ПЕТЛЯ

Сава Иван эз нин быттьӧ ёнасӧ горшась, воддза яйыс на инавтӧм вӧлі да, а шедӧма на йӧраыс Дзоля куш бокӧ ӧшӧдӧм петляас. Сьӧд няйтӧдз лойӧма ыджыд лола зверыс трунда мусӧ, пелькиник козъясыд быттьӧ абу вӧвлӧмаӧсь, а сывтыръя пожӧмыс, код бердӧ кӧртавліс петлясӧ, нэм кежлас ланьтӧдӧма, кырсьыс сӧмын чирссьӧма яла сора нитш вылӧ.

Параллель кузя мунысь чӧс туй вылас дзик петлясӧ пуктыліс да, ылісянь тыдовтчис шедӧмторйыс. Нумӧн нопъя нин вӧлі да, юдорса вӧр керкаӧдзыс лэччыліс да выльысь кайис. Куим верстыд абу мунантор дзолядырсянь кок песысьлы. Аттьӧ Енмыслы ли, кодлы ли, матӧ шедӧма да. Ковмылӧ ӧд кызь верст сайысь петкӧдны, бӧрсяньыс кӧ котӧртлан. Вӧлыд да техникаыд эм да, эськӧ эмторйыд локтӧ, мед сӧмын удайтчас-а. Медъя нин, медъя. Коммерсант вылӧ тай коммерсант, кисьыд нетшыштӧны.

Кульӧмнас да пытшкӧссӧ босьтӧмнас и дзурс пемдіс. Ноддя вӧчыштіс сук лапъя коз улӧ моз. Сы дорын и ойбыртліс ли, эз ли дӧбельки нин ыркыд октябрса сап пемыд войсӧ. Керкаад эськӧ кутшӧм лӧсьыд, да пемыдыс тай потшӧсаліс.

Первойысьсӧ лэччӧдӧм бӧрын и пуис гырысь шулля йӧра яйсӧ, ньӧжйӧникӧн посньӧдліс зумыда на кутчысьысь пиньяснас, азыма ырскис нӧгыль шыд васӧ. Сёйигмоз видзӧдышталіс водзвывсьыс. Вель джуджыд кыр йывсянь ылӧдз тыдаліс. Гажа местаӧ шонъянӧй тесьтыс, кодсянь став ордымыс и угоддьӧыс колис, вӧр керкасӧ пуктылӧма. Катыдсянь лэччысь ли кывтыдсянь катысь эськӧ быть син улӧ усис, да тайӧ кадӧ некод эз вӧв. Сідз кӧ нин шуны, васяньыс вылын керкаыс да, пыжаыд озджык сувтлы татчӧ, мӧдӧдз воӧдчӧ. Эмӧсь на тай ю пӧлӧныс.

Таладорас — пожӧма яг, мӧдарас — козъя-кыддза сорас. Кыдзьясыслӧн, кыдз шуласны, кор ни гор нин. Кынмӧны, буракӧ, да дзик козъяс вылас ляскысьӧмаӧсь. А налы нӧ кысь жӧ шоныдыс, вой саридзсянь жургысь тӧлыс важӧн нин борд увсӧ кӧдзӧдіс да? Сарӧг сюмӧда пӧрысь кыдзьяслӧн кызіник чальяс вылын гожӧмнас на косьмылӧм гежӧдик коръяс виж кайпиясӧн сӧмын тыдалісны. Пелысь вылын мыльӧсалӧм нин розъяс гӧрдӧдісны да бырсвидзис кӧдзыдысла дзикӧдз нин лӧзӧдӧм конда. Ывласӧ кӧртвомалӧма нин вӧлі кӧдзыдыс, но эз на лымъявлы.

