ПЕРЫМ КЫВЪЯС ӦТКОДЯЛАН ГРАММАТИКА
ВОДЗКЫВ
Ӧткодялан грамматикалӧн могыс — пырӧдчыны чужан кыв историяӧ. Рӧдвуж кывъяс ӧткодялігӧн ми аддзам, кыдзи сӧвмӧ кывным. Сідз, коми ёрт да удмурт юрттыны кывъяс ӧткодялігӧн ми аддзам, мый кыввужса коми о-лы удмуртын лӧсялӧ у. Сідз жӧ, кыдзи коми морт кывлы удмуртын весьтас сулалӧ мурт.
Юрттыны кадакывйыс удмурт сёрниын кутӧ «отсавны» вежӧртас. Сідзкӧ, коми ёрт кывйыс сӧвмӧма «отсавны» вежӧртаса кывйысь. Таын тыдовтчӧ важъя йӧзлӧн матігӧгӧрнысӧ донъялӧмыс. Шуам, манси войтыр нётне кывйӧн нимтӧны мичаӧс и отсасьысьӧс, а нёттал кывйӧн мисьтӧмӧс и отсӧг сеттӧмӧс. Сідзкӧ, миян пӧльяс да пӧчьяс мича мортӧн лыддьывлӧмаӧсь отсӧг вылӧ локтысьӧс, восьса сьӧлӧмаӧс, сӧмын сэтшӧм морт вермӧма лоны мӧд мортлы ёртӧн.
Удмурт кывйын ёрт пыдди шуӧны эш (татара сёрниысь пыртӧм кыв). Тайӧ эш кывйыс паныдасьӧ и роч товарищ нимын, роч сёрниӧ ищ-ыс татара кывйысь жӧ пырӧма, и роч товарищ кывйыс войдӧр кутӧма «вузасьӧм кузя ёрт» вежӧртас, бӧрвыв сылы вежӧртасас содіс вежавидзӧмлуныс.
Перым кывъяслысь грамматиканысӧ ӧткодялӧмыс петкӧдлас коми да удмурт кывъяслысь оз сӧмын ӧткодьлунсӧ да торъялӧмнысӧ, а тшӧтш и коми кывлысь тӧрытъясӧ, важъяджык формаяссӧ, сідзкӧ, сылысь сӧвман туйсӧ, историясӧ.
Чужан кывлы историяас пырӧдчӧмыс вӧчӧ мортӧс патриотӧн, ассьыс мусӧ да кывсӧ вылӧ пуктысьӧн, чужан кыв сӧвмӧдны зільысьӧн. Оз ӧд весьшӧрӧ шуны: кывйӧ велӧдӧмыд политикаӧ велӧдӧмкӧд ӧткодь.
Небӧг гижысь
ПЕРЫМ КЫВКУДЙЫН АСЛЫССИКАСЛУНЪЯС
Перым кывъяс лыдӧ пырӧны коми да удмурт. Комиыс торъялӧ коми-зырян да перым коми вылӧ.
Зыряна терминыс артмӧма иран сёрниысь босьтӧм серин либӧ сирян кывйысь, кодӧн нимтылӧмаӧсь мортӧс.
Комиӧс орччӧн олысь войтыр тӧдлӧмаӧсь кыдзи саран нима йӧзӧс. Ӧні на манси ног комиыд саран. Манси му вылын эм Саранпауль нима сикт, кӧні кызвын олысьыс коми.
Сійӧн и мансияс нимтӧмаӧсь сійӧс Коми сиктӧн, ӧд манси ног сиктыс — пауль, ӧткодялӧй: мансилы рӧдвуж войтыр венгр ногӧн сиктыс — falu, пауль дінӧ матын юрганнога кыв.
Удмуртъяс войдӧр миянӧс тӧдлӧмаӧсь кыдз саракум йӧзӧс (саран кум, кӧні кум — морт). Видеман кывкудйын (wu) пасйӧма: саракум коми морт.
