ДЗОЛЯ КЫТШ

Ӧртем Евлог бурскысьліс зыбуч нюрӧ — кык вежон нисьӧ кодаліс, нисьӧ пӧкмелля пӧжис. Гӧтырыс, Митрей Аннаыс, дзикӧдз дӧзмӧма да тӧрыт быдсяманас шуаліс: сійӧ и пӧтлытӧм ад горш, сійӧ и усьӧм гача дыш кӧбыла (ачыс кӧбыла-а), сійӧ и дука розь вӧртйысь.

Ставыс быттьӧкӧ лӧсялӧ. Пӧтлынытӧ эськӧ пӧтлӧ: вина юигад омӧля пырӧ, да весь олігад пызан дорӧ матыстчылӧмыс гӧтырсӧ кезйӧдлӧ. Ӧтарӧ юӧмнад ӧдва лолыс да, гачыс збыльысь и усьӧ, тасмаасьны мода абу да. А мый Пиля Лизаыслӧн розьыс дука — тайӧ ньӧти абу збыль. Зэв на и лӧсьыд вӧлі, ӧтчыд стын пельӧсӧ вайыштӧм турун вылын лыбзьылісны да. Карта вылын ышлолалысь мӧскыс мӧй висьталіс?

Чӧрту ставнысӧ. Юрыс висьӧ да лӧньӧдны кыдзкӧ колӧ. А медбур эськӧ ӧвсьыны. Мачтӧм сьӧла яй нин тӧндзи Кондраш Аркадь лэптыліс, сиасьлӧма да, а сылӧн ӧти пелысь роз весиг абу пысавлынысӧ. Пелысьыс эськӧ сикт вылын ни вӧрын таво эз ло, да пон лежнӧгсӧ ӧд позис вотны. Нёль-ӧ-витӧс гартыштан да, сэтшӧм жӧ ылӧг. Сьӧлаыдлы ӧд мед сӧмын гӧрд вӧлі. Мукӧд воас, кор нинӧмыс абу, гӧрд дӧра торъяс весиг ӧшлывлӧны. Дерт, омӧльджыка ылалӧ, но йӧй юрсӧ век жӧ сюйӧ лэчкад.

Внукыс, Кӧсьтаыс, кӧнкӧ, лежнӧгтӧ вотіс. Дас куим арӧса зонкаыс ёна жӧ и сюсь. Радейтӧ пӧльсӧ, вӧравны-келавны велӧдысьсӧ, но юӧм юраысь ылыстчӧ. Со и ӧні кык вежон чӧжыс ӧтчыд и петкӧдчыліс, ком кыйны ю йылӧ нуӧдіс. Но Евлоглӧн вирыс гажмӧма нин вӧлі, да кыпӧдчылӧмыс эз артмы. Зэв мичаник комъясӧс кык ведраа туис тыр Кӧсьтаыс вӧлі вайӧма.

— Нукыд жӧ вердлас-а, — эз чайт, мый кык вежон кежлӧ тшыксьылас пӧлыс, да тасьті тыр лэптыліс сэки лӧсьыда соласьӧм черисӧ пызан вылӧ Аннаыс, стопка на чупнитіс и. Эм тай гӧтырыслӧн кутӧдыс, а сылы и дозйыс этша, усьмӧн колӧ. Тімбыльт-час да ачыс оз тӧдлы.

Малыштіс вом горувсӧ, бырс нин тошкыс чепӧсйӧма. Пывсянӧ лэччывтӧг да небзьӧдтӧг бритваыд сук турунӧ ныж коса моз тшӧкмунас. Часлы, бӧртиджык пывсяннас да бритчӧмнас. Внукыс дорӧ колӧ ветлыны. Гашкӧ, и сылы пуд лежнӧгсӧ вотіс, жов корсис ли. Сійӧ ӧд бурджык пелысьсьыс и лежнӧгсьыс: курыд да, озджык кайясыс кокавны, сьӧлаыс омӧля гылӧдӧ и. Эз на, кӧнкӧ, некытчӧ котӧрт квайт час асывнас.