«Конда мозыс жӧ и косьман коркӧ да тімбыльтчан ыркалӧм му вылас», — мӧвпыштіс Сава Иван да нопъясис кайлыны яйысла мӧдысь. Мыйла и татшӧмыс юрас воис? Сёйыштіс да, кутшӧм лӧсьыд лоис. Сылы водз на югыдінсӧ эновтны, муртса на нелямын тырис. Кер дорад жугӧдчӧм дорысь эськӧ кокниджык милицияад вӧлі, да эз тай куж красуйтчынысӧ. Ышмис вина юӧмӧн да код юрнас туплясигӧн пистолетсӧ воштыліс. Эштіс и корсьны, став мирсӧ путкыльтіс. Кабурасьыс челядь, тыдалӧ, перйылӧмаӧсь да ворсан чомсьыныс сюрис, али ачыс сэтчӧ йӧжгыльтчыліс? Ӧдйӧ и тодмышкалісны. Зэв на и бур, пистолетыс сюрис да, эськӧ дзескыдінӧ йӧртны вермисны, кӧть и погона. Сэтшӧм вылад пӧ лагерад медся ёна тешитчӧны. Сандраыслысь кывзысьны ковмис. Он кӧ пӧ дугды юӧмсьыд, бать-мам дорӧ бӧр пета. Тесьтыс ловъя на вӧлі. Ӧні кутчысьӧ вывтісӧ чипйӧдлӧмысь, вӧрсӧ гежмалӧмыс ёна дорйӧ.

Бӧръя кадас пӧлӧс воськола понлы моз ӧтарӧ бур кутіс лоны. Мед эськӧ оз жӧ вомдзась. Ки вылысь вылькодь на машина донтӧминикысь ньӧбис, кӧрт листысь пыж вӧчӧдіс дай со отпуск чӧжыс ӧтарӧ яй кыскалӧ.

— Бур-бур пӧ, кӧть кыкнан дорсӧ вур, — шмонитіс на тадзи, а быдтор аддзысьыс чепӧльтӧм дорысь чорыдджыка нин, вӧлӧмкӧ, дойдны кӧсйӧ. Пажын бӧрын коймӧдысьсӧ йӧра джагаланінас воис да яйсӧ сӧвтігӧн понйыс увтігтыр водзлань чепӧсйис. Дзебсьыны эськӧ ли пышйыны, да эз чайт та ылнаӧ мортӧс локтӧмӧн. Пув вотны и то оз волыны. Йӧраӧн ли ошкӧн пон увтӧдысьсӧ чайтіс, ружьесӧ кватитіс.

Но тайӧ вӧліны йӧз, кортӧм гӧсьтъяс. Кыксьыс ӧтиыс — Кузьма Коля — зэв на и мустӧм. Милицияын уджалігас на Сава Иван сылысь аскурсӧ мырддьыліс да вийӧдан аппаратсӧ жугӧдліс. Голятӧ пӧ эськӧ бергӧді, да тэ вӧсна пӧ пукавнысӧ абу окота, пинь пырыс сӧдзӧдіс. Сэксянь ӧта-мӧднысӧ синнаныс оз аддзыны.

Сэки том да йӧй на вӧлі. Ӧні эськӧ эз кисьтав муас куим литраа стеклӧ банкаясысь дась нин аскурсӧ да ыджыд бидонъясысь вийӧдны лӧсьӧдӧм бардасӧ, а сідзи вӧчис, медым Коля нэмсӧ лыддис асьсӧ уджйӧзаӧн. Сідз кӧ нин шуны, ӧні аскурсӧ аслыд позьӧ вӧчны, весиг газет-журналын велӧдӧны, кыдзи вӧчнысӧ. Выль керка лэптыны мортыс вӧлі лӧсьӧдчӧ да, дерт, коліс аскурыс. Юктавтӧгыд некод жель оз бергӧд. А лавка винанад помӧ он во.

Ас сиктсатӧ аддзис да, понйыс дугдіс клёнгӧмсьыс. Сава Иван, киас век на ружьеа, эз гӧгӧрво, повзис али эз, но пытшкӧсыс быттьӧ йӧжгыльтчис, кор локтысьясыс весьтас лоисны.