Перым
Тайӧ нимсӧ гӧгӧрвоӧдӧм вылӧ эм некымын видзӧдлас:
1. Перым нимсӧ артмӧдӧны важъя финн perä maa кывтэчасысь. Тайӧ кывнас финнъяслӧн пӧль-пӧчныс нимтылӧмаӧсь важъя оланіннысӧ — Урала-Камаа-Волгаа костса муяссӧ, кытысь найӧ коркӧ вешйывлӧмаӧсь рытыввывлань.
Скандинавияса войтырлы сагаясӧ веськалӧм perä maa термин пӧрӧма Биармия (Bearmos) нимӧ. Татшӧм ногӧн йӧзкостса поэзияын паныдасьлысь Биармия — сійӧ комилӧн да удмуртлӧн нэмӧвӧйся оланінныс, а сідзжӧ и ӧтласа коми да удмурт войтырлӧн вӧвлӧм нимныс.
2. Венгрияса академик Петэр Хайду туялӧм серти, перым кыв зэв матын карел сёрниысь пермилаукка термин дінӧ. Пермилауккаыс — вежласьысьяс, вузасьысьяс, «кока лавкаяс», купечьяс, кодъяс вайлӧмаӧсь карелъяслы дона пемӧс кучикъяс, «небыд зарни», чӧскыд чери-яй, вежлавлӧмаӧсь найӧс кӧрта кӧлуй вылӧ, мичмӧдчанторъяс вылӧ, шӧвк да кашемир вылӧ, сакар-тшай вылӧ.
Пэтер Хайду веськыда индӧ, мый перым войтыр (коми, удмурт) важысянь йитлӧмаӧсь рытыввывсаӧс (карелӧс, вепсӧс, немечӧс, шведӧс, финнӧс) асыввывсакӧд (йӧгракӧд, яранкӧд, Сибырын олысь войтыркӧд).
3. Мари кыв туялысь профессор С. Я. Черных чайтӧм серти, пера ним коркӧ кутлӧма «морт» вежӧртас. Сыысь артмӧма перым ним. Аслас видзӧдлас подулӧ сійӧ пуктӧ татшӧм мыччӧдъяс: финн perhe, эст. pere кывъяс нимтӧны семья, котыр, венгр ferfi кывйӧн нимтӧ мужичӧйӧс, айловӧс. Комиын эм перна кыв, тайӧ мортлӧн, семьялӧн, овмӧслӧн пас (КЭСК). С. Я. Черных видзӧдласын тырмытӧмторйыс сыын, мый ни коми-зыряна, ни удмурт асьнысӧ оз шуны пераӧн ни перымӧн.
Коми
Финн-угор подув кыв кадӧ нин коми нимлӧн вӧлӧма «морт» вежӧртас. Тайӧ вежӧртаса кывйыс кольӧма на ӧнія рӧдвуж кывъя войтыр сёрниӧ: ханты ног — ком, кум — морт, айлов; манси ног — кум, хум — морт, айлов, манси маахум манси морт. Удмурт ног выжы-кум, выжы-кумы — род, родня, родство, свойство; сара-кум — уст. коми-зырянин; венгр: him — ай (пемӧсъяс йылысь), селькуп: кум — айлов, морт; селькум — пармаын олысь морт, селькуп (КЭСК). Коми нимысь позьӧ торйӧдны ком кыввуж да -и суффикс. Тайӧ суффиксыс важъя, финн-угор подув кыв кадся на. Сы отсӧгӧн артмӧны кывбердъяс эмакывйысь: ув — улі, выв — вылі; удмуртын: векчи — векни, капчи — кокни, пичи — ичӧт, покчи — том; венгрын: erdő — вӧр, erdői — вӧрса, hegy — керӧс, hegyi — керӧсса. Коми кыв форма сертиыс кывберд. Сійӧ векджык мунӧ определение пыдди: коми му, коми кыв, коми морт.
