РАКА ЯЙ

Воча швачкысь тӧлыс кӧдзыд лым чиръяснас жулльысьӧм стеклӧ торъясӧн моз вундаліс Иван Даръялысь чужӧмсӧ. Сійӧ весиг кыскыштліс кепысьсьыс кисӧ да видліс, оз-ӧ пет вирыс. Но тайӧ вӧлі синва. Ключ ва моз петӧма юкмӧссьыс, но абу на удитӧма кынмыны. То ли воча тӧлыс сійӧс пычиктӧма, то ли забеднӧысла петӧма.

Шогысла, дерт. Сы вӧсна и куйӧд тыра даддьыс сьӧкыдджык. Мир туй кузя кыскӧ да, позьӧ сылы вӧляникысь исковтны, а ютш колода кодь, ӧдва сетчӧ, пыксьӧ быттьӧ. Унджык жӧ и лоӧма сӧвтӧмыс песласян важ ворйӧ. Мӧс улысь куим лунӧн чукӧрмӧмасӧ нёль вожа вилаӧн шняпйӧдліс. Турун сора эськӧ сітыс, эжӧр коддьӧмсӧ озджык радейт Асныраыс, кок улас гылӧдӧ, да ульыд — уль и эм, кыскымӧн кыклы.

Ӧшинювса йӧрӧ кӧ петкӧдны, сёрни абу, да коммунистъясыдлӧн власьт дырйи гыж ыдждаӧн мусӧ керка дорад юклывлісны, картупель улӧ содтӧд муяс йӧзыс вӧчавлісны деревня катыдӧ. Сэтчӧдз кузь тӧвбыд лым вывтіыс куйӧдтӧ кыскалӧны. Оз ӧтнас Иван Даръя. Кодлӧн вӧлыс абу, ставныс доддясьлӧны.

Уна-ӧ эськӧ и ставыс? Морт комын кӧ, челядьӧн и быдӧн, лоӧ. Зэв эськӧ гудӧка олӧм вӧлі, да эштіс тай, кытчӧкӧ саяліс да эз быттьӧ и вӧвлы. Деньгаа уджыд эз ло да, вермысьыс посёлокӧ лэччис, керкасӧ и картасӧ эновтіс. Челядь вӧснаыс и. Дзоля школа вӧлі да бырӧдісны. Квайт-сизим арӧсасӧ, кагасӧ на, кыдзи интернатӧ сетан? Сьӧлӧмыд потас. Тонӧ, гырысьджыкъясӧс кык вежон костӧн пывсьыны да мый да вайлывлӧны, и век автобусыс туяс жугалӧма.

Сэсся мӧд сы мындаӧн кулісны. Кулысьсӧ, дерт, мырдӧн он кольӧд. Арлыдыд тай оз бордйӧд, а мулань личкӧ, пакталӧм ловнад водзсасьны он вермы. Но ӧд йӧй юрыс унаӧс кыз му улас сюйис. Пагавмӧн ӧд юӧны, лов босьтӧмӧдз тышкасьӧны да. Тайӧ модаыс таладорын век вӧлі, эз и вежсьыв. Но, Господи помилуй, эз жӧ тадз водзджыксӧ юлыны!

Гриша Ёгорлысь карандаш ёсьтан пуртӧн эськӧ и чилснитӧмаӧсь кисьыс сӧнсӧ, да кушӧдз вирыс петӧма. Вертолётӧн эськӧ врачыд воліс, но эз нин вермы отсавны. Литра джын кӧть эськӧ пӧ вӧлі вирыс, ловзис на, гашкӧ.

Миколай Ваньӧ орчча сиктӧ Пӧкрӧл бӧрын лымъянас нин винала вӧлӧн рӧдтылӧма. Чорыда юӧмӧн, тыдалӧ, бӧрсӧ локтӧ вӧлӧм. Вӧлыс турун ваялан туйӧ кежӧдӧма да, мортыд абу и тӧдлӧма, доддяс и чорзьӧма.

Ӧндрей Петыр, лӧсьыда и быдтор олӧны вӧлі ас котырнаныс да, мый лешакла кӧ ӧшӧдчис. Ӧльӧксан Витя трактор улӧ сюрис.

Ойя жӧ дай ойя! Вевта крестъяса быдса кар Матьвей ты кыр йылын.