Гӧтырыс карта вылын вӧлі да, сійӧ кӧть нин бур: эз сюр видӧм улӧ. А, гашкӧ-и, эз шыасьлы Аннаыс — сэтшӧм нин мустӧм лоӧма юӧмсьыд. Тӧдӧ эськӧ: керка помын нинӧм кодӧсаыс абу, но корсис на пачводзысь и вежӧс сайысь. Нинӧм эз сюр да, пуӧм капуста ва ырснитіс. Висьталӧ вӧлі гӧтырыс, водз воысь сорт пӧ веськалӧма да капуста мачьясыс потласьӧны. Со и ӧтарӧ капуста шыд да капуста рок. Бур ногӧн кӧ, эськӧ тӧв кежлӧ быдтан капустатӧ лымъявтӧдз град вывсьыд оз вӧрзьӧдлыны да.

Капуста ваыс кынӧмас визъявны кутіс, мыйкӧ содтӧд сэтчӧс мельничаыс корис, но некутшӧм сёян эз пыр. Капустасӧ жӧ и дзоляника кылӧдыштіс да сьӧкыда лолалӧмӧн на петіс кильчӧ вылӧ.

Квайт часыд деревняад — ныма кад нин: тшынасисны пач трубаяс, кодкӧ, кылӧ, мотора пыжнас нин журкнитіс тшакла-вотӧсла. Понйыс, аддзис кӧзяинсӧ да, бӧжсӧ лют-лет вӧчӧмӧн, чепӧсйыліс эськӧ Евлоглань, но ён сутуга эз лэдз, сӧмын мегырасьліс чептӧн кыскыштӧмысь.

— Часлы, Кӧсьта дорӧ ветла да, эштылам жӧ вӧрас, — такӧдіс Евлог понсӧ, но шыльӧдны да топӧдлыны, кыдзи вӧчлывлӧ коддзӧм бӧрас, эз кут: вӧралан поннад аканясьны оз позь.

Кильчӧ ӧдзӧссӧ Евлоглы восьтіс Пантиль пиыс.

— Помасис жӧ! — тӧдтӧг эз ов батьыслысь горш пожъялӧмсӧ.

— Мый жеръялан? Эм кӧ, кисьтышт, восӧдны бергӧдлӧ.

— Код лешакыс нӧ татшӧм каднас юны тшӧктӧ? Ставныс нин сиасисны да понйӧн дозмӧр вылӧ петісны, а тэ ош пыдди чуалан.

Пантиль, Ен сетіс, гӧтрасьӧмсяньыс лӧсьыда олӧ. Идӧра-киподтуя Евсей Тималысь нывсӧ вайис да майбыралӧ. Ставыс Ниналӧн артмӧ, керка пытшкӧсыс югъялӧ и сёяныс чӧскыд. Татшӧмыдкӧд, дерт, майбырӧй. Гӧн перина вылӧ водӧм да чӧскыд вӧт вӧталӧм кодь. Мый Пантильлы винасьыс, кор сытӧг гажа. Оз тай и коддзӧдчыв. Пывсян лунӧ да праздник лунӧ румка-мӧд — и тырмас пӧ.

— На тэныд стопка да сэсся эн кор, — эз йӧрт да пыр и вайис пиыс юр веськӧданторсӧ. Сійӧ век дорйывлӧ батьсӧ, кӧть эськӧ Нина вина дукнад оз тшӧкты локны. — Дугды сэсся юӧмсьыд. Мамӧлы ӧтнаслы сьӧкыд, скӧтӧн на оланныд да.

Быдсяма пӧлӧс аскур да «Троя» коддьӧм бӧрад водкаыс чӧскыда пырис да лӧсьыда шонтіс гырк пытшкӧссӧ.

— Ме ӧд Кӧсьта дорӧ, — висьтасис Евлог. — Чукӧртліс эз-а пон лежнӧгсӧ, кӧсйысьліс кодь да?