Удмурт
Тайӧ нимыс артмӧма кык юкӧнысь: уд юкӧныслы комиын висьтӧс сулалӧ од — «петас», «быдмӧг сі» вежӧртаса кыв. Ӧткодялӧй коми тӧлысьлысь нимсӧ: ода-кора — турун потан тӧлысь, туруна тӧлысь. Комиын эм зумыд кывтэчасъяс: од вылӧ петны потны мӧсъяслы, ыжъяслы картаысь видз вылӧ йирсьыны, од вылысь пырны — арын локны видз вылысь йирсянінысь, пырны картаӧ. Тайӧ кывтэчасъясыслӧн эм и мӧд вежӧртас: од вылӧ петны — том йӧзлы петны вӧля вылӧ — рытйысьны; а гӧтрасьӧм бӧрын рытйысьӧмъяс йылысь вунӧдӧм — од вылысь пырны.
Мурт юкӧныслы комиын весьтас сулалӧ морт кыв. Кывлӧн воддза слогас коми о-лы удмуртын лӧсялӧ -у.
Сідзкӧ, удмурт ним позьӧ гӧгӧрвоны, кыдзи видзвывса морг. Ӧд, збыльвылас, удмуртъяс олӧны Кама бердса паськыд видзьяс вылын, кӧні бура быдмӧ турун, а оз миян моз сьӧд вӧр шӧрын.
Удмуртӧс орччӧн олысь татара нимтӧны арӧн, арыс, на ногӧн, морт. Татарияын весиг эм Арск нима кар, удмурт кар. Рочьясыдлы удмуртыд — вотяк либӧ вотин. Тайӧ кывъяссӧ найӧ артмӧдӧмаӧсь вот кыввужйысь да -ак, -ин суффиксъясысь. Вот юкӧныс артмӧма од кывйысь, сӧмын роч сёрниын кывпомса гора шумнӧй согласнӧйыс гортӧммӧ, одысь артмӧ от. Рочын кывводзса о водзвылӧ тшӧкыда содтысьӧ протетическӧй В шы. Сэні острый пыдди шуасны вострый, осьмушка пыдди восьмушка. XIX нэмся роч литератураын ӧнія восемь да восток кывъяс пыдди паныдасьлӧны осемь, осток. Шуам, А. С. Грибоедов «Горе от ума»-ын гижӧ:
— Который час?
— Седьмой, осьмой, девятой...
А. С. Пушкин кывбурысь лыддям: «Горит осток зарёю новой...» Рочьяслы рӧдвуж кывйын — немечын — восток пыдди шуӧны Ost.
-Ин да -ак суффиксъяс рочын артмӧдӧны выль кывъяс, шуам: пятьысь — пятак, русыйысь — русак, татараысь татарин, господствоысь — господин... Вотяк нимыс удмуртыдлы кедзовтана, вотякӧн шуӧмӧн шовинистъяс зільӧны увтыртны удмуртӧс рочӧн омӧля сёрнитӧмысь (УЛО).
Вотяк нимыс рочьяс пыр веськавлӧма йӧз муысь волывлысь кыв туялысьяслы, а насянь революцияӧдзса научнӧй гижӧдъясӧ, тадз удмурт кыв венгр ног — votják nyelv, а немеч ног — Wotjakische Sprache, финн ног votjaakin kieli.
Сӧвет власть воясӧ рубеж сайын петӧм научнӧй литератураын кутісны вӧдитчыны «удмурт» терминӧн: udmurt nyelv, udmurtische Sprache, udmurtin kieli. Сёрнисикасъясын удмуртъяс асьнысӧ шуӧны тшӧтш одмортӧн.
Мари суседъяслы удмуртыд — одо марий (мари кывйын морттӧ нимтӧны марийӧн).
Татшӧм ногӧн, «удмурт» этноним артмӧма од морт кывтэчасысь. Важъя перым кадся о-ыс сёрӧнджык удмурт сёрниын вуджӧма у-ӧ.
