть нырас печикты, оз садьмы. Ковмас зорйӧн бокас чутлыны.

Понйыс ӧдйӧ и аддзис гу вомсӧ, но мыйлакӧ эргышталіс сӧмын, а эз косяв ывласӧ, кыдзи овлӧ весиг ур кыйигӧн. Кузиник кос потшкӧн матыстчигӧн Пиля эштіс шензьыны. Гу вомсӧ Троньганыс прамӧя нин ыдждӧдӧма, ошкыслы кольӧма сӧмын чепӧсйыны. Ружьесӧ дася кутӧмӧн Пиля сюйис потшсӧ да босьтчис чутлыны, но некутшӧм небыдінӧ эз веськав. Бура дыр тадзи легӧдіс, но некод потшсӧ эз кыскышт ни йӧткышт, некутшӧм гӧна юр эз мыччысь. Дышӧдіс да перйис потшсӧ, и пыр жӧ гу вомас чепӧсйис Троньганыс, здукӧн вошис. Чайтіс, понйыс пыр и бӧрддзас, кузь гыжъяс улад сюрас да, но Троньган несъялӧмӧн да бӧжсӧ легӧдӧмӧн петіс дзоньвидза: ме пӧ абу мыжа, мый гӧна ёртыс утёвтлӧма нин татысь.

«Водӧма нин вӧлі да, эз жӧ ӧд бӧр чеччы?» — эз вермы эскыны Пиля. Копыртчис пу бокӧ сувтӧдӧм черысла да вӧлисти казяліс сирӧд лӧсалӧмин, а сэсся и джуджыд мыр бокысь лымйысь чурвидзысь сэрапомъяс. Бипур вӧчлӧмаӧсь. Дзик орччӧн ош гуыскӧд. Пув вотігӧн эз вӧв. Кокъяснас лымсӧ вештышталіс да кыліс южсӧ, коді ёна тапъялӧмысь артмӧма. Сэсся аддзис и лыторъяс да южас йиджтысьӧм, дзикӧдз нин едӧм вир. Гӧгӧрвоис: ошсӧ кыйлӧмаӧсь да кульлӧмаӧсь нин. Сыысь водзджык удитӧмаӧсь. Сюсь синма жӧ кодкӧ вӧлӧма. Ӧсип Иван таті вӧр керкаас мунӧ да, сійӧ, али Педӧсь веськаліс, таланьысь жӧ пувсӧ кыскаліс да? Эз тай йӧзасьлыны. Кужӧны асланьыд.

«Вот тэныд и внуклы воль», — дӧзмис ас вылас Пиля да чукӧстіс понсӧ. Дженьыд декабрса луныс. Колӧ на гортӧдз воӧдчыны.