— Висьталӧ мыйкӧ вӧлі.

— Ноко, легнитлы, узьӧ на кӧ.

Но батьыслӧн пыртӧдз на дзоля жырйысь Кӧсьта петіс ачыс. Оліс ли батьыслӧн да пӧльыслӧн сёрниысь садьмис.

— Чолӧм да здорово, Константин Пантелеймонович! — лӧсьыд лои юрыслы да кывсӧ песыштіс Евлог. — Тэ нӧ, кӧсйысьлінкодь да, вотін эн пӧльыслы пон лежнӧгтӧ? Али жов кыськӧ сюрыштіс?

— Жов пуыд меным некысь эз сюр, а пелысь ю кывтчӧсын вӧлыштӧма да, ме Кыддза йирӧдз лэччылі, — вочавидзис внукыс. Ыджыд морт да и сӧмын. — Пон лежнӧгтӧ воті и. Тэд да мен тырмас. Батьӧлы сетышті и. Ме ассьым кытшӧс сиавлі да ӧтчыд кыйи нин. Дас сьӧла да ӧти вийӧр вӧлі шедӧма. Тэ тай мыйкӧ он слӧймы-а.

Вежӧра и зонка. Со кыдзи на шуис, эз кут казьтывны пӧльыслысь юӧм-кодалӧмсӧ, вежавидзис сыысь. Юнытӧ, кутшӧмкӧ ру пырас да, юӧ, но и кыйны-лыйны сяммӧ — вӧрысь кӧть ваысь. Шедтӧм чериыд да усьтӧм дозмӧрыд сылӧн абу. Эз батьыс, а пӧльыс медводдзаысь лыйны ружьеысь сетіс да лэч туй вылӧ босьтіс. Кольӧм во ассьыс ӧти кытшов, деревнясянь медматыссасӧ, дзикӧдз вылӧ Кӧсьталы сетіс.

— Вай кытчӧкӧ пуктышт да талун жӧ и сиася, мый удита. Пӧчыд менӧ синнас оз нин аддзы, — внукыскӧд сӧмын сёрнитіс Евлог, пиыс быттьӧ эз и вӧв керка помын.

— Отсышта, колӧкӧ. Чери кыйны кӧсъя вӧлі ветлыны да, ог мун дай, — быдтор вылӧ вӧлі дась внукыс.

— Ме вӧсна эн бӧрынясь. Кытчӧ мунан, сэтчӧ и мун. Ме кытчӧдз муна, сэтчӧдз жӧ и воа. Быд во на куим лун сиасьлі, — чеччис пызан помысь Евлог да внуксӧ сойбордӧдыс кутыштӧмӧн петіс посводзӧ.

Мед этшаджык кывзыны гӧтырыслысь броткӧмсӧ, ӧдйӧ и чукӧртіс нопсӧ. Мыйкӧ тай пукталіс жӧ нур вылас-а: нянь да, лук да, кузь сок дозйӧ йӧв да. Чӧс туй пӧлӧнысь вомас пув сюйышталас. Оз на ӧд и пыр нинӧм та дыратӧ биаваасьӧм бӧрын. Мӧд стопкатӧ пиыс эз кисьт, син пӧлаӧн колис, эськӧ кутшӧм лӧсьыд вӧлі.

Понсӧ дом йылысь лэдзис да асьсӧ мырдӧн моз и вӧрзьӧдіс ӧшинь увсьыс. Кӧть эськӧ водзӧ юрсӧ веськӧдӧма, да яндзим жӧ сэсся, кӧзяин на ӧд керка помын. Юӧм пондаыд сӧмын Педӧсь Викул оз сиасьлы. Да-й картупель керны лун-мӧд мысти петны ковмас. Корйыс эськӧ веж на, да ӧд октябрӧ он вудж, сэки капуста сӧмын керавлӧны.