— Сам вылӧ и ош, — чолӧмасьӧм пыдди шуис Кузьма Коля. Пырысь-пыр ӧд гӧгӧрвоис, мый тані вӧчсьӧ. — Йӧзасин тай, вышлӧй мортӧй.

Сава Иванлысь быттьӧ вомсӧ вурисны, кыв эз артмы. Медбӧрын кыськӧ пычиктіс жӧ:

— Шедӧма тай...

— Ачыд, едритвой, шедӧмыд. Йӧрасӧ ӧд петлянас кыйны оз позь. Дай, лыйны мед, лицензия колӧ.

Ай йӧраыс ыджыд вӧлӧма. Юрыс, абу на Сава Иваныд некытчӧ слӧймӧма идравнысӧ да, поводнӧй ӧшлӧн кодь. Эта ыджда сюрнас кӧ качӧдас, кутшӧмкӧ ув вылӧ, колӧкӧ, и ӧшъян.

— Ме мӧй ӧтнам? — аслыс зывӧк вӧлі, но небыдаліс Сава Иван. — Йӧзыс тӧвбыд «Буранъясӧн» журйӧдлӧны.

— Сійӧ-й эм: тэ кодь ад горшыс тырыс. Вӧрас да ваас нинӧм эз кут кольны, — эз дзеб скӧрлунсӧ Кузьма Коля. Сійӧ, лесничӧй, талун лесник Гриша Витякӧд вӧр лэдзысьяслы Дзоля куш сайысь делянка пасъялӧм бӧрын гортӧ туйсӧ веськыдаліс да со мый шӧрӧ веськаліс. Эз на и юрас во, мый Сава Иваныс сылы коркӧ лёк вӧчліс.

Йӧра кыйысьлӧн чепӧсйыліс дум юксьыны йӧра яйнас сы вылӧ веськалӧм йӧзкӧд, но пыр жӧ и сайӧдчис: татшӧмъясыд оз босьтны. Кузьма Коляыс билеттӧг весиг ӧти потш керыштны оз лэдз, непӧштӧ пу пӧрӧдны. И век жӧ вӧлі бур вылӧ кутшӧмкӧ да надея:

— Он жӧ ӧд явит?

«Он жӧ ӧд кисьтав!» — дум вылас усис Кузьма Колялы. Буретш тадзи сійӧ криста радиӧн корис коркӧ участкӧвӧй Сава Иванӧс, мед колис кӧть вийӧдӧм аскурсӧ. Но участкӧвӧй кисьталіс да жеръяліс на:

— Штрап на вештан дай.

— Дженьыд тай тэнад паметьыд, Сава пи, — Гриша Витя дырйи эз лёкмӧдчы Кузьма Коля. — Дзик ӧні меным дум вылӧ усис, кыдзи тэ менсьым коркӧ аскуртӧ кисьталін, барда тыра бидонъясӧс пешкылялін и. А ме муртса пидзӧсчань вылӧ эг сувт, мед ӧвсин. Стрӧитчигад ӧд уна юаныд колӧ, водкаыд гачтӧ пӧрччӧдас. Менӧ позьӧ на вӧлі прӧститны, а тэ меным дзик ньӧти абу жаль, этштӧ он тӧд да.

Со ӧд кыдз тасасисны тангысьлӧм бӧрад. Али Кузьма Колясӧ оз важсяыс чутлы, а лесничӧй чиныс кесйӧдлӧ? Збыльысь ӧд ад горшъясӧн йӧзыс лоисны, помалӧмӧн помалӧны став ловъясӧ, чашйӧмӧн чашйӧны став быдмӧмасӧ.

Сідз ли, тадз ли, но Сава Иванлы аслыс голяас петлясӧ шыркнитісны.

— Босьт жӧ йӧра юрсӧ да водзвылын котӧрт, — тшӧктіс Кузьма Коля. — Милициялы лебезит. Миянлы некор тэкӧд ноксьыны.

— Смекайтчан? Ме, бара, йӧра юрнад ог мун, места вылын кӧть чергӧд, — кӧнкӧ вӧлыштӧма на тшӧтьыс Сава Иванлӧн али повзьӧмвывсьыс артмис.

