ЧУРКИЛЬЯ

Илья чайтіс, мый оз на сэтшӧма кӧдздӧд, лэчьяссӧ лэдзалас да вӧлисти куръяясӧ вӧйтлӧм кулӧмъяссӧ лэпталас, а ӧти войӧн камнитіс да кӧкъямыснан кулӧмыс йи улӧ сюрис. Финскӧйыс и китайскӧйыс, асланымыс и ас кыӧмыс. Визуліник юлӧн шӧрыс сӧмын вӧнь пасьта воляліс, но видліс на, бура кыз нин йисӧ пыжсянь жуглӧмӧн, мездасьны. Сӧмын нинӧм эз артмы: йи торъяс пысасисны кулӧмӧ да нем жалиттӧг косявлісны сійӧс. Сэтчӧ жӧ восьтӧминыс, кӧдзыд вӧлі да, зэв ӧдйӧ бӧр кынмис. Йи жуглӧмсьыс пелысыс дзикӧдз бонзис да діныш понӧль эськӧ керыштліс, но этша жугліс. Лолыс тырис да дышӧдіс сӧзлясьнысӧ. Петіс сэсся берегӧ, шойччыштіс да видліс йи вывсянь котшкӧдчыны, но некымынысь кокъяс улас кув-ков кыліс да бӧр ӧдйӧджык кын видз вылӧ кайис. Сывлас кӧ, сэки лэпталас, а оз кӧ — йиыс ёнмас да черӧн керасяс. Дерт, некымын кулӧмкӧд ковмас прӧщайтчыны: ва веркӧсас вӧліны да йи бердас кынмӧмаӧсь.

Гортӧдз верст нёль. Кылӧдчыны визув воргаӧдыс босьтчис. Вӧсньыдик кык кӧрт листысь кусыньтӧм пыжыс зэв кокньыдик вӧлі, а йи жуглігӧн резсьӧм ваыс набойясас да кытчӧ да кынмис да, колода кодь лоис. Кыз льӧбъя порсь вор быттьӧ, он, бара, чепӧсйы. Ӧти вомынӧн и атшаліс, Семӧ кырӧм горулӧ дзикӧдз дудіс: кӧдж бергӧдасас лым сӧніксӧ сюйӧма да юыс пасьтанас кынмӧма. Ӧдва и жуглыны вермис, мед водзӧ кылӧдчыны. Кынӧмыс сюмавсис да гырк пытшкӧсыс тір-тір керліс, но ӧд нинӧм пинь улас эз босьт, ӧдйӧ чайтіс эштӧдчыны да. Збыль: ыджыд, а век на йӧй. Сьӧктӧдіс мӧй нянь шӧрӧмыд?

Микит Висар кӧдж бергӧдасӧд эз нин вермы писькӧдчыны. Син петмӧныс пыжсӧ берегӧ лэптіс да кын видз вывтіыс веськыдаліс. Но шудыс дженьыд вӧлӧма: Ӧндреёвка ёль вомті зэв нин кузя йиыс пластасьӧма, ковмис кыскысьны берегӧ, мед сэтчӧ пыжсӧ кымыньтны. Абу эськӧ и крут паныд кодьыс бадьясӧдз, да абутӧм эбӧснад дзикӧдз жуяліс. Аслас синмӧн аддзис, кыдзи пыжсӧ пӧрӧдӧм бӧрын бадь вужйӧ гез помӧн кӧртыштігӧн киясыс тіралісны. Гортӧдз эськӧ колӧ вӧлі воӧдчыны да пывсян весьтӧ лэптыны, но тадз кӧ нин лоис...

Дзик на выль пыжыс. Воча вокыс вӧчис. Орчча посёлокын олӧ. Кӧсйӧ эськӧ вӧлі вӧчӧдны Вась Гришаӧс, код дорӧ кызвыныс шыасьӧны, да мамыс бергӧдіс:

— Ваддоров Ваньӧ пыж вӧчӧм йывсьыд кывлӧма да велӧдӧма: мед деньга оз шыблав, ачым вок мортлы вӧча. Тэ тай эськӧ ёнасӧ он вокась, да ну бур мортыслы — вӧчас.