Луныс пуксис мича. Мӧдлапӧвса видзьяс вывті мунігӧн шондіыс небыдик бипур моз балябӧжсӧ шонтіс, ноп пырыс мышкуӧдзыс, дерт, эз во-а. Яг дорышсьыс муныштас да ӧтилаӧ кежавлас. Сэні сылӧн дзебас эм, кӧні ружьесӧ видзӧ, деревняӧдз оз пыртлы: друг да милиция вылӧ лӧсялас. Погона йӧзыс гежӧдика нырнысӧ мыччылӧны жӧ. Тӧндзи на волісны, Ӧнтип Гриша вошис да. Сямтӧгыс кытчӧкӧ вӧрӧ мунӧма да ӧнӧдз абу. Евлоглӧн кодалігкості корсьӧмаӧсь и быдтор, но абу сюрӧма. Колӧкӧ, суседыслӧн овтӧм стрӧйбаас ӧшӧдчис, а кыськӧ корсьӧны. Дзик нинӧм оз вӧлі вӧч, пенсиятӧм, тшыг нисьӧ пӧт да дышӧдіс, кӧнкӧ, овнысӧ. Удж кӧ вӧлі, колӧкӧ, уджалыштіс да деньгаторйыд вӧлыштіс-а.

Уджыс деревняын некодлӧн абу, госпромхозыд киссис да. Ставныслы кӧть ӧшӧдчы, да олӧны тай. Зэв на ещӧ и олӧны. Скӧтнад йӧв-яйысь оз орлыны. Да-й пармаыс вердӧ-юкталӧ, кӧмӧдӧ-пасьтӧдӧ, он кӧ дыштӧ пес. Со таво чими гобтӧ тоннаясӧн нуисны. Пув вылӧ нин уськӧдчисны. Коммерсант Геннадей коддьӧм эськӧ зэв донтӧмысь босьтӧны, да некытчӧ он воштысь — та ылнаас сэсся некод оз и матыстчыв. Да и Геннадейыс потшӧма, буракӧ, мукӧдлы туйсӧ, оз лысьтны татчӧ локнысӧ.

Быд лунъя уджтӧгыс, кокньыдӧ сетчӧмсьыс, гашкӧ-и, тшыксис Евлог? Турун пуктӧмсьыд мыніс да, быттьӧ нинӧм лои вӧчнысӧ. Воддза моз некод оз кесйӧд, мырдӧн некытчӧ оз мӧдӧд. Ачыд аслыд кӧзяин, кыдз кужан, сідзи и ов. Куимысь ли нёльысь ботайтіс ю катыдса куръяяс и чериа лоис. Терень Иван сэсся «Троянас" сы шӧрӧ лӧсяліс.

Со сылӧн дзебасыс — вужнас шпалгысьӧм сывтыръя пожӧм. Ыджыд тӧв ныр мунлӧма, татшӧм багатырӧс тімбыльтӧма. Вужланьыс кынӧм увладорас бура кузь вортёк эм, сэтчӧ и дзебӧ ружьесӧ, оз лысьт пыртны деревняӧ. Сы моз жӧ унджыкыс вӧчӧны. Быть ӧд: сё документ да кырымпас колӧ, мед ружьесӧ закон серти видзны. Кысь пӧ и документыс да кырымпасыс, кор нинӧмӧн да нинӧм вылӧ администрацияӧдз да юрсиктӧдз мунны. Буракӧ, ӧтнас Ӧнтон Ёгор и регистрируйтӧма ружьесӧ.

Бур, аттӧ бур Евлоглӧн вевся стволъяса «Белкаыс». Олӧм гудыртчытӧдз на ньӧбліс. Ёна нин, сьӧлӧмшӧр, и вердіс. Ӧти стволӧдыс дрӧбйӧн да пуляӧн позьӧ лыйсьыны, а мӧд стволыс — мелкашка. Водзті сійӧн кыдз пуяс вывсьыд таръястӧ ёна гылӧдліс. Улісяньыс заводитас да тшолсйӧдлӧ сӧмын. Ӧні абу сы мында пӧткаыс.

