ЫДЖЫД ИЗ

Лупъяланьысь коймӧд, медылі кытшсӧ Емель кык во нин шойччӧдіс: сытӧг тырмӧ сьӧла-дозмӧрыс. Кӧсйис и таво сытӧг бергӧдчыны, да тулыснас вежӧд вылӧ нин лым усьлӧм да гӧгӧр йизьылӧм вӧсна гырысь пӧткаыс и сьӧлаыс этша лоис. Ковмис нопъясьны и сэтчӧ.

Сиасигмоз арталіс воӧдчыны вылыс керкаӧдз кык лунӧн, но коймӧдӧс на джынъявны ковмис: ылавліс Риза ёльӧ ком кыйны. Видлыны йир вылас моз сувтіс, а кыдз тай кутіс лӧсйыны! Этатшӧма сьӧлӧмыс важӧн нин эз бурмыв. Ӧвсис жӧ медбӧрти. Керис да солаліс. Тайӧ чӧскыд чериыс ӧд ӧти здукӧн и небзьӧ. Он кӧ пырысь-пыр кер да солав, муртсаӧн ляті артмас. Чалльӧг визьӧ туисӧн сюйыштіс. Гортӧ лэччигӧн босьтас. Чӧсмасьыштны сӧмын кольӧдіс, воас вӧр керкаӧдз да пражитас.

Тайӧ кытшолыс сылӧн медся гажа. Яг морӧсъясӧн, Риза ёль нӧрысъясӧн бордъяс вылӧ моз кыпӧдчӧма, енэжыскӧд окасьӧ. Мый дон ӧтнас Ыджыд из нӧрыс сулалӧ! Подувсяньыс, ёль визьсяньыс, каян да каян, каян да каян, аштан быдсӧн, а йылӧдзыс воан да — синмыд да вомыд кыпыдлунсьыс чашкалӧны. Самолётсянь моз гӧгӧр енэжыслӧн сӧлькнитчанінӧдз тыдалӧ. Бордъяс кӧ вӧліны, эськӧ йӧткыштчин кыр йывсяньыс да тупйыв варыш моз шлывъялін веж да лӧз саридзьяс костас, но абу тай Енмыс сетӧма, вечикъяс сӧмын кольӧма.

Ватӧ вель сьӧкыд катӧдны, но буретш татчӧ Емель пӧльлӧн на пӧльыс вӧр керкасӧ лэптылӧма. Уна звер-пӧтка вӧсна, дерт. Но и шонтіс жӧ, кӧнкӧ, сьӧлӧмсӧ да ловсӧ ыджыд мичлуннас. Выль керка нин батьыскӧд кыпӧдлісны. Дзик жӧ Ыджыд из дорас, коді джынвыйӧ муас пырӧма ли та мында сэтысь петӧма. Муяс вылад тай изйыд, быд во чукӧртӧны да, век ӧтарӧ петӧ-а, тайӧ, кӧнкӧ, сідз жӧ. Коркӧ, мӧд олӧмӧ-нэмӧ, дзикӧдз петас да керка джынйӧдзыс лоас. Муыс гырк пытшсьыс сійӧс мортлы шензьыны, тыдалӧ, йӧткӧ. Дерт, сы вӧсна. Мый вылӧ нӧ сэсся тані гумла пасьта плавкӧс мылькйыс? Унаысь нин аддзыліс, кыдзи Тима изланьысь ^Тима из — Тиман гӧра./^ волысь варышъяс сы вывсянь сьӧкыда йӧткыштчылісны. Шонтысьӧны, кӧнкӧ, мича луннад паччӧр кодь изйыс да.

Вот эськӧ деревняса войтырлы, кодъяс война вылын усисны, памятник сыысь вӧчны. Ӧнӧдз на ӧд абу. Коммунисталан воясӧ некутшӧм пас эз сувтӧдлыны да, ӧні, кӧиналан кадӧ, дерт нин, оз. Власьтыдлӧн сӧвесьтыс, тыдалӧ, некор абу. Джуджыд пармаса китыр йӧзӧс морт туйӧ оз пуктыны. Биыд ӧд весиг абу, водзті эськӧ вӧлі да.

Но Емельлы мӧд муяс да юяс дум вылас оз усьлыны и оз ковны. Сійӧ тані кӧч моз небыда тапъялӧ ли йӧра моз кузь воськолӧн йиркӧдӧ. Мудзыс гырк кӧдзавмӧн сюрлӧ, но сьӧлӧмыс век шоныд ыджыд мичысь.