☼ ☼ ☼
Казанскӧй ханствоын дыр кад чӧж олігӧн удмурт войтыр вылӧ ёна тӧдчӧма татара кыв, а сыӧдз на булгара (чуваш) кыв, ударениеыс татара кывйын моз жӧ удмуртын усьӧ бӧръя слогас. Удмурт сёрниӧ вужъясьӧмаӧсь татшӧм татаризмъяс да чувашизмъяс, кодъяс весиг нимтӧны маті рӧдвужӧс, бергалӧны чолӧмалан да аттьӧалан кывъяс пыдди:
удмурт коми
анай мам
атай ай
бабай пӧль
карт верӧс
кышно гӧтыр
агай ыджыд вок; дядь
анай ыджыд чой; тьӧт
бускель сусед, орччӧн олысь
дунне мир (муюгыд)
арня вежон
кияр ӧгуреч
улмо яблӧк
скал мӧс
бакча град йӧр
уксё сьӧм
салам чолӧм
тау аттьӧ
Удмуртъяс дыр кад олӧны орччӧн булгаракӧд, кодъясысь артмисны чувашъяс, а сэсся татаракӧд. Весиг татараӧс удмуртъяс нимтӧны бигерӧн, тайӧ нимыс артмӧма булгар нимысь, важъяджык сусед войтырлысь нимсӧ удмуртъяс вуджӧдӧмаӧсь и на дінӧ сёрӧнджык локтӧм татара вылӧ.
Илля Вась «Коми кывлӧн историческӧй грамматика» велӧдчан небӧгын (Сыктывкар, 1958 во) пасйӧ, мый коми да удмурт сёрниын ӧтласа кывйыс 80%. На лыдӧ пырӧны сэтшӧм торъякывъяс, кодъяслӧн перым кывъясын юргӧмныс ӧткодь, шуам:
пу нимъяс: бадь пу, льӧм пу, пипу
лэбач нимъяс: варыш, юсь, тури, сизь
пемӧс нимъяс: ыж, шыр
вӧр-ва нимъяс: ты, нюр, из, му
сёян нимъяс: кушман, нянь, шыд
лыдпас нимъяс: кык, дас, сюрс
признак нимъяс: сьӧд, зарни
Илля Вась весиг вермис лӧсьӧдны шмонитана кывбур, кытчӧ пыртіс ӧтласа перым кывъяс, кодъяслӧн юрганногыс да вежӧртасыс ӧткодьӧсь комиын и удмуртын:
Сьӧд сизь, ветлы нюрын,
Пипу йылын юсь,
Бадь пу вылын тури.
Ты матын — эн усь.
Илля Васьлӧн эм и шмонитана висьт, кодӧс сідзжӧ тэчӧма ӧтласа комиа-удмурта кывйӧн: «Ваня, эн бӧрд. Сьӧрам вайи кык кило сьӧд нянь, кушман, сакар, чай. Пуксьы, чай ю. Ми пуксим, чай юим».
Уна кыв коми да удмурт сёрниын ӧтласа вужъяӧсь, сӧмын торъялӧны шыяслӧн чередуйтчӧмӧн либӧ кыв артмӧдан суффиксъясӧн:
коми удмурт
зэв зэл
дзик чик
вӧв вал
гӧрд горд
дона дуно
лӧз лыз
мунӧ мынэ
куим куинь
ачым ачим
асьным асьме
аслыным асьмелы
миян милям
миянлы милемлы
локны лыктыны
петны потыны
комын куамын
СЁРНИ ШЫЯС
Перым кывъясын сёрни шыясыс ӧткодьӧсь, дай налӧн лыдыс ӧтмында.
Гласнӧйыс сэні сизим: а, о, ӧ, э, у, ы, и.
Согласнӧйыс кызь квайт: б, в, г, д, дь, ж, з, зь, и, к, л, ль, м, н, нь, п, р, с, сь, т, ть, ч, ш, дз. дж, тш.
Сӧмын сёрни шыяссӧ пасъялӧмын эмӧсь торъялӧмъяс.
Чорыд параа согласнӧй бӧрын комиын гижсьӧ і шыпас, а удмуртын — ӥ (коми: ті -дорті, удмурт: тӥ -дортӥ).