Регыд, тыдалӧ, и асьсӧ Иван Даръяӧс нуасны сэтчӧ, кӧть эськӧ сизимдаснад зэв на позьӧ водзӧ овны. Тонӧ Габӧ Еле сё витӧдз ас вежӧра вӧлі. Татшӧм стракнад дыр он гыбав. Толяыс, сё зӧлӧта пиыс, и виас, виӧ нин да. Дыр нин ӧд тешитчӧ, кос кулакнас кесйӧдлӧ. Кытысь, бара, татшӧмыс и эм, абу жӧ быттьӧ чурка да? Куимыс шаньӧсь-бурӧсь, воласны видлыны да, Даръя бордъя пӧткаӧн лолӧ, а этайӧыс — мед кӧть эськӧ абу и чужтылӧма.

Комын вит арӧса ӧш некӧн оз уджав, кӧть кер дорад ӧні быдлаӧ сибалан. Йӧзыс, тонӧ, вель ылӧдз ветлӧмӧн уджалӧны. Лэч туй ни кӧч туй оз тӧд, мамлысь сёйӧ-юӧ. Ӧтарӧ кодалӧ да мам вылын жӧ и кратайтчӧ. Кыскыштӧмыс быттьӧ лолӧ жӧ дай. Тӧндзи водза-водз пажнайтны корис, код юрӧн кыськӧ локтіс да.

— На, мед тасасяс горшад, — чилгисмоз пызан вылӧ ыджыд тасьтіын тшака картупель, муніс пач вом дорӧ, мед чугун кыскыны. Ыж начкылісны да вӧлышті на яйыс, асывнас шыд пуліс. Укват муртса киас босьтіс, тшака картупель тыра тасьтіыд пач вомдорса стенӧ швачмуніс, сёяныс джодж пасьтала прысьмуніс. Тадзи пиукыс аттьӧаліс, абу тшакыд вомас пырӧма. Ковмис ӧдйӧджык пышйыны, мед ки улас не сюрны. Мыйӧн веськалӧ, сійӧн ӧд и вартӧ.

Син дорыс ӧд лӧз да сійӧн и водза-водз куйӧдсӧ кыскӧ, мед некод оз аддзыв. Войдӧрлун скӧт идралан колошиа гын сапӧгӧн швачӧбтіс. Кырсасьысь Вераӧс дивитӧмысь.

Мый эськӧ дивитӧмыс да, керка помӧ дзикӧдз овны Верасӧ вайӧдӧмысь паныд сувтіс.

— Ачыд дармоедалан да ещӧ на мӧд ковмис! — скӧрмис сэки Даръя.

— Тэд делӧ да мог. Ачым на турунсӧ пукта и вая. Йӧла сёян на пызан вылад. Ӧдва нин леган да мыйкӧ ещӧ шуны колӧ, — ассьыс шуаліс пиыс. — Немас отсасьысь лоӧ. Тэд кӧ лёк, мен бур. Тупкы вомтӧ.

Гашкӧ, тупкыны и коліс, но шусис на, эльтыштӧм кодь артмис:

— Став гачаыслы шогмис да кысь нӧ абу бур?

Вот сэки и швачкис сапӧгнад, видзчысьны весиг эз куж.

Йӧзыдлы мый висьталан? Пиньнысӧ кесласны сӧмын. Ӧні тай ставныс лёкыслы и радӧсь. Вот висьтавны эськӧ ыджыдджык пиыслы, Ильялы, да оз лысьт. Тышкӧ вермасны воны да мыйӧн на пӧ и помасяс? Ильяыд волас и мунас, а Толя кольӧ. Лӧньджыка ковмас, тыдалӧ, овны...

А кыдз нӧ чӧв олан, кор сэтчӧдз нин Веруксӧ сӧзлялӧмаӧсь, мый кага оз артмы, а пиыс юръяндзим вылӧ керка шӧрӧ кӧсйӧ вайӧдны? Вайӧдас и эм. Шуис тай:

— Важ керкаад пет дай, он кӧ вермы синнад видзӧдны.

Кыдз нӧ сэтчӧ петан, оз нин шоныдсӧ кут да? Изӧймитан ӧд сэні, кӧдзыдджык тӧв кӧ лоӧ. Гашкӧ-и, пестӧ нормаӧн кутас сетны. Этатшӧма терпитӧм дорысь Енмыс кӧ эськӧ босьтіс, бурджык вӧлі да.

