ГӦРД ОШ
Дас кык верст новлӧдлӧ пармаӧдыс Ӧльӧксейӧс лэч туйыс. Кор петавлӧ визир да параллель вылӧ — веськыд, а мукӧдлатіыс чукльӧдлӧ-мукльӧдлӧ мичаджыкинъяс корсьысь ёль моз. Лӧзъюгыднас вӧрзьӧдчас Ӧльӧксей пос помсьыс да рытъя нуръясигкежлӧ сӧмын слӧймӧ гортӧдзыс. Сиасян медводдза лунъясас дырджык на тырмывлӧ: быд лэчлы лоӧ копыртчывны, пелысьсӧ ӧтарас и мӧдарас ӧшӧдны, мед сьӧла ылаліс.
Медся унасӧ квайт верст и ылыстчылӧ деревнясянь лэч туйыс, но пӧткаыс олыштӧ на воддза пӧрӧдӧминъясын верстяммыштӧм вӧрас. Эз на сэтъясті коркӧсӧ ӧнія моз пасьвартлыны. Ӧтилаын, яг дорышын, чалльӧглань катовтанінын, дозмӧр койт весиг эм. Бӧръя кадас чукчияс эз шедавлыны, но вийӧръяс нопсӧ сьӧктӧдлісны на. Чӧсмӧдлыштӧ на пармаыс. Умлан жӧ тай гортса сёянсьыд. Мачтӧм сьӧла яйтӧ паньыштан да быдсӧн синтӧ куньлан. Он, небось, ӧткодяв кос тшакысь джагыд шыдкӧд, да и мӧс яя шыдыд ворссяс. Сар сёян збыльысь и эм. Сідз тай шулӧны.
Лэч туйыс Ӧльӧксейлӧн ӧти и эм, а мукӧдыслӧн кык-куим дай кузьджык. Кыксӧ вӧдитӧны, ӧтисӧ шойччӧдӧны. Ыджыд арлыдаяс кулісны да налысь босьталісны, рӧдвуж кӧть абу. Дарӧвӧйтӧ нӧ код оз босьт? Некодлы жӧ вӧдитнысӧ-а. Кызвыныс посёлокӧ да кытчӧ да мунісны. Дас кык котырӧн деревняас и олӧны. Майбыр, тӧрӧны.
Посводзӧн йитӧм квайт пельӧса кык керкаас гозъя ӧткӧнӧсь. Ныв-пиыс бордъясьӧм сьӧлаяс моз позсьыныс жбыркнитісны, матынджык олысьяс сӧмын турун пуктыны да картупель керны волӧны. Ставныс ас овмӧсаӧсь, пызан вывныс абу куш, но гозъя век на отсыштӧны яй да вый коддьӧмнад. Внук-внучкасӧ чӧсмӧдлӧны. Сійӧн и вӧлӧн да мӧскӧн олӧны, ыжыд гид тырыс и. Сьӧкыд эськӧ нин бергӧдчыны, да оз на тай лэдзчысьны. Ӧльӧксейлы медся нин любӧ вӧлыс. Сійӧ и гӧрӧ, и пес-турунтӧ вайӧ, и ватӧ матыстӧ, котыра скӧтнад сійӧ уна колӧ да.
Лэч туйыс — абу сэтшӧма вердысь, кыдзи сьӧлӧм шойччӧдысь да лов кыпӧдысь. Гортса ноксьыс лун кежлӧ мынтӧдчылас да томмылас быдсӧн, сэтшӧм муса вӧрӧ петалӧмыс. Пенсия босьтан арлыдыс быттьӧ Кын видз йирӧ дзумгысьлӧ ли Паськыд ольӧ воштысьлӧ. Оз сэтшӧма дзоляник кабыр ыджда сьӧлаыс ков, кыдзи Мельнича ёль дорӧ пуксьылӧмыс, бипур пестылӧмыс да морӧс шонтысь пӧсь чай ырскӧмыс. Кытӧнкӧ быдтор аддзысь кыр «Тыр-тыр-тыр!» горӧдас ли гӧрд сорса сизь воймӧм кондаӧ колскыны босьтчас — сьӧлӧмыс ӧткодя небзьӧ, ылыстӧ вежӧрсьыс майшӧдланасӧ. Школаӧ на петтӧдз босьтліс батьыс аскӧдыс вӧрӧ, сэксянь и сэні медся гажаиныс. Жаль, батьыс регыд оліс да — война вылад усис.