Аффрикатаяс комиын пасъям кык шыпасӧн, а удмуртын ӧтиӧн, сӧмын сэні шыпас весьтас кык чут пуктӧны:
удмурт коми
ӟ дз
ӝ дж
ӵ тш
Ч аффриката комиын и удмуртын пасйӧны ӧти шыпасӧн.
Коми да удмурт сёрнисикасъясын паныдасьлӧны и мукӧд гласнӧй да согласнӧй шыяс, кодъяс литературнӧй кывъясысь бырӧмаӧсь. Шуам, Сыктыв йылын торйӧдӧны кык сикас о: восьса о да пӧдса о: по̂н 'собака', по̌н 'конец'.
Войдӧр кык сикас о-ыс вӧлӧма и ӧтласа перым кывйын, но сёрӧнджык сійӧ йитчӧма ӧти о шыӧ. Ӧткымын торъякывйын пӧдса о̂ вуджӧма у-ӧ, ӧткодялӧй:
литературнӧйын сёрнисикасын
розявны рузьӧссьыны
соссьыны суськыны
унмовсьыны онмовсьны
чом чум
шой шуй
Сыктыв йывса о̌-лы удмурт кывйын лӧсялӧ уа гласнӧй чукӧр, а восьса о̌-лы — у. Ӧткодялӧй:
сыктывйывса удмурт
о̂ уа
го̂р куара
ко̂ньӧр куанер
ко̂р (лист) куар
ко̂сьмыны куасьмыны
ко̂мын куамын
о̌ у
по̌н (конец) пум
мо̌рт мурт
ньо̌нь нуны (кага)
по̌ж пуж
Рытыв-лунвыв удмурт сёрнисикасъясын эм водз рада у — ӱ, сэні тшӧтш паныдасьлӧ ҥ (нг) шы, коді история чӧжӧн коми сёрнисикасъясысь дзикӧдз бырӧма, сӧмын кольӧма ӧткымын места нимӧ, ӧткодялӧй: Визин — Визинга, Пӧин — Поинга, Веньдін — Вендинга да с.в.
Ми аддзам, мый некымын сё во сайын на, кор роч чиновникъяс официальнӧя пасъялӧмаӧсь коми сикт да ю нимъяс, коми войтыр шулӧмаӧсь на ҥ шысӧ, кыдзи и ӧні рытыв-лунвывса удмуртъяс: баҥ — бан пыдди, пуҥ — пом пыдди, сӥньгыс — сунис пыдди.
Финн-угор подув кывйын шума согласнӧйяс вӧлӧмаӧсь гортӧмӧсь (ОФУЯ 1:118). Подув кывйысь торъялӧм бӧрын перым кывъяс сӧвмисны асшӧра, сэки налӧн шума согласнӧйясыс кутісны корсюрӧ гораммыны. Гораммынысӧ отсалісны иранскӧй да тюркскӧй сёрниысь пырӧм кывъяс (ОФУЯ I: 127). Тадзикӧн артмисны гора да гортӧм шума согласнӧй гозъяс: б-п, д-т, дь-ть, ж-ш, з-с, зь-сь, тш-дж, ч-дз.
Перым кывъясын гораммӧм лоӧмторйыс вӧлӧма серӧн нин, сійӧ мунӧма и удмурт да коми кывъяс торъялӧм бӧрын. Та вӧсна ӧткымын кывйын коми гора шума согласнӧйлы удмуртын весьтас сулалӧ гортӧм:
коми удмурт
геб кибы
гор куара
гут кут
дзик чик
Либӧ, мӧдарӧ, коми гортӧм согласнӧйлы удмуртын лӧсялӧ гора шы:
дыш (сухожилие) дыж (плева)
мунас мыноз
петас потоз
пӧсьтыны пӧзьтыны
кепысь пӧзь
нылыс нылыз
кайт гутё (пемӧс поз)
Удмурт сёрни ног вылӧ ёна тӧдчӧмаӧсь тюркскӧй кывъяс, ӧд удмурт войтыр 7 нэмсянь 16-ӧд нэмӧдз вӧлі Булгарскӧй ханствоын, а сэсся Зарни ордаын (Казанскӧй ханство улын). Сэки каналан кывйыс вӧлӧма тюркскӧй. Татара да чуваш (важъя булгара) кывъяслӧн законъяс ёна мӧрччӧмаӧсь удмурт сёрниног вылӧ. Сійӧн ударениеыс удмурт кывйын усьӧ бӧръя слог вылас, татара да чуваш кывъясын моз.