Код тӧдас, мый дыра нин олӧ татчӧс пармаыс аслас этшӧн. Пӧрысь коз-пожӧм вӧляникысь кулӧ, выльӧн чужӧмъяс вӧляникысь жӧ быдмӧны. Помнитӧ Емель батьыслысь Ыджыд из йылысь шуӧмсӧ: «Менӧ вердіс, тэнӧ вердас, питӧ вердас, пиыдлысь писӧ и водзӧ на, кытчӧдз муыс оз кӧдзав. Сӧмын некодлы эн сет, нинӧм вылӧ эн ылав. Тайӧ сарствоыс миян — Ярӧ вужлӧн, и миян кындзи сэні ыджыднас некод оз вермы лоны».

А ӧд ылыстчыліс Емель гортсьыс да Ыджыд из дорсьыс, кыза нажӧвитны посёлокӧ лэччыліс-овмӧдчыліс. Плешкас паса Горбачёвлӧн перестройка да чуньтӧм Ельцинлӧн демократия бӧрын уджыс эз ло да, бӧр катіс. А гашкӧ-и, эз дзик та вӧсна. Гашкӧ, батьыслӧн керкаыс, ён на вӧлі да, жаль лоис. Кӧдзаліс ӧд сійӧ, некод олысьыс эз ло да. Мамыс и батьыс, помасьлытӧм уджӧн асьнысӧ жугӧдісны да, зэв водз таладор югыдсӧ эновтісны, чой-вокыс сы моз жӧ бокиӧ уськӧдчисны да дзикӧдз вужъясисны.

А, гашкӧ, вӧрыс-ваыс, нэм кежлӧ сьӧлӧмӧ пырӧмаыс, корис-чукӧстіс. Посёлокын киӧдыс-кокӧдыс кутысьыс эз жӧ быттьӧ вӧв дай...

Та дыра ветлытӧгыд да ордымасьтӧгыд прамӧя нин россялӧма вӧр керкаӧ нуӧдан юколыс. Дзоля черӧн ёнакодь керасьны ковмис, дышӧдіс быдсӧн. Тайӧ на и медуна кадсӧ сёйис. Рӧмдігас нин вӧр керкалань матыстчис. Тшай пузьӧдны кӧ вала вермас лэччывны — зэв нин ыджыд аттьӧ аслыс ли Енмыслы.

Но мый нӧ тайӧ? Тшын дук тай кылӧ! Код лешакыс тані? Эз жӧ деревняысь кодкӧ йӧз угоддьӧӧ кызь верст сайӧ лок? Перымсалы ылын жӧ. Татысь найӧ ӧнӧдз нинӧм эз корсьлыны. Шышъяс али мый? Таті найӧ оз жӧ мунлыны. Найӧ сук пармаас оз пырны, кӧрт туй вылӧ лунвывтіджык петӧны колониясьыд пышйӧм бӧрын.

Надзмӧдчис Емель, лов шысӧ кутӧмӧн нин кокъяссӧ пукталіс, ружьесӧ пельпом вывсьыс лэдзис. Азымыс кӧ эськӧ вӧлі, важӧн нин чепӧсйис да шызьӧдіс керка гӧгӧрсӧ, но эз босьт аскӧдыс, нинӧм на вӧчны сылы медводдза сиасигӧн: пелысьсӧ Емель ӧшлас али увтанінас котралас?

Ружьесӧ чургӧдӧмӧн и матыстчис керка дорӧдзыс. Ӧшиньыс мӧдар бокас вӧлі да, казявтӧг и коли, быттьӧ кӧ кодкӧ керка пытшкас вӧлі да видзӧдіс ӧшинь пырыс. Гашкӧ, некод и абу? Некод тай ӧдзӧсӧдыс эз чепӧсйы-а. Но ӧгыръяс ломалыштӧны на бипур лайколас, сэрапомъяссӧ би кутысьыс регыд на шӧрвылас чукӧртыштӧма. Пӧртйыс и тшайникыс на ӧгыр пӧлӧныс. Олысьыс эм, и сійӧ пытшкас, эз жӧ вой улас кытчӧкӧ мун.