Эз кӧ быттьӧ вӧв пармаыс да сэні аслас ордымыс, сьӧлӧмыс, гашкӧ, важӧн нин чорзис. Йӧзыслӧн мустӧма олӧмысь. Тӧндзи на Ыджыд видз куръяысь кодкӧ кулӧмсӧ шышнитіс. Ылӧсалӧ эськӧ босьтысьсӧ, да абу киӧдыс кутӧма. Он горт шӧрас мун да пызанас камнит. Небыдик сиысь вӧлі кулӧмыс да быд кыйигӧн пумӧныд шедліс. Ёна жаль сійӧ. Этшаник пенсиянад регыдӧн выльыс оз шед, вузавлӧны тай эськӧ да, коммерсантыд вайӧ.
Мый и йӧзыскӧд лоис? Ӧттшӧтшъяыслысь, Прокӧлысь, ружьесӧ керка помсьыс гусялӧмаӧсь, Ӧнисим Гришалысь сийӧссӧ карта вывсьыс нуӧмаӧсь. Сё дивӧ дай сӧмын. Некод ӧд бокӧвӧйыс абу, ас гудырысь кодкӧ. Ӧльӧксей сьӧкыда быдмис, но некор нинӧм некодлысь эз вӧрзьӧдлы да оз гӧгӧрво, кыдзи тадзсӧ позьӧ?
Уджысь орӧдӧмыс да деньгатӧг видзӧмыс, тыдалӧ, тшыкӧдісны йӧзсӧ урӧсмытӧдзныс. Промхозлӧн быдса бригада деревняаныс вӧлі, вель уна вӧр заптылісны и скӧтӧс видзлісны, да нинӧмыс эз коль, перестройканад да демократиянад ставыс киссис. Бура важӧн нин скӧт картасӧ пес вылӧ пилитісны, конюшнясӧ и. Пес вылӧ дзажйӧдлісны и начальнӧй школа да лавка. Велӧдчысьясыс и ньӧбасьысьясыс эськӧ эмӧсь да. Педӧр Миколлӧн некоднан пиыс оз велӧдчы, парта сайӧ эз и пуксьывны. Эм эськӧ школаыс орчча посёлокын, интернатын олӧмӧн позьӧ книгатӧ листавны, да мыйкӧ тай оз ну челядьсӧ батьыс. Быдмасны да кынӧмпӧттӧ, дерт, шедтасны вӧр-ва помсьыд, ӧні нин матігӧгӧрын лэчтуясьӧны, но ньӧти велӧдчытӧгыд деливӧ лоас. Ӧльӧксейлы тай этша удайтчис школаад котравны да, век быттьӧкӧ мыйкӧ оз тырмы.
Мый кӧть шу, а ӧтарӧ висьмӧ олӧмыс. Кутшӧм мича нянь колхоз дырйи быдмыліс, юралысь Ӧнтон Иванлы сьӧкыд кольтаясысь весиг орден ӧшйыліс, а ӧні муяс вылӧ пожӧм чепӧсйӧма, вӧр бердланьыс вель нин гырысьӧсь, регыд вотчанін лоас. Дерт, во кызь нин эз гӧрлыны-кӧдзлыны да, турун сӧмын быдмис. Ӧні и туруныс ӧтка сіа. Вӧвлӧм скӧт картаяс дорысь сӧмын ытшкывлӧны. Сэтчӧ, матын да, коркӧ куйӧдтӧ унджык петкӧдлӧмаӧсь, туруныс сукджыка быдмӧ да сюрыштӧ на мыйтакӧ коса улӧ.
Вуграсян йирӧдз котрӧдлысь мотоциклыс жугавлас да, кыткӧ-мыйкӧ дзоньталӧмӧн, бӧр сійӧс сувтӧдлӧ кок йылӧ, а посни торъяс вылӧ зёльмунӧм олӧмсӧ он йит ни клеит — пасьмунӧмӧн пасьмунӧма! Ӧти здукӧн кисьтісны нэмъясӧн лӧсьӧдӧмторсӧ. Мый эськӧ шуисны, гортсьыныс кӧ быттьӧ чеччисны Опонь Тима коддьӧмъяс, кодъяс коркӧ тані олӧмсӧ уджнас и сьылӧмнас гажӧдлісны? Чужӧмӧ, гашкӧ, эз сьӧлыштны, а сё едритвойнад эськӧ матькыштісны. Вӧсни жӧ пӧ коньӧръяслӧн сювныд — татчӧдз воинныд.