Удмурт кыв анлаутын (водзас) р шы вуджӧма дж (ӝ)-ӧ, а кыв шӧрас сулалысь небыд аффриката тӧдчӧм улын сійӧ вуджӧ дз (ӟ)-ӧ, шуам к. роч — у. ӟуч.
Мукӧд финн-угор кывъясын р-ыс кыв водзас кольӧма, шуам: к. руч — удм. ӟичы, но фин. repo, морд, ривезь, мар. рывыж, венг. ravasz, рӧмыд — удм. ӝомыт, но мар. рӱмбалге, хант. римк.
Финн-угор кадся р-ыс удмуртын вежсьӧма ӝ-ӧн, тыдалӧ, чуваш да татара кывъяс тӧдчӧм улын жӧ, ӧд тюрк кывъяс анлаутын р-ыс оз паныдасьлы (ОФУЯ I: 133).
Ӧнія коми да удмурт кывъясын эм нёль аффриката: дж, дз, тш, ч.
Удмурт кывйын найӧ овлӧны сӧмын кыв заводитчигӧн (анлаутын), а инлаутын (кыв шӧрас) да ауслаутын (кыв помас) найӧ жугалӧмаӧсь нин, вуджӧмаӧсь шутлялана (фрикативнӧй) шыӧ. Ӧткодялӧй:
коми удмурт
бытшкыны бышкыны
вуджны выжыны
дзодзӧг ӟазег
джуджыд ӝужыт
джадж ӝажы
кӧдзыд кезьыт
кыдзи кызьы
кыдз пу кызьпу
ӧмидз эмезь
тшӧтш ӵош
уджавны ужаны
Гласнӧй шыяс
Перым кывъясын воддза слогын вермӧ сулавны сизимнан гласнӧйыс, а бӧръя слогъясын удмурт кывйын паныдасьлӧ сӧмын 6 гласнӧй, сэні оз вермы сулавны ӧ гласнӧй, кыдзи коми сёрнисикасъясын (изьватасын, Эжва йылын). А язьваса коми сёрнисикасын сӧмын куим гласнӧй, кыдзи и финн-угор подув кывйын вӧлӧма (ОФУЯ).
Кывлӧн воддза слогын сулалысь гласнӧйяс ӧтласа перым кадсянь ёна вежсьӧмаӧсь. Илля Вась (ИВПЯ: 19) гижӧ, мый коми о-лы удмуртын тшӧкыда лӧсялӧ у.
коми удмурт
бон бун
воны вуыны
гоб губи
дор дур
дон дун
морт мурт
од уд
сой суй
Важъяджыкыс на пиысь о. Д. Бубрих чайтӧм серти, важъя о-ыс, коді кольӧма комиӧ, абу на важӧн вуджӧма у-ӧ удмурт кывйын. Весиг рочысь пырӧм кывъясын сэні о-ыс вуджӧма у-ӧ, шуам:
роч удмурт
коса кусо
окно укно
Ю.Вихман лыддьӧ, мый тайӧ роч кывъясыс веськалӧмаӧсь удмурт сёрниӧ татараяссянь нин, а татара сёрниын роч о пыдди векджык шуӧны у. Сідзкӧ, удмурт кывйын важъя финн-угор о-лӧн у-ӧ вуджӧмыс лоӧма татара сёрниног тӧдчӧм улын.
Удмурт у-лӧн важъя о-ысь артмӧм вылас индӧны и коми примеръяс, а сідзжӧ удмурт сёрнисикасъясысь кывъяс, кӧні кольӧма важъя о-ыс: морт, дор, дорын. Ӧткымын кывйын коми о-лы удмуртын весьтас тшӧтш сулалӧ о: кокчаны (кокавны), котыръяны (котыртны).