Мамыс зэв рӧдняасьӧ Иванкӧд да семьяыскӧд, аттӧ ёна лӧсялӧ гӧтырыскӧд, а вот Илья абу велалӧма волысьнысӧ. Челядьдырсянь кӧ тӧдсаӧсь вӧліны, гашкӧ-и, матысмисны, а ӧд Иван мамыскӧд дзик мӧдлаын олісны, во дас сайын кымын на и орчча посёлокӧ локтісны, деревняныс битӧг кольӧма да. Дерт, мамыс Ильялы важысянь нин висьтавліс, мый матынкодь сылӧн воча вок эм, но ӧд висьталӧмыд — висьталӧм и эм. Да и том дырйиыд юрыд мӧдтор йылысьджык думайтӧ.

Сідз кӧ нин шуны, коркӧ чуньяссӧ кусньӧдлӧмӧн лыддисны да, Ильялӧн дас кык воча вок да чой. Кодкӧ мӧдар югыдын нин, кодкӧ ловъя на. Тӧданаыс. А тӧдтӧмыс, гашкӧ, мӧд сы мында. Майбырӧй, кӧдзлӧма война водзвылын и война бӧрас Вась Петыр — орчча сиктса крестьянин пи. Торъя мич абу, а кужлӧма тай нывъястӧ да дӧваястӧ ылӧдлыны. Война вывсьыс ӧд лейтенантӧн волӧма. Илья буретш войнабӧрсяыс и эм. А Иван — войнаводзвывса, Ильяысь ӧкмыс арӧсӧн ыджыдджык.

Илья гежӧдика аддзывлӧ батьсӧ, орчча сиктӧ кутшӧмкӧ да могӧн ветлігӧн, быд во, но воча оз лӧсьӧдчы. Вежӧртны заводитӧм бӧрын юрас пырис, мый нывбабаясӧс ылӧдлысь тайӧ мортыс абу шань, да нинӧм аскӧдыс вӧчны оз вермы.

Мамыс висьтавліс:

— Куим арӧс тэныд вӧлі, воліс гортас лэччӧдны, да эг мун. Пӧръялӧмсьыс эг прӧстит. А, гашкӧ, колӧ вӧлі... Мый эськӧ мен сьӧкыдыс, да тэныд деливӧ вӧлі — некодлы черӧ-пилаӧ велӧдыштны.

Мый эськӧ велӧдӧмыс, верстьӧ йӧзлысь видзӧдышталӧмӧн надзӧникӧн ставыс артмыны кутіс, но челядьдырйиыс кодсюрӧяс ёна дӧзмӧдлісны нимтысьӧмӧн. Чуркильяӧн шулісны. Чурка Илья пыдди тадзи дженьдӧдлісны. Дзоляник сиктаныс ӧтнас и батьтӧмыс вӧлі да сюрліс терпитнысӧ. Водзӧс босьтны эськӧ уськӧдчывліс, да аслыс жӧ ёнджыкасӧ и сюравліс.

Мамыс ас сайсьыс мыж кылӧ. Сизимдас вита нин, позьӧ мыйсюрӧ и вунӧдны, но оз-оз да и шулас, мый гӧля быдтіс, чӧскыдтӧма вердіс. Тӧндзи на казьтыліс:

— Дзоля школаад мунны гачтӧ шабурысь вурлі. Ягдорвылад эськӧ-й малескин костюм нин ньӧблі.

Помнитӧ Илья тайӧ мугӧм, спортивнӧй сяма костюмсӧ, кодӧс мамыс ньӧбліс посёлокысь ылі Ягдорвыв сиктса интернатын олӧмӧн велӧдчыны. Зэр ли лым улӧ кӧ сюрлан, пыр и ветьӧкасяс. Новлыны тай лоис, бонзьытӧдзыс. Но и мый? Мукӧдыс тай новлісны жӧ да, юрныс эз усь. Зэв на и шань йӧзӧн кодсюрӧыс лоисны, весиг газетын гижлӧны. А кодъяс ышӧ-пашӧасисны, батьнаныс величайтчисны, найӧ и «Троя» сысъялӧны.