Воддза ружьеыс бур жӧ вӧлі, дас квайтӧд калибра ӧти ствола «Иж», да милиция, трустыд, мырддис. Деревня шӧрысь ракаясӧс лыйлӧмысь. Юыштӧм юра вӧлі. Лыйлыны ад горшъясӧс и колӧ, рӧдмӧмаӧсь да быд пу йылынӧсь. Найӧ ӧд став пӧткаыслысь позъяссӧ пачесайтӧны. Водзті вӧлі премия сетӧны-а. Коді, бара, и удтіс? Ылӧсалӧ эськӧ да.

Ружьеыд Евлоглӧн ещӧ кык на эм. Батьсяньыс кольӧм и аслас. Кор тай некутшӧм документ эз на ков да лавкаысь томанӧс моз позис босьтны, сэки ньӧбліс. Ӧтисӧ Кӧсьталы сетас, а мӧдыс мед сідзи олӧ, сёйны тай оз кор. Чышкӧма и мавтӧма, сё во олас да оз вӧрзьыв.

Часлы, пожӧм вылас пукалыштас. Верст джын сайын и дзоля кытшыс, кодӧс Кӧсьталы козьналіс. Ыджыдыс батьсяньыс кольліс, а сійӧс ачыс вӧчліс. Верст сизима кымын. Кӧка ёль пӧлӧн кайӧ, Мича яг дорышӧд мунӧ да Кык вожа чалльӧг пӧлӧн бӧр лэччӧ. Сьӧлаыс и дозмӧрыс эм. Дозмӧрыс яг дорышса пуртікъясас зэв на и волӧ. Шедӧма тай нин Кӧсьталы.

Аслас дас вит верста кытшолыс перымсаяс дінӧдз вайӧдлӧ. Бӧръя кадас вӧрсӧ кытшов бергӧдасысь пӧрӧдісны-кыскисны, а водзті вӧрзьӧдлытӧм парма шувгис. Ставыс вӧлі: йӧраыс и ошкыс, туланыс и вӧрканьыс, да гежӧдмис тай. Но дзик ньӧти дорысь эмышт на мыйсюрӧ. Йӧра яйтӧг эз на овлыны. Сійӧ жӧ Геннадейыслы тулантӧ кызьӧдз-комынӧдз нулӧ.

Перымлань весьтасӧдыс ещӧ на ылӧджык колхозӧ сюйӧмысь пышйылӧма Епӧ. Деревняӧ, вӧлӧм, волас, да некод оз и тӧдлы. Волӧма жӧ сэсся гортас да этша нин олӧма. Пияныс ловъяӧсь на, парма кодь жӧ зумышӧсь ӧтиыс и мӧдыс.

Деливӧ жӧ эта дыра юӧм бӧрад чӧвтчӧмсьыд. Ӧти стопкаыд татчӧдз и тырмис. Юрыс быттьӧ тшемилӧ костӧ веськаліс, и горшыс косьмӧ. Йӧлыс ӧд эм. Гашкӧ-и, морӧс пытшсӧ гудрӧдлӧмысь дугдас?

Но йӧв юӧмысь мӧдарӧ артмис: первойсӧ прысьнитӧмӧн восӧдіс, а сэсся гачсӧ лэдзӧмӧн лажыньтӧдіс. Веськӧдчис да быдсӧн шатовмуніс, сэтшӧм коньӧрӧдз воӧма.

Вит-ӧ-квайт лэч сиаліс, понйыс дозмӧрӧс кутіс увтны. Эз и ылысь, но лэч туйсянь бокысьджык, войладорӧ сетчӧмӧн. Эновтіс сиасьӧмсӧ, видзӧдліс матка вылӧ, кыдзи колӧ бӧр локны, да веськӧдчис увтӧм шыас, йӧткыштіс пищаль стволас первой номера дрӧбйӧн зарадитӧм патрон.