Водз Митрей Емельыс ӧтнассӧ нёль челядьӧн колис — кык пиӧн да кык нылӧн. Кутшӧм ён мортыд вӧлі да ӧти здукӧн сылӧмӧн сыліс, косьмӧмӧн косьмис. Кутшӧмкӧ рак висьӧм пӧ морӧс кудсӧ сісьтӧма. Ӧні на, буракӧ, тайӧ раксӧ бурдӧдны оз вермыны. Сыысь бурджык мужикыс, пӧжалуй, сиктаныс эз вӧв дай ӧні абу. Позьӧ шуны, мырддьӧмӧн ӧд мырддис Евлам Усьталысь, зэв нин вӧлі кыйкъялӧны да. Удайтчис, зэв сьӧлӧм серти крестьянин пиыс лоис. Пӧслукман, юр пыдӧс вылас кӧть майӧг ёсьты, но и мед вӧчӧма вӧлі, мый шуас. Яй туй вывсьыд куш нопнад кильчӧ помӧ некор эз матыстчыв. Пескыд — куим во кежлӧ, туруныд — кыкысь тӧвйымӧн.

Коркӧ дзоляник Толялы, вуграсьӧм пыдди ӧтарӧ болтыкасьӧ да, тадзи шуаліс:

— Пиукӧ, тэ ӧд менам медся дзоля. Медся дзоляыд — керка кутысь. Ми мамыдкӧд пӧрысьмам да вердны-юктавны ковмас. Дышӧдчигад тусь ни пызь оз ло. Тшыгла ми тэкӧд кулам. Вай, пиӧ, зіля вугрась, ог на тай зорӧд чӧвтны тшӧкты.

Кутӧ тай керкатӧ да вердӧ-юкталӧ — дасяс олӧ. Даръя кулас да ставсӧ, кӧнкӧ, пызъяс-вузавлас. Ӧні оз на лысьт — эз сійӧ нажӧвитлы. Пенсиятӧ тай дзайгӧ. Быть на и сет: он кӧ сет, пестӧ оз вӧч, турунтӧ оз пукты. Быдлаӧ ӧд кодӧскӧ он медав.

Батьыс кӧ ӧд ловъя вӧлі, эз жӧ, кӧнкӧ, тадзи тшыксьы. Шӧр школа эськӧ, посёлокса интернатын олӧмӧн, помавліс, да некытчӧ сэсся водзӧ эз велӧдчы. Посёлокас и овмӧдчыліс, кер дорын уджаліс, гӧтрасьліс и быдсӧн. Бура дыр олісны, кӧкъямыс ли ӧкмыс во, да бӧр юксисны. Пӧдруга видзӧм вӧсна пӧ, кывсьыліс. Пи лоліс да — мамыс дорын. Оз и волыны, зэв лӧсявлісны-а. Мыйла пӧ и локтасны. Колӧкӧ, моньыс Даръяӧс мыжалӧ: быдтылӧма жӧ пӧ пиӧс — яндысьтӧм бугыльӧс. Вит во нин Даръялысь вирсӧ юӧ, посёлоксьыс локліс да. Кӧин моз дзикӧдз чурскас, тыдалӧ.

Илья ног и лоис. Сійӧ сэки, буракӧ, витӧд классын велӧдчис, а Толялы квайт вӧлі. Интернатсьыс Илья буретш каникул вылӧ локтіс. Ужнайтісны да кыкнанныслы китыр кампетӧн юкис.

— Тіян ӧні праздник, чӧсмасьыштӧй, — шуис.

— Тэ миянӧс, мамӧ кампетӧн чӧсмӧдлан, а мыйӧн, бара, асьтӧ чӧсмӧдлыны кутам? — дзик верстьӧ моз нин сёрнитіс Илья, быттьӧ бать пыддиыс пызан сайын пукаліс.

— Ми мамӧкӧд яка яй кутам сёйны, — «р»-ыс эз на артмы Толялӧн, но дзоля мортыс зэв збыльысь шуис.