— Аслад гаж. Он кӧ мун, тэ дорӧ гортӧдзыд локтасны, — эз майшась лесничӧй. Бура дыр нин манитчӧма лои да мунны коліс. Вель ылын на ӧд сиктӧдз, тадзнадтӧ дзурс пемыдаласны.

Сава Иванлы окота лои суӧдны да шковйӧдлыны сы дорысь ылыстчысьясӧс, но весиг кивыль эз вӧч, сэтшӧм лои ставыс веськодь. Коркӧ-некоркӧ папирос вомас сюйис да нёнялӧмӧн-нёняліс, лэдзліс ли, эз ли пытшкӧссьыс тшынсӧ. Яй тыра нопйӧн на лэччис сэсся вӧр керкаӧдзыс да ӧтитор и дум вылас сэсся вӧлі: пуксьӧдны эськӧ оз пуксьӧдны, тонӧ морт виысьяс вӧля вылын ветлӧны, но штраптӧ зӧркнитасны, машинасӧ, колӧкӧ, бӧр вузавны ковмас. Спирӧ Петырӧс тай штрапуйтісны да, выль керка срубнас мыніс-а.

Быд ногыс думайтіс, кыдзи Кузьма Коля дорӧ матыстчыны, мед оз явит, да нинӧм эз думышт. Вӧр керкаас нин горшсӧ веськӧдігмоз кӧдзыд тшай ырскигӧн син улас гӧтырыслӧн гогын кодь сынаныс усис. Керка гӧгӧрсьыс тӧндзи пув вотны воліс да кольӧма. Висьтавлісны, сылӧн тайӧ сиктӧ локтӧдз Сандраыс Кузьма Коля вылас кыйкъявлӧма. Гашкӧ-и, милуйтчылісны, кӧть абу пасыс кольӧма. Мед и петалас Коляясас, гашкӧ, няргӧмнас удайтчас бӧрыньтны милициясьыс. Оз ӧд, кӧнкӧ, вой улас участкӧвӧй дорӧ мун, асывнас, буди, вӧрзьӧдчас.

Мӧвпыштіс — и мыш саяс нин вӧр керкаыс. Ӧдӧба восьласӧн кӧ, синмӧн аддзӧмӧн на сиктӧдзыс воас. Колӧкӧ, Кузьма Коляяссӧ на суас весиг да нӧрӧвитлыны ковмас.

Но эз нин су сылысь лун торкысьяссӧ. Парматӧ гежмавны велалӧмаӧсь да ӧдйӧ жӧ шелӧдӧмаӧсь. Сьӧла-дозмӧра нопсӧ посводзӧ лэдзис, коксӧ весиг эз пӧрччы — керкаӧ. Би ӧзтӧмӧн нин пызан сайын пукалісны — гӧтырыс да кыкнан пиыс, во-мӧд мысти школа помалысьяс.

— Сёрни эм, лок пыралам вежӧсас, — эз и здоровайтчы некодкӧд, гӧтыр вылас видзӧдліс Сава Иван. Пияныс шай-паймунісны: мый нӧ тайӧ батьныскӧд лоӧма? Кутшӧм сэтшӧм гуся сёрни?

Верӧсыслӧн висьтасьӧм бӧрын Доментей Сандра видліс эськӧ мыйяскӧ ачыс шуавны, весиг пыксискодь быттьӧ, но аддзис, мый Сава Иванысь нинӧмӧн он мын, дай ачыс бура гӧгӧрвоис: петавны колӧ Кузьма Коля дорас, гашкӧ да, и петас жальыс? Том дырйиныс эськӧ окасьлісны быдсӧн да яндзимкодь быттьӧ, но тайӧ на ӧд и вермас, колӧкӧ, отсавны.