Оз ков велӧдны Евлогӧс, кыдзи матыстчыны дозмӧр дорас. Увтны кутас Вердысьыс — некымын небыдик воськов водзлань, лӧняс — сулалӧ. Медбӧрти аддзис увтанторсӧ. Пашкыр тугана пожӧм ув вылын, шӧрвылас кымын, тӧвлы, шонділы и дрӧблы гӧгӧрбок восьса, пукаліс эз кодкӧ, а ачыс сар-лэбач — чукчи. Сійӧ, буракӧ, ёнакодь нин дӧзмӧма Вердысь вылӧ да ӧтарӧ гоньйӧдліс сьылісӧ увлань, быттьӧ зілис кокыштны лӧньсӧ шызьӧдысьӧс. Боксяньыс лыйны и матыстчис Евлог да косьыштӧм водзвылын лӧньӧдіс сьӧлӧмсӧ, коді ӧддзӧм трактор моз гораліс став вӧр пасьтаыс. Сэсся ньӧжйӧникӧн лэптіс ружьесӧ. Сё дивӧ, тайӧ вӧлі эз Евлог, а кутшӧмкӧ кулӧм нисьӧ ловъя айлов. Киыс тіраліс, синмыс вазис. Лыйис жӧ эськӧ, но вына лэбач шпула-шполаӧн кыткӧ пу йывъяс да кыткӧ увъяс костӧд йиркӧдіс эз увлань, а йӧткыштчӧм ӧдӧн тювгис водзлань. Вердысь эськӧ шыбитчис бӧрсяньыс, но Евлог ӧлӧдіс:

— Оз ков. Талун тэнад кӧзяиныд — нямӧд.

Сӧмын ӧні вежӧртіс, мый содтӧдӧн позис и мелкашкасьыс лыйны, а сійӧ йӧй моз сулаліс вомсӧ паськӧдӧмӧн да видзӧдіс, кыдзи сьӧд борда аэропланыс чегъялӧ мешайтчысь резювъяссӧ.

Верст вит кымын век жӧ сиаліс. Пелысьыс кольыштіс да важ сюмӧдӧн зэрысь да лэбачьясысь сайӧдыштіс. Сэсся весьтасаліс, мед дженьыдджык туйӧд деревняӧ петны. Буретш Кӧсьталӧн дзоля кытш помас зурасис. Муніс-муніс да, Енмыс сетӧма на, вийӧр шедӧма. Качӧдан потшкыс вель вылӧдз сьӧд пӧткасӧ лэптӧма: оз, майбыр, кырнышыд кокав ли зверыд судзӧд. Ёна ӧд найӧ пакӧститчӧны, он кӧ лэчсӧ качӧданаӧн вӧч либӧ чӧс окты.

«Ог нин татчӧ коль, лэччӧда дзоля мортыслы, мед радлӧ», — нопъяс сюйис шедӧмасӧ Евлог да лунтыръя висьӧмнас петіс ю дорӧ. Пыр и керкаяс тыдовтчисны.

«Мучитчӧм дорысь ковмас на мыйкӧ корсьлыны», — крут кыр йывсӧ венӧм бӧрын сьӧкыда нин шедіс лолыс Евлоглы.

Вӧвлӧм контора весьтын сулаліс коммерсант Геннадейлӧн брезент вевта машинаыс. Йӧз эз нин вӧвны. Буракӧ, чими гобсӧ сдайтӧмаӧсь да ньӧбасьӧмаӧсь нин. Геннадейыс пӧльтіс машина гӧгыльсӧ. Евлог видзӧдіс-видзӧдіс йӧзӧс бӧбйӧдлысь вылӧ да, нопсьыс вийӧрсӧ перйӧм бӧрын, вӧзйис:

— На, босьт вийӧрсӧ. Доз вылӧ сета, кык дон эськӧ сулалӧ да.

— Ачыд кӧзяин, — коммерсант эновтчыліс уджсьыс да, брезент саяс кисӧ сюйлӧмӧн, кыскис Евлоглы горш веськӧдансӧ.