Дивитнытӧ эськӧ дивитісны, да ӧд, ловъяӧсь кӧ быттьӧ вӧліны, и асланыс нинӧм эз артмы, юрсяньыс олӧмыс чери моз сісьмӧ да. Власьтыслӧн, буракӧ, вем пыддиыс пилипызь. Эз ӧні, важӧн нин олӧмсӧ урсалӧмыс пансис. Сэки, кор муяс вылӧ нянь пыдди быдмытӧм кукуруза кутісны кӧдзны, а сэсся дзикӧдз эжмӧдісны. Тайӧ эз муыс, а мортыслӧн сьӧлӧмыс эжмис. Ладнӧ, шуам, кӧнкӧ Вӧркуталадорын нянь збыльысь оз быдмы, а тані ӧд гыалӧ вӧлі. Нянь бырӧдісны — удж эз ло. Оз ков гӧрны ни кӧдзны, вундыны ни вартны, косьтыны ни тӧлӧдны. Кер лэдзӧмысь дугӧдчисны, скӧт видзӧмысь орӧдчисны. Мый турун пуктыны аслыныс уськӧдчыласны — сійӧ и пӧсявлӧмыс. Сэсся ставыс горт гӧгӧрын бергӧдчӧм да вотчӧм, кодӧс уджӧн некор эз лыддьывлыны.
Вӧлясӧ сетісны да, кӧть эськӧ дас мӧскӧс видз, кӧть став эновтӧм му вылас картупель пукты, да зэв донтӧмысь босьтӧны, тӧрасьӧм доныс оз сувт. Оз кӧсйыны асьнысӧ жугӧдны ни уджтӧмалысьяс, ни пенсия босьтысьяс, кодъяс воддза мырсьӧмсьыс пӧтӧсь. Вотчыштласны — со и ставыс. Томджыкъяслы — нёль-ӧ-витлы — ещӧ на дыш, батьыслӧн ли мамыслӧн, пӧльыслӧн ли пӧчыслӧн сьылі вылын ӧшалӧны.
Ӧдвакӧ пуӧмӧн пуысь коркӧя олӧмыс грезданыс бӧр ловзяс. Олӧмаяс вочасӧн куласны, а кага лӧсьӧдны вермысь кык семьянад ёнасӧ он паськӧдчы. Оз кӧ дзикӧдз быр деревняныс — и то ладнӧ. Миколлӧн пияныс быдмасны да содтысясны, гашкӧ, гӧтрасьӧм бӧраныс. Кодсюрӧлӧн нывкаяс эмӧсь, да на вылӧ кутшӧм лача — орчча сиктӧ ли кытчӧ зонъясыд тӧвзьӧдасны.
Ассьыс ныв-писӧ тай эз жӧ невӧлит гортӧ кольӧдӧмнас. Ставнысӧ велӧдіс, мед ас мозыс сьӧкыд кер дор удж эз йиркны, а мыйкӧ кокниджыктор вӧчисны. Велӧдӧмыс и мукӧд семьялысь ныв-писӧ бокӧ нуис, нинӧм налы ас чужан деревняас вӧчнысӧ. Артмӧ, мый ас киӧн аслыныс гусӧ кодйисны? А мӧдарӧсӧ ӧд некыдз жӧ.
Тонӧ эськӧ локтӧ пенсия вылӧ петӧм бӧрас гӧтыр чойыслӧн пиыс, дядьӧн шуысьыс, да аслыс сӧмын кӧсйӧ олыштны комын во кежлӧ эновтлӧм керкаас: вуграсьыштны, кыйсьыштны, вотчыштны, гудӧкасьыштны. Гӧтырыс абу кӧсйысьӧма вӧрзьӧдчыны да, кок шонтысьыс весиг оз ло, оз кӧ, сӧнъясыс зэлаласны да, орчча сиктӧ котравны босьтчы.
Петыр Таттян кулӧма орчча посёлокын. Мунліс сэтчӧ комын во сайын кымын. Нылыс да пиыс тай дзоляӧсь на вӧліны-а. Мый ыджда керка-карта вӧлі да сідзи и сісьмис, пес вылӧ пилитісны. Гозъя моз бура дыр найӧ олісны Таттяныскӧд, керкасӧ и быдтор отсаліс кыпӧдны зіль нывбабаыслы. Мыйкӧ тай эз ладмыны, кӧдзалісны ӧта-мӧд дораныс.
Вуграсян йирӧ мунігӧн синъясыс быд пӧрйӧ зурасьӧны пожӧма кӧдж йылӧ асыкасьӧм шойнаӧ, но, чайтӧ да, водз на сэтчӧ муннысӧ, кӧть эськӧ висьӧмыс мукӧддырйи чуньсӧ легнитны оз лэдз. Зэв на окота овнысӧ! Абу гажтӧм, кӧть кызвыннас карасина лампаӧн пукалӧны, сёысь дзоньталӧм станциясянь регыдик бисӧ сетӧны да; кӧть ни ӧти выль чужӧм во чӧж оз петкӧдчыв; кӧть гудӧк шы оз кывлы да некод сьыланкыв оз горӧдлы. Велалӧма нин та дорӧ. Олан гажыс — вӧрыс-ваыс. Кыдзи кок йылӧ сувтӧм бӧрын лэччыліс вугыр шатинӧн вадорӧ да сӧльнитчис юыскӧд-берегыскӧд, пыр на сэні сьӧлӧмнас да ловнас.