Емельлӧн некутшӧм полӧм эз вӧв. Ӧти морт, тыдалӧ. Кыкӧн ли куимӧн кӧ вӧліны, эськӧ важӧн нин кывтӧ лэдзисны. Шуис виччысьлыны вӧр керкаӧ овмӧдчысьлысь петӧмсӧ.

Пельпомнас муртса удитіс нёровтчыны лэбув сюръяӧ, ӧдзӧсыс вӧсньыда дзуртыштіс да воссис. Емель весиг дрӧгнитіс, эз виччысь да. Бокисянь сійӧ аддзис петысьсӧ да чуймӧмысла быдсӧн калькӧдіс вомсӧ. Тайӧ вӧлі во сайын нин армияысь пышйылысь Наталь Ёгор, кодӧс первойсӧ ёнакодь корсисны деревняысь да матігӧгӧрса сикт-посёлокысь, но Риза чалльӧгӧ ветлыны эз гӧгӧрвоны. Код нӧ чайтас, мый дзик Перымладорӧ Ёгор сетчас, вӧр керкаӧ овмӧдчас, кор вӧрас тшак вотны ветліс ли эз ли, киас ружье эз кутлы, сьӧла ни дозмӧр керка помӧ эз вайлы?

Тош лэдзӧма да ар вит-квайт вылӧ содӧма, но ас сиктсатӧ и сё во мысти тӧдан, оз ков ныр улӧдзыс матыстчыны да синмас видзӧдлыны.

Аддзис Ёгор Емельӧс да здук кежлӧ весьӧпӧрліс, а сэсся вӧр керка ӧдзӧссӧ клоп сиптіс. Каличасис, кылӧ.

Емельлы ковмис шыасьны:

— Трустӧ, Ёгорӧ, мый нӧ повзин? Ме ӧд тайӧ — Варлам Емель.

Вӧр керка чӧв оліс. Емельлы ковмис шыасьны мӧдысь:

— Ёгор, эн пов. Ме тэнӧ нинӧм ог вӧч. Кыйсьыны локті. Мудзи. Вай тшайнад гӧститӧд. Ружьеа кӧ, эн вӧлтӧшитчы, ас вылад грек эн босьт. Ме тэнӧ некодлы ог явит.

Бура дыр на Ёгор чӧв оліс, мӧвпаліс, буракӧ, восьтыны али абу. Медбӧрти сетіс жӧ гӧлӧссӧ:

— Пӧръялан кӧ?

— Колан кӧ вӧлі, эськӧ ӧдзӧстӧ важӧн нин пыки, а ӧшиньыс дзоля да, он пышйы, — ловзьӧдыштіс Ёгорӧс Емель, мед дугдас челядясьӧмсьыс.

Восьтіс жӧ сэсся ӧдзӧстӧ Ёгор. Полӧмпырысь, но восьтіс. Здоровайтчисны и быдсӧн на бӧрынджык. Пражитӧм ком сёйигмоз да тшай юигмоз и висьтасис сэсся том морт:

— Татчӧ менӧ Степан дядь вайӧдіс. Эновтӧмыд пӧ да он волывлы. Велӧдыштіс да сиасьлі кольӧм арнас, и таво ӧти лун сиаси жӧ нин. Век на эм косьтӧм сьӧла-дозмӧрыс. Ёльысь ком кыя, косьтылі жӧ тӧв кежлӧ. И тшактӧ косьтылі. Тшыгйӧн ог ов. Тшай-сакартӧ гортысь вайлӧны. Ружьеыд эм ошкӧс повзьӧдны, да ме сійӧн ог вӧдитчы, мед некод лыйӧмсӧ эз кывлы. Гортӧ лэччӧдан ордым вылӧ эг жӧ на сувтлы, мед туй эз коль. Лунладорӧдыс и кытшлала. Степан дядь кыткӧ мӧдлаті волӧ. Баддя чалльӧгсянь, буракӧ, шуис. Ен сетіс, некод на эз матыстчыв. Татчӧ локтӧмсянь ме гортӧ эг на лэччыв. Мамысь зэв ёна гажӧй бырис. Аддзыласны да явитасны кӧ, — эштіс олӧм: тюрмаӧ сюясны.

— А мыйла нӧ эськӧ пышйин?

— Быдсяма тешитчӧмсӧ кыдзкӧ-мыйкӧ терпиті на, а бабаӧн мисьтӧм чужӧмъяслы эг лӧсьӧдчы.