Ӧндрей Митьӧс кӧть босьтны. Школаын лючки эз и велавлы, а ок вылын нырсӧ кутіс, батьнас век посйысис. Талун зырымсьыс-зырым, доз вылад гӧтырсьыс гусьӧн керка пытшкӧссӧ ректӧ, но мӧдыс, дерт жӧ, казялӧ. Сикт пасьта зык. Юысь другъясыслы, кор «Трояыс» эм, сӧмын муса, а асьнысӧ пыдди пуктысь войтырлы Митьыд — ноль. Но модаыс мортыдлӧн оз вежсьы. Йӧз дырйи код юрнас нарошнӧ кисӧ чургӧдӧ да горзӧ:

— Здорово, Чуркилья! Сё во нин эг аддзыв!

— Лӧсышт, Илья, ныр-вомас, мед тшӧкмунлас нимтысьӧмсьыс — шуласны мужикулов, да эз велавлы морт вылӧ кисӧ лэптыны. Тӧлкыс оз жӧ быттьӧ ло дай: омӧльыд — омӧль и эм. Шулӧмаӧсь тай: кӧиныдлы пӧ мӧд гӧн оз пет.

А Иванлы «чурка» кывйыд абу ӧшйылӧма. Мамыс батьыслӧн ов вылӧ гижӧдлӧма да, Ваддоровӧн и тӧдӧны. Пыжсӧ вӧчны кӧрт листъяссӧ пыртігӧн сёрни выв волісны да, сэки вокыс висьталіс. Бура дыр варовитісны.

— Посёлокас, буракӧ, тшӧкыдакодь волан да мыйла миянӧ он пыравлы? — дивитыштіс Иван.

— Бӧра-водза вола да, некор, — дорйысис Илья. Збыльысь и бӧра-водза волывліс. Кӧрта кӧлуй вӧрпунктса мастерскӧйын сваритны ли мотоциклыслы да пыж моторыслы запчасьт корсьны. Но ковмыліс и гежӧдика узьмӧдчывны, кор эз слӧймыв эштӧдчыны. Сэк пыравліс Сопрон Гришаясӧ, коді сиктысь посёлокӧ лэччыліс да вужъясис. Сыкӧд школаын на велӧдчигӧн лӧсявлісныджык да верстьӧ кадӧ ёртасьӧмыс вуджис.

— Сопрон Гришаясын пӧ шойччывлан да, — стӧча, вӧлӧм, тӧдӧ вокыс. — Ог жӧ невӧлит дай. Он кӧ и — он.

— Кыдз оз?! Мед йӧзӧ сэсся абу вӧлі пырӧма, — ас киас босьтіс вӧжжисӧ Рита — Иванлӧн гӧтырыс, коді эштіс и ваявны пызан вылӧ, бура и чӧсмӧдліс Ильяӧс.

Эз сэтшӧма винасьыс, мыйта шань сёрнисьыс вокыскӧд торйӧдчигӧн сывйыштчымӧн небзис сэки Ильялӧн сьӧлӧмыс.

— Тэ эськӧ меысь абу ёна том, да кывзы: батьыд кӧть тэныд — чӧрту, а ми ӧд — вокъяс. Гӧгӧрвоан — вокъяс, ӧти вира йӧз. Вай другасьны кутам.

Другасьны и босьтчисны. Пыжсӧ вежонӧн и вӧчис вокыс, мед ва ямигас Илья вӧйтасьны нин вермис, свежӧй чериӧн гортсасӧ чӧсмӧдлыны. Посёлокас лэччыліс да Иванъясын бара пукалыштісны. Эз коддзымӧн (татшӧм модаыс некоднанныслӧн эз вӧв), а лӧсьыда сёрнитмӧн.

Кильчӧ вылӧ тшынасьны петавлісны. Май шӧр вӧлі. Лымтӧм нин. Ю бадьяс йылӧдз. Лыа чиръя му вывті ветлӧдлісны руд вывкыша ракаяс, потшӧс бокӧ ниртчис порсь, кадысь кадӧ туй вывті гӧгыльтчылісны машинаяс.

— Тэ, шуан, батьыдкӧд он и здоровайтчыв, а ми тӧрыт на аддзысьлім, — ӧттор-мӧдтор йылысь сёрнитӧм бӧрын чигаркасӧ кусӧдігмоз нин юӧртіс Иван. — Гортӧдз вайӧдлі. Дзикӧдз нин небзьӧма старикыс. Лесопунктӧ кутшӧмкӧ документла волӧма. Лӧсьӧдчӧ Човйӧ пӧрысьяслӧн керкаӧ мунны. Арнас пӧ местаыс лоӧ.

