КОМАНДИРОВКА
Асъя чукӧртчылігӧн редактор гӧгӧртіс синнас кузь пызан сайын пукалысьясӧс да синкымсӧ лэптіс Геннадий вылӧ:
— Геннадий Николаевич, тэ ӧд ветлін во вит сайын Сотчӧм кӧджӧ фермер Морохин дорӧ? Мыйкӧ ми вунӧдім сійӧс. Выльысь эськӧ колӧ пыравны. Кывсьыліс: шыбитны пӧ кӧсйӧ фермералӧмсӧ, оз ладмы уджыс да. Бур гижӧд вермас артмыны.
Да, во вит кымын и эм. Перестройкаӧн да демократияӧн пидзӧсчань вылас уськӧдӧм леспромхозысь нелямын вит арӧса Семен Толя бергӧдчӧма чужанінас — сьӧд парма пиӧ эновтӧм туч ни тач Сотчӧм кӧдж деревняӧ. Скӧт видзны, йӧв-яй помысь судзсяна овны.
Геннадий сэки ачыс командировкаӧ вӧзйысис. Медводз сы вӧсна, мый эновтӧм грездӧ бергӧдчӧмыс да нӧшта ыджыд удж панӧмыс дзик выльторйӧн районын вӧлі. Журналистӧн кӧ шусян да нимтӧ ассьыд пыдди пуктан, татшӧмтортӧ бокӧ он коль, асъя лысванас на петӧм чими гобйӧс моз киад и сьӧлӧмад босьтан. Мӧд-кӧ, Семен Толяыскӧд Геннадий ӧтлаын на велӧдчыліс. Сы моз жӧ вӧлі локтӧма деревнясьыс ыджыд сиктса школаӧ. Витӧд классӧ пырисны да кӧкъямысӧс помалісны. Эштылісны и овны ӧтгудырын бакшасьӧм нин вичко горувса вель ыджыд коромина-интернатын. Геннадий сэсся ӧкмысӧд классӧ ещӧ на ыджыдджык сиктӧ муніс, а Толя шоперӧ велӧдчылӧма. Кольӧм кадсӧ окота вӧлі казьтыштлыны. Тайӧ кыскис жӧ некор на волытӧминас.
Сё кызь верст юрсиктсянь Сотчӧм кӧджӧдзыс, висьталіс сэтчаньысь нывбаба-юралысь, телефон пыр Геннадий звӧнитліс да. Сёсӧ вуджис грунйӧсь-гранйӧсь туйӧд важиник автобусын катласигтыр, а кызьсӧ Толя дорӧдз варовиник зонкакӧд верзьӧмӧн пырис. Дзоля мортсӧ тӧварыш пыдди сетлісны. Вомыс кызьнан верстсӧ прамӧя эз и тупкысьлы, ӧтарӧ тёльгис, коланасӧ и эзсӧ висьталіс. Овлӧны тай татшӧмъясыд — ӧткасӧ и котырасӧ гажӧдысьясыд. Геннадий уджйӧзаӧн эз жӧ коль. Сьӧрсьыс зептас вугыр доз веськалӧма да, зонкаыслы мыччис.
Юль тӧлысь шӧрын пажын бӧрын ыджыд сиктсьыс петісны да тэрмасьтӧг катласьӧмнад рытгорулыс Сотчӧм кӧджыс тыдовтчис — ю кыр йылын моз руд вывкыша ляпкыдик керкаяс, кутшӧмъясӧс тайӧ вожас нэмсӧ тшуплісны-лэптылісны. Толя буретш да скӧтсӧ йирсьыны лэдзаліс. Луннас ӧд лӧддзыс виӧ.
— Чолӧм да здорово! Кытысь усин? — важ тӧдсалысь моз зэв сьӧлӧмсяньыс кутліс Геннадийлысь кисӧ Толя.
— Мӧскуаӧдз кывсян, котӧрӧн мӧдӧдісны, — шмонитыштіс Геннадий.