— Сьӧдъяс али мый тадзсӧ? — юаліс Емель, сы вӧсна мый ачыс служитліс да тӧдліс жӧ тешитчӧмсӧ сэки Сӧветскӧй Союзлӧн на лунвылынджык олысь адзебадзеяслысь, кыдзи асьныс шулісны азербайджанечьясӧс.

— Эз. Асланым рочьяс-урӧдъяс, — скӧрмыштіс Ёгор.

Кӧсйис эськӧ юавны Ёгорлысь, мыйла командирыслы эз висьтав, но дум вылас усис, кыдзи сылысь посылкасӧ мырддисны да стрӧжитісны: «Элясян кӧ, голятӧ вундам!» И кыдзи вундасны, петкӧдлісны.

Та пыдди жалитыштіс Ёгорӧс:

— Ӧтнадыдлы ӧд, кӧнкӧ, гажтӧм. Звер кӧ, мед нин, а тэ ӧд морт.

— Первойсӧ аттӧ гажтӧм вӧлі, бӧрдмӧн гажтӧм, а сэсся велалышті, радио кывзышталігмоз тӧлыс кыдзкӧ колис. Турунсянь пужйӧдз вӧр-ва сьылӧмнас ылавлі. Кыськӧ письтіс да, кывбуръяс лӧсьӧдавны куті, вель нин уна гижи.

— Кывбуръяс, шуан? — шензьыштіс Емель. Школаын велӧдчигӧн сылы кывбуръясыд кокньыда сетчылісны, ӧти здукӧн велавліс. Сочинениеястӧ бура гижліс и. Коми кыв да литература велӧдысь ыззьӧдӧ вӧлі учительӧ велӧдчыны, да эз тай ло-а. — Нолтӧ, лыддьы кӧть ӧтиӧс. Ме сэтысь мыйсюрӧ гӧгӧрвоышта.

— Серавны ещӧ кутан дай, эз, колӧкӧ, артмы да.

— Лыддьы, лыддьы. Ме морт вылад некор ог серав. Батьӧ велӧдліс.

— Гашкӧ, аски, юрын бергӧдлышта да? Ладнӧ?

— Аски кӧ-и аски. Рочьяс тай шулӧмаӧсь: асылыс пӧ рытсьыс вежӧраджык.

Дыр на сёрнитісны шоныдысла онялысь вӧр керкаын. Первойӧн Ёгор лӧнис, сёрнитігмозыс ланьтіс. Буракӧ, кузя варовитӧмсьыс мудзис, дыр нин вомсӧ эз восьтлы да. А Емель сап пемыдас бур скон на майшасис. Со ӧд кыдзи мортсӧ пикӧ воштӧмаӧсь, пышйыны ковмӧма. Дзикӧдз, тыдалӧ, усьӧма дисциплинаыс армияад. А нинӧм и шензьынысӧ, мый дыра нин кисьтӧмӧн кисьтӧны да. Контракт серти служитӧм вылӧ кутісны вуджӧдны да, мед эськӧ. Ёгор кодь небыдъясыд, гашкӧ, сэсся оз и веськавны. Чорыдджык да смелджык йӧз мунасны, ас выланыс тешитчыны оз лэдзны.

Мый и том мортыслы шуны? Кӧть мый, а служитнысӧ ӧд колӧ. Быдӧн кӧ кутас пышйыны, мый лоӧ? Кутшӧмкӧ альтернативнӧй служба думыштісны. Оз ков вӧлі. Тайӧ ӧд пышйӧм кодь жӧ, кӧть и закон серти. «Альтернативатӧ» деньгаа йӧзлы нинӧм дон оз сулав ньӧбны, призывнӧй комиссияясӧс ньӧбӧны-а. Абу ыджыд вежӧраӧсь выліас, унаысь челядясьӧм артмылӧ. Коньӧрлы, Ёгорыслы, абу жӧ эськӧ ма тані да. Ӧтнадлы ӧд абу олӧм, а мучитчӧм сӧмын. Да ещӧ сьӧд вӧр шӧрын. Емельлы, сиктын да, ӧткӧннад деливӧ-а. Мыйкӧ ковмас аски шуны, кодарӧкӧ ганьӧдны.