— А гортас нӧ некодлы видзны?

— Елеыскӧд нӧ кага ни баля эз вӧв да, коді видзас? Елеыс кувлі-а...

— Интернатъясад пӧ оз лёка видзны, мед и олӧ.

— Код тӧдас... Кӧть эськӧ босьтӧма ас дінӧ, да эг на Ритакӧд сёрнитлы. Местаыс тай тырмӧ.

Тырмынытӧ тырмӧ. Деревнясьыс кык судта квайт пельӧса керкасӧ вайлӧма да, выль нитш вылад лэптӧмӧн, сё во на сулалас. Кыкыдлы футболӧн ворсны позьӧ. Нылыс да пиыс ӧд татысь лэбзьылісны нин — асланыс котырӧн-позйӧн олӧны.

— Асьныд нин абу томӧсь. Мед Човъяс мунӧ, — эз ошкы Иванлысь водзмӧстчӧмсӧ Илья. Збыльысь арлыдаӧсь нин вӧліны Иван гозъя. Ритаыс эськӧ-й банйӧм кӧвдум кодь чужӧма на, кутшӧмӧн овлӧны асьнысӧ видзысь сиктса нывбабаяс, но Иван, куритчӧ-мысла ли кер дорын кӧдзавлӧмысла, ӧтарӧ курксіс, быдсӧн морӧсас кутчысьліс.

— Бать ӧд, всё-таки. Жаль мортыс. Али нӧ абу бать?

— Бать эськӧ, да абу кӧ олӧма, кыдз мырдӧнсӧ батялан? — водзӧс юаліс Илья. — Миянӧс тай абу жалитӧма. Сы понда нэмсӧ чурка...

— Аддзӧмыд, мый вӧсна пельястӧ лапъёвтны. Тэ жӧ — мирӧвӧй детина, кык зарни пилӧн бать. Ас вылад ачыд ыджыд! — горзьыліс Иван. Чайтіс, мый Илья мыйкӧ вочавидзас, но эз, да чӧв олыштӧм бӧрын,пельпомас тапкӧмӧн, мудера на и помаліс: — Кывлін, кӧнкӧ, мый чуркаяс вылын муыс сулалӧ. Вот тадз! Некор эн омӧльт асьтӧ. Ачыд мый дон шуан, сы дон и сулалан.

Важиник «Москвичнас», вылас кӧрталіс да, кокньыдик пыжтӧ сэки катӧдіс. Кык лопта пелыс весиг вӧчӧма Иван. Абу тай дыш вӧлӧма. Быттьӧ Илья дзик нин китӧм. Но да ладнӧ. Оз нин ков лӧсасьны да ас бӧрся идравны.

Пыжсӧ дзоляджык пиыскӧд пывсянгорувса куръяӧдз шойччытӧг лэччӧдісны. Позис, дерт, ӧтнаслы кыскыны, но мыйла муас ниртны, нёль ки эм да? Паськыд набой пуктӧма Иван да сьӧкыдджык тай пыжыс лоӧма — ӧтнад юр вылад он лэпты. Набой вылас на кызіник рейка вартӧма, кӧртсӧ пу бердас топӧдӧма.

— Ён вылӧ вӧчи, мед нэм помӧдзыд тырмас, — посёлокас на пыжсӧ петкӧдлігӧн шуис Иван. — Дзик кокниыд сыныштӧмсьыс бергӧдчыны кутас, а тайӧ ас моданас олас.

Бура паськыдӧсь упругъясыс да ньӧти абу дзибрӧс пыжыс, ва бердас быттьӧ шашаритчӧ. Тӧдӧ Иван, кутшӧм пыж колӧ чери кыйысьыдлы, ачыс нэмсӧ ва вылын да. Окота лои Ильялы да куръяысь ю вылӧдз петавліс, Кын виддзӧдз шуркнитліс. Сьӧлӧмыс бурмис: мирӧвӧй пыж вокентьӧйыс мастеритӧма.