Эня-пиалӧн серамныс петіс. Кытысь, бара, татшӧмсӧ кывлӧма? Ракаыс сикт вылын тырыс да лыйлыны кӧсйӧ али мый? Вот йӧйыд. Илья шуис Толялы:

— Рака яй оз сёйлыны, ми тэкӧд дозмӧр да сьӧла кутам кыйны.

Оз жӧ кый. Дыр велӧдчис да карын олӧ-уджалӧ. Кытӧнкӧ весиг начальник. Карсяньыс татчӧдз бура ылын. Гежӧдика матыстчылӧ сӧмын аръяснас, утка да сьӧла бӧрся вӧтлысьӧ. Сы мында и кыйсьӧмыс. Сьӧлӧмӧс пӧ бурмӧда, шуӧ. Тыдалӧ, вирас эм кыйсян этшыс. Сійӧ котӧртӧдӧ морттӧ ю дорӧ да вӧрӧ.

Первойсӧ котырнас волывліс. Кыкнан внучкасӧ да моньсӧ Даръя тані куртны велӧдіс. Абу эськӧ ыджыд гусятор, но бура дыр карсаыдлӧн эз артмы. Сэсся прамӧй отсасьысьясӧн лоисны. Самолётыд тай дугдіс лэбавнытӧ да, эз кутны волывлыны-а. Шӧр сиктсянь зэв на лёк туйыс да, тыдалӧ, абу окота таркӧдчыны лёкиник автобуснад.

— Гожӧмнас эськӧ волін, турун пуктыштны отсыштін, — бӧръяысь волігас шуис Ильялы.

— Гожӧмнад, мамӧ, дзик ньӧти ог эшты, — вочавидзис пиыс. — Ставсӧ отпускӧ лэдзла да вӧлисти ачым петавла.

— Мыйся удж нӧ тэнад? Кытчӧкӧ мӧдлаӧ вуджин али мый?

— Эг. Век на стрӧитчанінын. Ӧні начальник. Гожӧмнас медся уна позьӧ вӧчны. Тьӧшша дӧзмӧма жӧ, ог вермы чепӧсйывнысӧ да. А мый нин эськӧ мӧссьыс? Кыкыдлы йӧвтӧ кодлыськӧ босьтны позьӧ. Оз ков деньга вештӧм: турунсӧ пуктігӧн мед Толя отсыштас дай.

«Сійӧ вӧрзьӧмӧн», — муртса эз шусьы Дарьялӧн. Эськӧ Толясӧ янӧдӧма лои. Ыджыд нин Ильяыс, а век на йӧй. Пӧтан мӧй йӧз йӧлӧн? Горштӧ веськӧдны мӧй тырмас? Он кӧ мӧстӧ видз, куйӧдыс нӧ кысь? Куйӧд оз ло, картупель оз быдмы. Бара жӧ ньӧбны али мый, серам йӧзыслы вӧчны?

Тадзи и шуаліс Ильялы. Зэв нюмсера вӧлі сылӧн чужӧмыс да кынмис, быттьӧ вӧсньыдик йиӧн ю кенясис. Сэсянь куим во нин колис, а эз на и волы. Мун пӧ да и надейтчы бур пи вылӧ.

Век эськӧ нуӧдӧ Ильяыс некор на аддзывлытӧм карас, окота быттьӧ и видзӧдлыны сійӧс, но Енмыс мед видзас сыланьӧ мунны. Кытчӧкӧ ещӧ вошан дай, таляласны машинаясыс ли.

Ас рӧднӧй позйысь оз жӧ мун. Кӧн пӧ сэсся Джуджыд керӧсыс да чумали майӧг видзан важӧн нин киссьылӧм чом дорын шойччыштны пуксьылан лабичыс, Сотчӧмув тілльыс да чими гобъя яла вылыс, Гриша Митрей ягыс да пев пом кодь пувъя дзуясыс, Ерӧ нюрыс да вижӧн кисьтӧм мырпомыс? Некӧн.

Мунны кӧ ӧд — ставсӧ эновтны. Асныраӧс мӧй кутшӧмкӧ кырсасьысь Вералы коляс? Вежонӧн ӧд мӧстӧ тшыкӧдас, коркӧ лысьтас да оз да. Гӧгӧрвоас мӧй няньтор петкӧдыштны да сюръяс костӧдыс малалыштны? Кыськӧ дай.