Аскинас Емель дась вылас нин чеччис. Кывліс эськӧ Ёгорлысь нар вылысь лэччӧмсӧ, ывла вылын бипур пестӧмсӧ, но эз уськӧдчы бӧрсяньыс, вель дыр на бергӧдліс юрас, кутшӧм берегӧ сувтны. Сэк кості Ёгорлӧн и сьӧла шыд пусьӧма, и ком чери, тӧрытъя колясыс, пражитчӧма.

— Но, бара на, Ен сетіс, пӧтыштім, — тшай ырскӧм бӧрын кынӧмсӧ малыштіс Емель. Сэсся Ёгорлы тӧд вылас уськӧдіс: — Тэ ӧд меным кывбур кӧсйин лыддьыны...

Емель чайтіс, мый Ёгор тетрадь ли мый ли вӧр керкасьыс петкӧдас, а сійӧ пыксьыштіс быттьӧ да юрсьыс висьталіс:

Ош моз ола парма шӧрын,

Матын гортӧй, да ог во.

Видзӧ Ыджыд изъя нӧрыс

Джуджыд вӧрын мӧдӧд во.

Олӧм джаггӧрӧдӧ гартчӧ,

Сьӧлӧм вужйӧс йирӧ шог.

Пышйи армияысь татчӧ,

Сэні вывті-вывті лёк.

Уджӧн нартитӧмсӧ лэпті,

Мортысь уськӧдӧмсӧ — эг.

Ме кӧ коми йӧзлӧн шептысь,

Гашкӧ, ог на дзикӧдз чег.

Рӧдинаӧс видзны колӧ,

Да оз мортӧс сісьтігмоз.

Ме ог вермы усьӧм лолӧн

Видзны весиг ассьым поз.

Кӧть и ӧшӧдчӧма эськӧ:

Пуыс уна, увйыс тыр,

Да он тайӧн нинӧм веськӧд,

А вот мамӧй кулас пыр.

Ставыс — водзын, ставыс — бӧрын,

Ассьым бурджыкӧн ог ло.

Шыш моз ола парма шӧрын,

Гортӧй матын, да ог во.

— Тэ тай збыльысь поэт. Ыджыд сьӧлӧмӧн артмӧма. Водзті эн, буракӧ, гижлы-а... Но вот мый ме тэныд шуа: тэ вай, пиӧ, ӧшӧдчӧмтӧ юрсьыд шыбит. Ставыс на ладмас. Ме чайта да, явитчыны колӧ. Прӧститасны, висьталан, кыдзи-мый да. Мӧд часьтӧ нуасны. Некод нинӧм оз тӧдлы. Тан ӧд нэмтӧ он ов. Мыйӧн верма, ставнас отсала. Вай лэччам мекӧд, — ӧти лолысь артмис Емельлӧн, быттьӧ поліс, мый висьталӧмсьыс дугӧдасны. Но Ёгор сійӧс бура кывзіс да шуис:

— Ог, Емель дядь, он кӧ быттьӧ вӧтлы.

— Кытчӧ нӧ ме тэнӧ вӧтла? Ме пайысь, ов, да ӧд абу олӧм тайӧ, а асьтӧ тшыкӧдӧм. Керкабокса ыджыд изсӧ казьтылӧмыд. Видлы нуны сійӧс кытчӧкӧ — весиг вӧрзьӧдны он вермы. Татшӧм изсӧ и нопъялӧмыд тэ — бӧрӧ ни водзӧ, места вылад и сісьман. Вай, другӧ, эновт. Тайӧ абу тэ ни ме серти.

— Энлы на, Емель дядь. Ещӧ на олышта, мыйкӧ да думышта, — воддза мозыс небыд гӧлӧса вӧлі вӧрын олысь.

— Эн энлыась, а лэччам, — кӧсйис венны зонлысь падъялӧмсӧ Емель. Сійӧ чайтіс, мый ещӧ кӧ сёрнитӧдыштны Наталь писӧ, сійӧ нопъясяс да котӧртас Емель бӧрся. Но Ёгор шуис:

— Ме некодлы ог эскы.

— Он кӧ и.

Емель лун шӧрӧдз на новлӧдліс Ёгорӧс ёль мӧдарса ягӧд, кытысь чӧсъяссӧ гырысь пӧтка вылӧ абу и октылӧма. Мый сэсся вӧчан — кольччӧ кӧ, мед кольччӧ, кыйӧ да сёйӧ. Ачыс пажын бӧрын лэччис улыс керкаӧ.