Воис кад и Иванлы Ильяясын нуръясьны-шойччыны. Сиктысь ӧти пӧрысь гозъя мӧссьыс лэдзчысисны да видзьяссӧ Иванлы сетісны. Посёлокын пуктысяніныд этша да важӧн нин юасьліс. Первойсӧ вокыс гӧтырыскӧд видзӧдлыны воліс, а сэсся — ытваӧн вайӧм лӧп-ёгсӧ видзьяс вывсьыс весавны.

— Менам быд во туруныс кольӧ да, лэччӧдін кӧ, эзджык эськӧ нокыс вӧв, — кокньӧдыштны кӧсйис воксӧ Илья, но сэк жӧ и рад вӧлі, мый сиктӧ локтӧ: сэтшӧма матысмис тайӧ мортыс пыж вӧчӧмсяньыс.

— Ме, пиӧ, тадзтӧ эг велӧдчыв. Мый верма — ачым, — эз примит кокньӧдсӧ Иван.

Но гӧрбуш косаӧн ӧвтчыны вокыслысь котырсӧ Илья эз лэдз. Мотоблокӧн ставсӧ ытшкис, вель шыльыдӧсь видзьясыс вӧліны да. Косаӧн сӧмын гуранъяссӧ да джуджыдджык кыр бокъяссӧ шаркниталісны. А куртісны да чӧвтісны посёлоксаяс асьныс. Ильялы аслыс чӧвтны коліс, помавтӧм на страднаыс вӧлі да. Бура ыджыд костыс Иванлӧн видзьясӧдз, а помасян выяс рыт помын нин ветліс видзӧдлыны, кутшӧм вокыслӧн киподтуйыс. Зэв лӧсьыдик зорӧдъяс мачалӧма. Вермӧма и ёсьтыны! Абу, бара, мукӧдыслӧн моз дундӧм мӧс рушку кодьӧсь. Серпас вылын мойдвывса теремъяс быттьӧ. Бордъяӧсь кӧ вӧліны, эськӧ енэжас кыпӧдчисны. Абу тай бать ковмӧма,велалӧма бур йӧзыслысь.

Илья лун бӧрын нин эштӧдчисны, мича зорӧдъясысь ӧта-мӧднысӧ ошкыштісны. Войясыс пемыдӧсь нин вӧліны да, Иван кыбны нуӧдчис:

— Зэв окота лоис, сё во нин киӧ азьлассӧ эг босьтлы. Вай петалам ва вылас.

— Браконьерӧн кӧсъян лоны? — шмонитіс Илья.

— Мед оз сӧрны нинӧм абусӧ. Браконьерыс сійӧ, коді посни кулӧмӧн чаль кузьтасӧ куралӧ, а ми медся мичаяссӧ сатшкам.

Сава тылаӧ, кысянь шуисны кылӧдчыны, катісны пажынӧдз. Пес лӧсьӧдісны, пыжӧ тэчисны, нуръясьыштісны, да и занавесасис ывла вылыс. Ыркыд да лӧнь локтіс пемыдыс, кыбысьяслы шуд вылӧ кымӧра лои войыс.

Мичаа ломзис кӧза вылӧ пестӧм бипур, тыдаліс и бӧжалысьлы, и сатшкысьлы. Берегланьтіысджык кылӧдчисны да, син водзын вӧліны и ва весьтӧ копыртчӧм бадьяс, и вылынджык сулалысь козъяс да ньывъяс. Кокъясыс сӧмын тыдалісны, вылӧджык югыдыс эз письт.

Сава тыла мыш вывті, ёль пӧлӧныс, буретш чуклялӧ Ильялӧн чӧс туйыс. Ӧні аслас, а водзті Кузьма Иванлӧн вӧлі. Мамсяньыс рӧдня Кузьма Иваныс да кулӧм бӧрас Ильялы вуджис, ныв-пиыс карланьынӧсь да. Абу кӧ аслад чӧс туйыд, пызан вылыд гӧль. Батьсянь пилы вуджӧ, сы вылын и кутчысьӧ гижтӧм законыс. Йӧзыдлӧн чӧс туй вылад первойсӧ деливӧ быттьӧ вӧлі, сэсся надзӧникӧн велаліс да оз нин дум вылас усьлы, кодлӧн сійӧ. Законнӧй аслас. Кулӧм бӧрас пиыслы, Кӧсьталы, коляс. Виктор карын жыкруйтӧ да мый сылы чӧс туйсьыс?