Керкаас пырисны да, вомӧ мыйсюрӧ сюйышталігмоз, бурпӧт варовитісны. Толя висьтасис:
— Ветымынӧд во вылад петі да, ме тэныд, Геня, веськыда висьтала, гортлань кыскӧмӧн кыскыны кутіс. Гашкӧ, мися, бӧр ловзьӧдны верма? Та вӧсна на-й медсясӧ локті Сотчӧм кӧджам. Думайта на вӧлі: вӧрзьыны не вӧрзьыны, да леспромхозлӧн киссьӧмыс пуктіс майшасьӧмӧйлы пом. Пӧгибӧ воӧм госпромхозкӧд сёрнитчӧмӧн нёль мӧскӧс тӧвйӧді. Вайсисны да, куканьяссӧ аслым кольӧді, кык мӧскӧс йӧзлысь ньӧби — со и скӧта лои. Сёрнитчим да, посёлокса магазинъясӧ да школа-садйӧ яйсӧ кута инавны. Вый да. Сійӧс вӧчны сепаратор кӧсъя ньӧбны. Артмыны кӧ кутас, водзӧ паськӧдча. Семьянам нин тан. Гӧтырӧс Даръяӧн шуӧны, челядь ю дорынӧсь.
Геннадий гоз-мӧдысь нин син бӧжнас пысавліс тыр вир-яя, Толя кодь жӧ паськыдіник чужӧмбана аньсӧ, коді аддзысьӧм бӧрын шуис «Здравствуйте!» да эз лэдзлы кыв ни джын, кӧть эськӧ бура унаысь нин матыстчыліс пызан дорӧ сёян-юан ваялігӧн. Тайӧ вӧлі Толя арлыда жӧ нывбаба, но, видзӧдӧм серти, роч, сы вӧсна мый карта вылысь мӧсъясӧс вӧтлігӧн шуаліс:
—
А челядь дырся ёртыслы сэк кості дум вылас усьӧма:
— Юыштан кӧ ӧд — эм! Ме эновтчылі-а. Мудзтӧ веськӧд.
— Кутшӧм мудз — вӧлӧн локті. Ме ачым гӧсьтинеч пыдди вайи, — бӧрыньтіс Геннадий. Сійӧ кӧсйис, мед ёртыслӧн висьтыс ясыда колис вежӧрас, лӧсьыда сэсся артмис гижӧдыс редакцияын пызан сайын пукалігӧн, блокнотӧ видзӧдлытӧг ни балябӧж гыжъявтӧг.
— Гажтӧмтчӧ-оз? Роч, буракӧ, сійӧ тэнад? — телепит вӧлі да керкаысь нывбабалӧн петӧм бӧрын пыр и юаліс Геннадий. Мӧдыс вочавидзис:
— Дзуртӧмӧнкодь локтіс. Анна да Гриша август помнас посёлокӧ велӧдчыны бӧр мунасны да, дерт, кӧнкӧ, гажтӧмтчыны кутас. Зюзев Коля Надяыскӧд миянлы турун пуктыны отсалӧны, а мунасны да, дзик ӧд кыкӧн колям. Но та вылӧ кӧ нин петім, терпитны ковмас. А рочнад — роч. Комиыс меным эз судзсьы. Рушкуасис да гӧтрасьны ковмис. Вӧр лэдзны вербуйтчӧмлӧн йылӧмыс. Ачыд ӧд тӧдан: быд лешаксьыс кузь рубыдла волісны. Ми накӧд тшӧтш ассьыным медмича пожӧма ягъяснымӧс шырим. Кыза жӧ нажӧвитны кӧсйим да дӧмасӧн ветлам.
— А Саньӧ нӧ кӧні? Кӧкъямысӧд классын ёнакодь нин лӧсяланныд вӧлі.
— Сійӧ ме моз жӧ училище помаліс, пусьыны велӧдчис. Ме бӧрся посёлокӧ локтіс, столӧвӧйын уджавны кутіс. Да Даръя тай менӧ смилитіс ли мый ли... Саньӧ эз и мунлы некытчӧ. Верӧс сайын, челядя, — ышловзис быдсӧн Толя.
Геннадий казяліс, мый татшӧм юасьӧмсьыс деливӧ, буракӧ, мортыслы, да вуджис мӧдтор вылӧ. Коркӧ кад челядьыс Толялӧн пырисны да ужнайтісны. Сэсся узьны водалісны. Геннадийлы веранда вылӧ вольсалісны, еджыд вон номъяслӧн дӧсадитчӧмысь зэвтісны. Дзоляник кильчӧ пыдди ыджыдіник верандасӧ квайт пельӧса керка бердас Толя таво вӧчӧма, мед ӧттор-мӧдтор пуктыны. Пиломатериалсӧ кын вылас аслас «Беларусьӧн» вайӧма. Кӧрт вӧвсӧ госпромхозлысь жӧ ньӧблӧма. Кыдз шуӧ ачыс, став нажӧвитӧм сьӧмыс сы вылӧ мунӧма.