Сап пемыд нин вӧлі ывлаыс, кор петіс сэтчӧ. Зэв на эськӧ и деливӧ мунны битӧм керка костъясӧдыд, да матын Кузьма Коляяс олісны. Веранда ӧдзӧс весьтас лампочка ӧзйис да бура тыдаліс, кыті пырнысӧ ӧшинь улас, но понйыс повзьӧдіс, кӧть чеп йылын вӧлі да эз судз Сандраӧдз. Оз и ланьт, ӧтарӧ жавгӧ. Керка ӧдзӧсыс, кылӧ, дзуркнитіс. Бур эськӧ вӧлі, петіс кӧ ачыс Кузьма Коля да йӧз синтӧг позис сёрнитны, но веранда ӧдзӧссӧ восьтіс сылӧн майӧг судта нин Педӧрыс. Ковмис пырны керкаӧдзыс. Оз ӧд шу, батьтӧ пӧ корлы.

Буретш ужнайтісны. Волывлытӧм морт вылад гозъя поводнӧя чуймисны. Маръялӧн, Коля гӧтырлӧн, быдсӧн синкымъясыс веськалісны.

— Нянь-сов, — мыйкӧ коліс шуны да шуис Сандра.

— Лок пуксьы да тшӧтш ужнайтам, — кыдзи шулӧны сёйӧм шӧрӧ веськалӧм быд пырысьлы, шуис кӧзяйка.

— Ме муртса пызан сайысь, — збыльсӧ висьталіс керка помӧ локтысь да сулалан на и колис ӧдзӧс дорас, эз тӧд, кыдзи тані инасьны.

— Матыстчы порог дорсьыс да пуксьы кӧть диван вылас. Он волывлы да, могӧн, кӧнкӧ, локтін? — дорйис Сандраӧс Маръя. Сійӧ тӧдтӧг эз ов верӧсыслысь да Сандралысь коркӧя сьӧлӧмалӧмнысӧ, но абу тай улас лӧсьӧдчылӧма. Сы мында нин кадыс колис да, Марьялы весиг дум вылас оз усьлы, кыдзи Сандралӧн синмыс локтӧм погона морт вылӧ чашкаліс, да Марьялӧн Коляыскӧд вочасӧн ставыс ладмис. Туч ни тач олӧны. Быд семьялы эськӧ тадз, шуласны.

— Могӧн и эм, Николай Кузьмич дорӧ, — чышъян помсӧ легӧдісны Сандралӧн чуньясыс. — Ог и тӧд, мыйсянь заводитны.

— Александра Андреевна, жальыд менам оз пет, — пуктіс пызан вылӧ паньсӧ да бергӧдіс видзӧдлассӧ томдырся вӧтлысянтор вылас Кузьма Коля. Сійӧ Сандралӧн пырӧмсянь гӧгӧрвоис, коді ыстіс нывбабасӧ вой улас водзті ордйӧдлан керкаӧ. Мича на Сандраыс, абу на быттьӧ и вӧрзьылӧма, сӧмын вом бордъясас ӧти чукырӧн. Ёна радейтліс сійӧс Кузьма Коля, век на дум вылас усьлӧ, да мый вӧчан, Сава Иван вылӧ ыштіс да. Каитчӧ эськӧ, колӧкӧ, да та вылын мойдкывйыс и помасьӧ. Киссьӧм ватӧ он курав.

— Мый нӧ он кӧсйы жалитны? — некод кыв эз кут шуны да, юаліс Марья.

— Вӧвлӧм ментыс тай йӧраӧс джагӧдӧма. Талун яйсӧ новлӧм шӧрас Гриша Витякӧд веськалім. Висьталі нин, мый явита, да ыстӧма на тай, — вочавидзис верӧсыс.

— А-а-а, — сӧмын и артмис Марьялӧн.

— Ог эськӧ и лок вӧлі да, — шыасьыштліс Сандра.

— А сійӧ менӧ жалитіс, кор асьсӧ петкӧдлӧм ради тешитчис? Помечавны эг вермы да во чӧж дась срубйӧй лым да зэр улын сісьмис, — чорыд вӧлі гӧлӧсыс Кузьма Колялӧн. — Тайӧ менам некор оз вун. Кыськӧ локтіс да вышитчыны заводитіс. Сиктад керкаыд век на сурӧн да аскурӧн кыпавліс да, позис жӧ кывйӧ сетчыны.