Илья муртса-муртса инмӧдчышталіс пелыснас ваӧ. Кыбигӧн ёна легӧдчыны оз позь. Кӧть и шуӧны, мый чериыс узьӧ, но пеля на тай, ӧдйӧ и уйкнитӧ син улысь. Бура дыр нинӧм сатшкынысӧ эз сюр да Иван весиг ропкышталіс, но со звер вылӧ чепӧсйӧм пон моз сетчис водзлань да дзурскис азьлассӧ ваӧ. Лэптіс да — мичаник сир бӧжсӧ песлӧдлӧ, абу на лолыс петӧма.

— Ӧти эм! Мӧд лоас! — горакодь артмис Ильялӧн.

— И коймӧд! — содтіс вокыс. — Артмас на миян черинянь!

Тадзи, челядь руӧ шыбитчылӧмӧн, и кылӧдчисны Иван видз весьтӧдз. Асыввывладорыс сӧдзны кутіс, да дугдісны сэсся кыбӧмсьыс.

Пыж нырсьыс кык ведра чери ӧктісны. Шогмана, пыдди пуктана чери. Татшӧмтӧ нянь шӧрӧмӧс моз позьӧ курччавны, а оз пинь пыр сӧдзӧдны.

— Тӧдан, мыйла ме кыбнысӧ нуӧдчи? — юаліс ва дорысь нин кайигӧн Иван.

— Ме нӧ мыйӧн тӧда? — шензис Илья.

— Окота вӧлі кыкӧн олыштны, — ачыс жӧ и вочавидзис Иван. — Вӧрӧ оз на статит мунны: сьӧла воробей кодь, утка каллян ыджда, со и петалім ва вылӧ. Мудзнымӧс ун веськӧдас. Шойччӧм бӧр кежлӧ пывсян вӧдитасны. Мый ещӧ миянлы колӧ! Тадз абу?

— Сё збыль! — точка пуктіс Илья.

Но вокъяслысь радлунсӧ недыр мысти мырддисны. Нуръясьыштӧм бӧраныс юӧртісны, батьныд пӧ кулӧма.

— Со тай и лэччис Човъяд дась нянь вылӧ. Ӧд мый вылӧ и кыйсьӧ, вӧлӧм, черитӧ, — шогаліс Иван.

А Ильялӧн сьӧлӧмыс кутшӧмӧн вӧлі, сэтшӧмӧн и колис: эз нюкыртчыв ни топавлы. Эз кӧ вокыс вӧв, гашкӧ, эз и ветлы дзебнысӧ. А ӧні быть. Бура уна сёян да кутшӧмсюрӧ кӧлуй босьтісны да нюжмасьтӧг и петісны туйӧ Ильялӧн «Москвичӧн».

Батьыс куйліс аслас керкаын дзоляника стружитӧм пӧвъясысь вӧчӧм гортйын. Ӧткызта веськыд ныра, вӧсньыдик вом доръяса. Синъясыс куньсаӧсь, но Илья тӧдіс, кутшӧмӧсь найӧ — лӧзӧсь, кыдзи и аслас. Мамыс висьтавліс. Тэ пӧ дзик батьыд кодь. Збыль тай вӧлӧма.

Вӧлисти вӧрзис сьӧлӧмыс, лӧсьыдтӧма пӧсяліс. Но вокыслӧн моз эз на тырмы смеллуныс окыштны батьсӧ вижӧдӧм кымӧсас, кинас сӧмын инмӧдчыліс.

Морт кызь вӧлі дзебигас — сиктсаяс. Кодъяскӧ — дзик дарӧвӧй сёян-юан ради. Уна эськӧ мортыслӧн йылӧмыс, тӧданаясыслы юӧртӧмаӧсь, но некод эз лок.

Горт вевтсӧ тувъялігӧн нин гӧрддзасис Ильялӧн горшыс. Забеднӧ лоис.

А Иванӧс дзебигӧн синваӧн бӧрдіс. Сентябрас мунӧма шойччыны санаторийӧ да кулӧма: кутшӧмкӧ укол ли ванна абу лӧсялӧма.

...Лолыштіс, шойччыштіс кымыньтӧм пыж вылас Илья. Позьӧ и гортлань.