«Беларусьнас» жӧ этшаникӧн гид кер матыстӧма. Выль гидсӧ Толя асывнас нин петкӧдліс, быдсӧн пытшкӧсас пыртліс.
— Зюзев Колякӧд и тшупим. Сьӧкыдӧсь уль керъясыд да, кыдзкӧ тай вермим, Коля слабиник да. Аддзан, мый кызтаӧсь, — шлапкис ки лапанас гид стенмӧ Толя. — Лэптыны сиктса войтырӧс чукӧстлі, вина-сур эг жалит. Вайлі и бӧр нуи. Кодсюрӧӧс горт дораныс сойбордӧдныс чеччӧдны лоис, ёна сьӧктӧдчӧмаӧсь да. Артмыны кӧ крестьяниналӧмӧй кутас, водзӧ мӧд татшӧмӧн нюжӧдча дай. Надейтча тай-а.
Куртны лысва косьмытӧдзыс эз мунны да, Геннадий Толялы тӧчила бергӧдліс, гӧрбуш косаяс тӧчитісны. Посни видзьяссӧ ки помысь лоӧ ытшкыны, «Беларусьӧн» сӧмын гырысь пластъяс вылӧ сибалан. Вужъясьны кӧ татчӧ, ёна и паськӧдчыны-керасьны ковмас, уна и пӧсь киссяс.
— Пӧсьыд, Геня, уджавны кӧ, быдлаын киссьӧ, — кывзіс ёртсӧ да шуис Толя. — Чышкан да бара водзӧ. Аслыд вӧчигӧн он и казявлы сійӧс. Часлы, тӧлӧн бергӧдлан генератор сувтӧда да, гӧгӧр на тані югзяс. Кодкӧ да и локтысь лоас. Зюзев Коля со окотитӧ нин.
— Челядьыд, Толя, оз локны, вот мыйын делӧыс.
— А мед и оз. Гожӧмъяснас кӧ турун пуктыны отсаласны и.
— Кыдз нӧ натӧг деревняыд ловзяс? Он ло да, коді тані водзӧ муркӧдчас?
— Энлы на сы ылнасӧ. Кодкӧ да лоӧ. Медым сӧмын аслам вужъясьӧмӧй артмас, — пӧся эскис аслыс Семен Толя.
Морохинъясӧс талун асьнысӧ нуӧдісны видз вылӧ.
— Гӧсьтнад ылалісны, буракӧ, — пырис ар нелямына косіник мужичӧй. Вежон кымын абу нин бритчылӧма да сьӧд тшӧть чепӧсйӧма горш голясяньыс пельясӧдзыс. Ныр да пель розьяссьыс читкылясьӧм гӧн тыдалӧ.
— Геннадийкӧд ми тӧчитчим нин, лысва косьмӧмсӧ виччысигмоз, — воча шыасис Толя. — Видз вылӧ окотитӧ да, босьтлыны ковмас. Чӧвтны велӧдам.
Ывла вылын потшӧс дорын видз вылӧ мунысьяслысь петӧмсӧ виччысис Колякӧд гижсьытӧг олысь Надя. Кокньыдик кӧмкота да лӧз трикоа, нёнь мылькъяснас зэлӧдӧм вӧсньыдик курткаа, идзас рӧма юрсисӧ вевттьыштӧм алӧйгӧрд кӧсынкаа тайӧ том нывбабаыс вӧлі аттӧ мича. Буретш вом доръяса, кодъясӧс кывйӧн небыдика малавны позьӧ, лӧсьыдіника чангыльтчӧм ныра, гожся енэж кодь лӧзоват синъяса, вылын вира гӧгрӧсіник чужӧмбана аньыс чуймӧдіс Геннадийӧс. Этатшӧм мича! Этатшӧм стать! Татшӧмъяссӧ парма пиӧ дзебсьӧм дзоляник сиктъясысь и аддзылан. Асьныс, гашкӧ, оз и гӧгӧрвоны, мый зэв мичаӧсь, краситчытӧг да баситчытӧг вермасны кӧть кутшӧм конкурсын, шогмасны принцлы кӧть сарлы. Ёна важ коми рӧдыс, финнъяслань мунысьыс, татшӧм мича и вӧлӧма, лыддьыліс кыськӧ Геннадий. Ӧні ӧд сьӧд ракаяс кодьӧсь-а, быдсяма вирнас кизьӧртісны да.