Мода вылас, кӧнкӧ, и нывъясыс корӧны. Кыкнанныслӧн ӧд вель ыджыд семьяяс, бергӧдмӧн найӧс, сытӧг нокыс тырмӧ. Найӧ, дерт, матынджыкӧсь. Дзоляджыкыс со посёлокын и эм, да оз жӧ мыйлакӧ сэтчӧ кыскы. Кулан да, кӧнкӧ, гортӧдзыд оз и бӧр катӧдны. Тонӧ тай Евлампеяӧс, велӧдӧма и быдтор да, эз и вайны дзебнысӧ, посёлокса шойна вылас дзумгӧмаӧсь.

Видзӧм-тӧралӧм пыдди и нывъясыс век на мыйкӧ виччысьӧны. Арнад начкысьласны да, вель ыджыда на яйтӧ нуӧны, видлігмоз быттьӧ воласны да. И картупельтӧ, керасны да, горув жӧ мешӧкъясӧн. Машинанад некутшӧм маета.

Посёлокас вель унаысь нин лэччыліс. Лекарствола да мыйла да. Яг вылӧ стрӧитчӧмаӧсь, пожӧмъяссӧ вель ёна колялӧмаӧсь да сідзсӧ эськӧ гажа посёлокыс, но оз овсьы, кӧть мый тэ вӧч. Тӧдтӧм йӧз ветлӧны. Рочнад омӧля кужӧ да оз лысьт шыасьны. А мый и налысь юасьнысӧ, ӧдйӧджык гортӧ бӧр колӧ кайны.

Вӧр помысь посёлокыс олӧ-вылӧ. Кулакалӧм йӧзӧс медводдзаясӧн помтӧм-дортӧм парма-ягъясас вайлӧмаӧсь. Кызвыныс тшыгла да мучитчӧмысла кувлӧмаӧсь. Сэсся вербуйтчӧмъяс локтісны кыз деньгала. Надзӧникӧн став ягсӧ кок йывсьыс уськӧдісны. Роч да украинеч кызвыныс. Найӧ и начальникъяс. Комияс кантораясын джодж мыськӧны да кер дорынӧсь.

Кер дорыс, Енмӧй-Господьӧй, и Дарьялы поводнӧя сюрліс. Томлунсӧ сійӧ и адаліс. Дас нёль-дас вит арӧса челядьӧс ӧд кыз рушкуа Мелентейяс кын пусӧ йирӧдлісны. Сёяныд — кач сора некымын тучман да душ-мӧд картупель, а синсьыд би петмӧн уджӧдӧны. Джуджыд ягса баракын вежонъясӧн гортӧ волытӧг коркӧ вӧлӧн кыскасисны. Йывмӧм тӧрӧкан мындаӧсь дзоляник керкаад, пӧшти вевсьӧн узьлісны. Паськӧмыд оз косьмыв, нюдз ветьӧк кодь. Ставныс ӧтитӧг тойӧссисны. Даръя лёкиник кӧмкотнас коксӧ зыртіс, вируля яй лоис. Няргыны он лысьт. Чотӧ да уджалӧ.

Гортӧ ветлысьяс пӧвстысь кодкӧ мамыслы висьталӧма. Батьыс эз нин вӧв, война вылӧ усьліс. Локтіс мамыс да гортас вӧтліс, ачыс сы пыдди кольччис. Лысьтіс на и челядь вылын ыджыдсӧ, кутшӧмкӧ Титӧс, лесопунктлӧн канторасянь ыстӧм мортӧс, пинявны:

— Тэ тай пашистсьыс на пашист. Этадзи ӧд он жӧ челядь вылас тешитчы. Кыдз нӧ ӧтвечайтан, висьмасны кӧ да куласны?

— А сідз жӧ-й ӧтвечайта. Мед колхозныд зырымбедьясӧс оз ысты дай. План ӧд тыртны колӧ, понимайтан кӧ тэ мыйкӧ! — скӧр вӧлі Титыс, буракӧ, сылысь чорыда жӧ юалісны.