— Сэки ӧд кадыс вӧлі сэтшӧм, — бара кылыштіс Сандра.

— Мортлы мортӧн лоны век кад, — быттьӧ керыштіс Кузьма Коля.

Бура дыр лӧньліс керка пытшкын, весиг холодильниклӧн небыд жургӧмыс кылыштіс, но эз на ӧд помась сёрниыс.

— Аттӧ забеднӧ мен вӧлі, кор лым улад срубйыд тырліс. Унаысь ме та понда синваӧс кисьті. Медтӧ деньга вӧлі, а ӧд муртса на ӧтлаасим, — верӧс дорыс жӧ лоис Марья, но небзьӧдчис. — Да ӧд мый вӧліс, ылӧ нин колис. Гашкӧ, он явит челядь радиыс?

— Челядь радиыс, шуан? Батьныс кодь жӧ ад горшъяс. Тулыснас кӧч бӧрся коляскаа мотоциклӧн вӧтлысьӧны вӧлі. Быд вӧр туйті ризъялӧны. Ӧтиыс веськӧдлӧ, мӧдыс лыйлӧ. Эштылі янӧдны да жеръялӧны сӧмын. Некутшӧм сӧвесьт жӧ нин абу, — быдсӧн кинас ӧвтыштіс Кузьма Коля, нинӧм абусӧ пӧ мен эн висьталӧй.

Сандра эськӧ мыйкӧ кӧсйис шуны, но нетшыштчис места вывсьыс да котӧрӧн петіс керкаысь. Котӧрӧн жӧ и дзурс пемыд ывлаӧдыс муніс, эз жӧ тай некытчӧ люкась-а. Гортас пыдди пывсянӧ пырис. Шоныд на сэні вӧлі. Верӧсыс тӧрыт кежлӧ тшӧктыліс ломтыны, чӧс туй вывсьыс воигкежлӧ, а со мый вӧлӧм вӧчӧ.

Горшмис ӧд и эм, олӧмыс та вылӧ тойлалӧ да: удждоныд дзоляник, сетӧны и оз. Пиян мый ыдждаӧсь, век ӧтарӧ мыйкӧ налы колӧ. А йӧзыс тай нӧ кыдзкӧ олӧны? А мый нӧ йӧзыс? Кодлӧн тай сямыс абу, сійӧ и ва панялӧ... А Кузьма Коля, сё морӧ, век на важ кодьыс — веськыда ставсӧ крапйӧдлӧ. Эз-ӧ тайӧ коммунисталӧмыс ылыст Сандраӧс сы дорысь да ӧшӧд Сава Иванлӧн сьылі вылӧ? Ӧтувтчылісны кӧ быттьӧ, артмис-эз, бара, олӧмныс? Оз тай ёнтыштлы сьӧлӧмыс, кыськӧ улич вылысь аддзылас да.

— Мун да мыссьышт кӧть, шоныд на ваыс пывсянас, — шуис Сандра дӧзмытӧдзыс нин виччысьӧм верӧсыслы. — Эз ков сылысь аскурсӧ йӧй юрнад кисьтавны. Колӧкӧ, и чӧв оліс.

— Тэ вӧсна жӧ ӧд. Абу тай этша пыттялӧмныд.

— Ныр-вомад мыйӧнкӧ лӧсышта. Дзоньӧн на менӧ босьтін.

Кык ӧткодь нин Сава Иван да Ӧндрей Сандра. Кызь во ӧти синмӧ видзӧдігӧн мӧд серсӧ он казяв.

— Рӧзӧритас менӧ дзикӧдз вижляыд. Колӧ жӧ юдалы ме шӧрӧ петны, — паськыд лапанас вежан кӧлуй шамыртӧмӧн нин ас кежсьыс сёрнитіс Сава Иван. Мыйкӧ сійӧ юрас кутіс.