Геннадий шензяс али кыв шуас? Надяыс ачыс шыасис, ворсыштіс на быдсӧн:
— Ён детина тай вӧлӧмыд. Часлы, доддявлам талун Коля пыдди юр кыскавны.
«Кыдзи сӧлан, сідзи и чеччан», — кӧсйис эськӧ шуны Геннадий ворсӧдчысь мича бобулыслы, но эз лысьт татшӧм чорыдасӧ.
— Мед лоас Тіян ног, но ме чӧвтны лӧсьӧдчылі, — артмис Геннадийлӧн.
— Чӧвтны кӧ-й — чӧвтны, вилаӧн ӧвтны! — кывбураліс шмоня том нывбабаыс да босьтіс Даръялысь кутшӧмсюрӧ кӧлуй. Некодлӧн серамыс эз пет, Геннадий ӧтнас нюмдыштіс. Эз кывлыны ли велалӧмаӧсь нин Надялӧн кывберитӧм дінӧ.
Чӧвтысьлы и нӧсилка бердӧ на кутчысьлыны ковмис, пажын бӧрын сьӧд кымӧръяс матыстчыны кутісны да. Надяыскӧд на и юръяссӧ котрӧдлісны. Чоя-вока асьныс жӧ. Толя да Коля матыстӧм турунсӧ тэрыба мачалісны. Тӧлыслӧн нӧбӧдӧмысь да киссьӧмысь юръяссӧ морӧснаныс ляпкӧдігӧн Надякӧд дзик воча чужӧм лолісны да, Геннадийлӧн сьӧлӧмас мыйыс пӧ и эз вӧчсьы. Сэтшӧм матын вӧлі лӧсьыд бабаыс да колана. Эськӧ ӧні жӧ и сьӧлӧм бурмытӧдз окавны да ещӧ на мыйкӧ вӧчны. А Надяыс ӧд и дэльӧдчис на: то кинас, быттьӧ аслас тӧдлытӧг артмис, инмӧдчас, то синсӧ читкыртлас.
А купайтчыны пажынӧдзыс на пӧрччысьліс да, майбырӧй, шогмис тай видзӧдны. Лишнӧй яй ни, гос ни. Нёньясыс — брун, и кокъясыс — брун. Тӧчитӧмаӧсь быттьӧ станок вылын. Кужӧмаӧсь тай ляскыны тыдавтӧм художникыс да скульпторыс статьсӧ да мичсӧ. Лунтыр кӧть пуксьӧмӧн видзӧд либӧ гӧгралӧмӧн малав, он и пӧтлы. Ворсыштісны весиг: Надя быттьӧ пышйӧ варччӧмӧн, а Геннадий быттьӧ суӧдӧ сералысь русалкасӧ. Эз кӧ вӧвны Толя гозъялӧн челядьыс, гашкӧ-й, смелмӧдчис Геннадий, пажнайтанінсянь син сайынӧсь вӧліны да.
Ымралан радлунӧн и оліс сэсся рытӧдзыс Геннадий. Кыпыд лолӧн жуявтӧдзыс корӧсясис жар пывсянын, кодӧс Толя вӧчӧма ӧнія ногӧн: ломтысигас пывсьыны позьӧ, ваыс да изъясыс кӧ шоналасны и. Зюзев Коля пывсис жӧ. Геннадий чайтіс, мый куш лыыс сӧмын мортыслӧн, но этшаник яйыс вӧлышті жӧ. Толя водзынджык нин висьталіс, мый висьӧдчӧ мортыс, дай сёйтӧг юӧмсьыд он госсяв.
— Мыйла нӧ эськӧ татшӧмсӧ босьтін? — юаліс Геннадий.