Ӧні видлы тадзтӧ уджӧдны, мый шуасны. «Уджалӧ» тай пиукыс. Туруныд да пескыд и сюрлӧ, картупель пуктӧм-керӧмыд да. Сэсся, муыс кӧть путкыльтчас, оз вӧрзьы. Татшӧмыскӧд и лоӧ овны, рака яйӧн вердысьыскӧд. Пӧрысьяслӧн керкаад, кӧть оз вермыны кут, оз, бара-й, мун. Сэн ӧд гажтӧмысла кулан. Ӧдвакӧ и ёнасӧ чӧсмӧдлӧны. Праздникъяс дырйи, буди. Аслад пуӧм-пӧжалӧмыд на медся чӧскыдыс да пӧтӧсаыс.

Мыйкӧ тайӧ рака яйыс юрас кутіс бергавны. Збыльысь ӧд некор рака яйсӧ абу сёйлӧмаӧсь. Весиг медся тшыг кадӧ. Уртӧ да уркайтӧ сёйлӧмаӧсь, и ӧні кодсюрӧыс сёйӧ, весиг пӧ кагасӧ ӧти мам, позьӧ кӧ сійӧс мамӧн шуны, таладорын сёйлӧма, но ракатӧ — абу.

Гожӧмнас, лыйӧма, буракӧ да, борд пӧлӧдыс ракасӧ вӧлі Пантиль Вова нуӧ. Сісьта пӧ да номыръяс артмасны чери кыйны. Со ӧд мый нин пысалӧны, нидзулыс быттьӧ абу. Яйыс кӧ ракаыслӧн сьӧд, оз ӧмӧй сьӧд номыръяс жӧ, шогмытӧмъяс, артмыны?

Рака яйӧн вердысь. Тайӧ, бара, вердас. Дай збыльысь, буракӧ, вайӧдас пеж Верасӧ. Он и лысьт нинӧм шуны. Кытчӧкӧ лӧсыштас да сэні и пом лоас. Оз тай аслыс некод ныр сулеянас варт, зэв ыршасьӧ йӧз вылас да. Тонӧ гусясьысь Викеньӧс чегъялісны да, эм ли абу сикт вылас, сэтшӧм лӧнь лоис.

Мирӧн тойӧмыс мамысь дона да муса лоис. Оз кут Даръя вермыны да, тшыгйӧн виасны, тшайтӧ весиг оз мыччыны. Либӧ мӧд ног кыдзкӧ мынтӧдчасны. Никодим Ӧпрӧсьӧс пӧ тай моньыс мӧдар югыдас кыз ӧгыра пач сиптӧмӧн мӧдӧдӧма-а.

Мыйла, бара, и пиыслы мустӧм лоис? Дзик пӧгибӧ волігӧн рочӧс керка помӧ вайӧдліс да, гашкӧ, сыысь? Оз вӧлі синнас аддзы рочсӧ, ньӧти эз лӧсявлыны. Пу улӧ сюрліс да эз ло. Вель прамӧя кер дорса деньганад во кык отсаліс...

Ен сетіс, кыскис на тай куйӧдсӧ, му помӧдзыс воис, лымйӧдыс собліс, воддза волӧмсяньыс толтӧма да. Лым сывтӧдзыс прамӧя на ковмас новлыны. Оз ӧд, мисьтӧм чужӧмыд, некор отсышт. Войбыд гӧрсяс да лун шӧрӧдзыс узьӧ. Чеччас да — пызан сайӧ. Рӧдимӧй пи да сэтшӧм мустӧм.

А, гашкӧ, писӧ да Верасӧ весьшӧрӧ омӧльтӧ? Код пӧ и тӧрасьны сыӧн кутас, оз кут вермыны да, оз кӧ найӧ? Некод ӧд оз уськӧдчы. Тайӧ йӧзтӧ сизимдас вонад тӧдмалӧма нин. Кодкӧд пӧ сэсся Толяыс и олас, некод сы арлыдасьыс абу да? Ставныс бокиӧ шлотьйисны. Даръя арлыда пӧрысь выжывъяскӧд али мый?

Кушнас гылыда даддьыс локтӧ, весиг коклябӧрӧ тангысьлӧ. Некод на абу олысь, тшын оз пет. Мый ӧдйӧ Петыр Сандралысь овтӧм керкасӧ кисьтісны да пес вылӧ пилитісны. Бура уналысь нин пилитісны. И ещӧ на пилитасны. Оз, бара, ков вӧрӧ кайны, дзажгы дай. Некод видысьыс, шуысьыс, кутысьыс абу.

Ойя жӧ дай ойя! Ойя жӧ дай ойя!