Мый водзын нӧ эськӧ эсійӧ гӧрд ошкыс, коді неважӧн Ельдӧга ёль бокын лӧсявліс? Колӧ жӧ лоны, дзик лэч туй вылас ичӧтджык ошлысь сьылідзирсӧ песовтӧма да чӧсмасьӧм бӧрас шойччыны водӧма. Сатшкис Ӧльӧксей вӧрӧ ветлан шӧр пӧлӧс черсӧ нэм-джынъя кымын козйӧ да пырис кинас чуманӧ пелысь розла, мед вежны сунис йылысь пӧткаӧн ли лэбачӧн перкйӧмасӧ, кыдз ошкыс воча син лоис. Кызь кымын воськов сайын вӧлӧма да пон моз вур-варӧн уськӧдчис. Поводнӧй ыджыд гӧна мешӧк эськӧ да, сяммис тай. Ӧльӧксей весиг синъяссӧ лапнитны эз удит. Ошкыд, тыдалӧ, чайтіс, мый яйсӧ мырддьыны кодкӧ локтӧ, да косясьны сувтіс. Сӧмын мортӧс аддзӧм бӧрын друг джӧмдіс да боквыв шыбитчис. Гӧрд сійӧ вӧлі, сук вир рӧма.
Бӧрыннас нин кӧдзыд ваӧн быттьӧ кисьтісны. Повзис али эз, ачыс весиг эз гӧгӧрво. Ыджыд бипур пестіс да бура дыр парма шӧрас пукаліс, видзӧдіс, кыдзи тшыныс егырбокса козъяс костӧд ёльлань рудзаліс.
Ош яйтӧ эськӧ сёйлӧны, зэв на и пӧтӧса, да эз лысьт босьтнысӧ, кӧть эськӧ ичӧтджык ошкыслӧн, кодӧс ыджыдыс виӧма, дзоньнас на вӧліны водзладорыс и бӧрладорыс, шӧрсӧ сӧмын сёйӧма да: суӧдас кӧ да мышкас тапкас, кытчӧ пӧ мӧдӧдчин, Ӧльӧксей Ӧльӧксандрович? Ӧти козин лэччӧдіс жӧ деревняӧдз — лапасӧ виӧм ошкыслысь керыштіс, мед эз шуны, мый сӧрӧ.
Гӧтырыс эськӧ быд пӧрйӧ казьтыштӧ, мед ружьесӧ босьтас, но Ӧльӧксей сійӧс оз новлӧдлы: сьӧкыд, пельпомсӧ личкӧ. Кӧть и вӧлі ружьеыс, удитіс мӧй ошкыслы лыйны? Оз ков вӧрзьӧдны гӧна пелясӧ. Он кӧ вӧрзьӧд, и сійӧ оз вӧрзьӧд.
Некодлы лёксӧ эз вӧчлы да, Енмыс на, буракӧ, видзис сійӧс шойна вылӧ веськалӧмсьыс. Эз малышт да бӧрыннас вильӧд ошкыс. Висьтавлӧны сёйӧмтӧ. Орчча сиктысь ӧти мортлысь ошкыд шапкасӧ пӧрччӧдліс. Страк вӧлі видзӧдлынысӧ. Енмыс и отсаліс, код нӧ сэсся? Нэм чӧжыс коммунисталіс да эз эскывлы, а бӧръя кадас бур вӧчысьсӧ казьтылӧ. Абу кӧ Ен, кодкӧ да эм пыдӧстӧм вевдор йирас.
Кыкӧн сэсся кайлісны ош уськӧдчылан местаад. Ӧстатки яйсӧ воськов комын ылнаӧ нуӧма да сэні кушӧдз сёйӧма. Абу тай биысь ни тшынысь повзьӧма. Туявны эськӧ босьтчылісны, да Галстук регыд мысти эновтчис. Мый сылы ошсьыс, кор быд лун ведра джын йӧлӧн кизьӧртӧм рок петкӧдӧны?
Уф! Бара на эськӧ гуляйтыштіс. Эз жӧ дзик весьшӧрӧ коксӧ пес: сьӧлаяс кындзи вийӧр на сюрис. Лун куим мысти бӧръяысь ветлас — лымъяліс да пӧткаыд сэсся гар вылӧ вуджас.