— Код на и локтас, быдӧн аслыс турун пуктӧ да, — вочавидзис Толя. — А талӧн мӧс ни баля абу. Надяыс кык пыдди уджалӧ. Кага эз вайлы да, кӧбыла кодь ён.
Бабаяслӧн пывсянысь локтӧдз ыркӧдчисны, а сэсся доз лэптісны. Гӧсьт ради да мый талун ыджыд удж бергӧдісны. Медводз восьтісны Геннадийлысь нёль пельӧса водка дозсӧ, кодӧс сійӧ чӧскыд пыдди юрсиктысь ньӧбис.
— Добра! — югнитісны быдсӧн синъясыс Колялӧн стопкасӧ пӧрӧдӧм бӧрын. — Оз на тай ставсӧ ваавны.
Быдсяма пӧлӧс яя да йӧла сёяныс вӧлі пызан вылын, и гырысиник чери Толя эштӧдчӧма кыйны, Коля ли, но Геннадий видлышталіс сӧмын. Сійӧ вӧлі пӧт да код Надяӧн, коді пукаліс воча — син на син. Дзоридзьяса вывкышнас да винаысь банйыштӧм чужӧмнас сійӧ вӧлі ӧнтайяысь на мича. И эз эскыссьы, мый татшӧм аканьыс — эсійӧ кос ёкмыльыслӧн.
Бура дыр пукалісны, самӧкурӧн содтысисны да, но юльшӧрса сёр рытнас ставыс на тыдаліс. Коля дзикӧдз нюрсмуніс, порог дорӧ пон моз и кӧлачасис. Даръя юр улас юрлӧс сюйыштіс. Геннадий эськӧ кӧсйис гортӧдзыс нуны, да Толя эз лэдз.
— Мед узьӧ. Палялас да ачыс котӧртас.
Даръялӧн пызансӧ идралігӧн нин Надя кок чуньяснас топӧдіс Геннадийлысь кок лапасӧ джодж бердӧ. Мудера видзӧдліс, ньӧжмыда чеччис пызан сайысь да аттьӧасигмоз петіс ывла вылӧ: гортӧ пӧ муні. Геннадийлы окота вӧлі ылӧдӧм понпи моз котӧртны пырысь-пыр жӧ бӧрсяньыс, но кутіс асьсӧ. Юрыс кӧть вӧлі пӧсь, но вежӧрыс ыркыд. Коліс вӧчны сідз, мед некод эз тӧдлы.
Час джын мысти кымын вӧлисти ылыстчис керка дорысь, лолыштны петӧмӧн висьтасис да. Бура на тыдаліс. Асъя мозыс бара восьлаліс турунзьӧм уличалӧн потшӧс пӧлӧн. Эз ылӧсас, а Зюзев Колялӧн керка дорӧ, кодӧс батьыс на кыпӧдлӧма. Ю кыр йылас моз сулалӧ, визувсӧ синъяснас колльӧдӧ да шонді петӧмсӧ видзӧдӧ. Сэні сійӧс виччысьӧ Надя. Ачыс корис. Ӧти лунӧн (кутшӧм сэні ӧти лунӧн? — ӧти здукӧн) шоналісны ӧта-мӧд дінас, томӧн да шудаӧн асьнысӧ кылісны. Мый сысянь колӧ Надяыслы? Ыджыда-ӧ ковмас вештысьны?
Казялӧма матыстчӧмсӧ сьӧлӧм ымрӧдлысьыс. Воча петіс да киӧдыс кыскӧмӧн кыскис, быттьӧ Геннадий пыксьыны кутас. Ок и джуджыда чӧскыдас вӧйлісны, быдсӧн Геннадий ымӧставліс, Надя эськӧ ойгис нин да. Ставнас ньылыштіс морттӧ, ёна нин, тыдалӧ, гажыс бырӧма чукъя пӧсьӧн олӧмсьыс.
Сэсся шойччисны. Геннадий нинӧм эз юась, Надя висьтасис ачыс:
— Шензян, кӧнкӧ, мый татшӧмыскӧд ола. Некодлы сэсся ог ков да. Кыйыштӧ-виыштӧ, абу тшыгӧсь. Мичлунӧй вӧсна ли мый ли гач новлысьяс ме бӧрся зэв водз вӧтлысисны, дас нёль арӧсӧн тшыкӧдісны. Йӧй юрнад сэсся киысь киӧ муні, школа тай кыдзкӧ помалі жӧ-а. Леспромхозса столӧвӧйын Санякӧд, Толялӧн воддза мусаыскӧд, уджалі. Чинтісны да уджтӧг коли. Кытчӧ корасны, сэтчӧ и муна. Со тай Толялы батрачита. Верӧс сайӧ петавлі и быдсӧн. Шань мортыс вӧлі, да челядьтӧгыд эз ов. Оз артмыны найӧ менам, кыткӧ жугӧдӧмаӧсь да. Тэ ӧд менӧ он босьт? Эн пов, сьыліад ме ог ӧшӧдчы. Сетыштін муслунтӧ, и таысь аттьӧ. И эн жалит менӧ. Жалитӧм доныс ог сулав. И эн дивит, мый тадзи лоис. Меным тэкӧд шоныд.
— Мичаӧй тэ менам! Мусаӧй тэ менам! — сӧмын и шуаліс Геннадий. А мый сійӧ, гӧтыра морт, ещӧ вермис?
Мӧд лунас Геннадий туйӧ петіс лысва вылас на. Толя колльӧдіс да шуаліс:
— Эн на ёнасӧ и ошкы. Кыдзи на пӧ ещӧ артмас? Олӧмыс сизим ныра тӧв кодь, он тӧд, кодарӧ бергӧдас.
Вӧв вылӧ пуксьӧм бӧрын казяліс Зюзев Колялӧн дзиръя дорысь Надялысь тӧрытъя алӧйгӧрд кӧсынкасӧ. Сійӧ вӧлі гажа биӧн эз сӧмын тайӧ эндӧм дзоляник деревняын, но и став вӧльнӧй светас да Геннадийлӧн сьӧлӧмын.
Тайӧ вӧлі вит во сайын, и со бара колӧ мунны Сотчӧм кӧджӧ. Но Геннадий сэтчӧдз эз во. Семӧ Толяӧс аддзис посёлокысь. Зумыд тэчаса мортыс поводнӧя омӧльтчӧма. Шулӧны тай: ӧдва пӧ лолыс кольӧма.
— Эз артмы, Геня-ёртӧ, менам крестьянствуйтӧмыд, — чолӧмасьӧм бӧрын висьтасис сійӧ. — Гӧтыр пышйис да, ладнӧ, мед пышйис. Надя эськӧ лысьтысис, да быдсяма вотнас джагӧдісны, миллион кабала колӧ гижавны. Уджйӧзӧ вӧйи, ӧдва мыні. Посёлокын асьныс йӧзыс уна скӧттӧ кутісны видзны да, яйӧй некытчӧ эз мӧд инасьны. Выйсӧ Кировысь донтӧмджыкӧс вайӧны дай. «Беларусьӧй» колис да, сійӧ кӧть бур. Йӧзыслы турун да мый да матыстала, тулыснас гӧра. Но директор машина бӧр кӧсйӧ сетны, уджыс леспромхозын ладмыштны кутӧма. Нажӧтка кутас воны. Анна да Гриша институтын велӧдчӧны, деньгаыд уна колӧ.
«Но найӧ тэнад деревняӧ оз мунны, сійӧ дзикӧдз нитшсялас-вошас вӧр пӧвстас», — мӧвпаліс аслыс Геннадий да юаліс Толялысь:
— А Зюзев Коляясыс нӧ кӧнӧсь-мый?
— Найӧ, забыль, сэнӧсь — Сотчӧм кӧджынӧсь. Уджалӧмсьыныс мӧс сетлі да, буракӧ, олӧныджык. Пӧлинӧ, шензьы кӧть эн, кага ӧд Надялӧн чужліс. Нывка, дзик мамыс кодь. Абу эськӧ менам ни Коляыслӧн. Кодлӧнкӧ сиктсалӧн ли посёлоксалӧн, да мед. Школаӧ ковмас да, посёлокӧ, кӧнкӧ петасны.
Алӧй кӧсынка —
Сьӧлӧмын би.
Юрсияс йылӧдз
Пӧсявлім ми, —
юрсиктӧ автобусын нин лэччигӧн, туй ӧтар-мӧдарӧ видзӧдалігмоз, босьтчис кывбуравны Геннадий. Югыд сьӧлӧмӧн кывъясыс вӧзйысисны асьныс.