Удмурт кывйын о-лӧн у-ӧ неважӧн на вуджӧм вылӧ индӧ и сійӧ, мый удмурт места нимъяс (топонимъяс) рочьяс суӧмаӧсь сэтшӧмӧн на, кор вӧлі шуӧны ӧнія у пыдди о. Босьтам удмурт нимъяс: Туйка сикт, рочӧн сійӧс шуӧны Тойма (Алнаш район), Шушмы ю — рочӧн р. Шошма (Вятка юлӧн веськыд вожыс).
Удмурт кывйысь кыв водзса о-лӧн у-ӧ вуджӧмыс, буракӧ, лоӧма рочьяскӧд медводдза аддзысьлӧм бӧрын. Выльӧнджык пырӧм роч кывъясын о пыдди воддза слогын оз нин шуны у: короб ньӧрысь кыӧм доз, пожар, подкол (Бор). Воддза слогын коми ӧ-лы тшӧкыда лӧсялӧ удмурт о. Тайӧ индӧ сы вылӧ, мый войдӧр перым кывъясын ӧ фонема вӧлӧма лабиальнӧй (ИВПЯ: 154)
коми удмурт
гӧн гоп
гӧрд горд
кӧрт корт
пӧв пол
шӧрт шорт
Корсюрӧ коми ӧ-лы весьтас сулалӧ тшӧтш удмурт ӧ:
коми удмурт
ӧд ӧды
ӧддзыны ӧдъяны ‘кӧсйыны’
ӧдзӧс ӧс
Коми а-лы удмуртын лӧсялӧ а:
арӧс ар
ас ас
аски аскы
бадь бадь
варыш варыш
гадь гадь
дасьтыны дасьтыны
Илля Вась вайӧдӧ 126 кыв, кӧні удмурт а-лы лӧсялӧ коми а (ИВПЯ: 170).
Коми а-лы вермӧ весьтас сулавны удмурт у:
важ вуж
дар дуры
пань пуньы
чань чуньы
ябыр юбер
Илля Вась вайӧдӧ 28 кыв, кӧні коми а-лы кыввужйын лӧсялӧ удмурт у.
Татчӧ тшӧтш пыртӧ татшӧм кывъяс: ва — ву, за — зу, ма — му, са — су.
В. И. Лыткин гӧгӧрвоӧдӧ а-лысь у-ӧ вуджӧмсӧ сійӧн, мый мӧд слогса гласнӧйыс вӧлӧма векни (ы ← э-ысь), а медводз да мӧд слогъяс костас вӧлӧма сӧмын ӧти согласнӧй, сійӧн и векни гласнӧйыс аскодялӧма воддза слогса а-со: ябыр → юбыр ← юбер; паньы → пуньы (ИВПЯ: 173).
Ударениеыс кыв помас вешйӧм вӧсна удмурт кывйын воддза слогын перым кадся у вуджӧма и-ӧ либӧ ы-ӧ, сійӧн кывводзса лабиальнӧй гласнӧйыс воштӧма лабиальностьсӧ:
удмурт коми
мыныны мунны
изьыны узьны
кылльыны куйлыны
йыры юр
кысыны кусны
лыдыны лудны
Коми э-лы удмурт кывйын лӧсялӧ э либӧ и, важъя перым кывйын тайӧ э-ыс вӧлӧма пӧдса э (векни э):
коми удмурт
вем вим
небыд небыт
пемыд пеймыт
пес пис
Коми э-ыс кӧ артмӧма восьса (паськыд) э-ысь, сэки сылы удмуртын весьтас сулалӧ о:
бедь боды
вердны (чужтыны) вордыны
вермыны вормыны
верзьӧм ворӟемен
дзескыд ӟоскыт
зэлыд зол
зэр зор (ИВПЯ: 139)
Бӧръя слогъясын коми литературнӧй о-лы удмуртын век лӧсялӧ э:
менӧ монэ
локтӧ лыктэ
керкаӧ коркаэ
кузьӧсь кузесь
Важъя перым кывйын эз вермы орччӧн сулавны кык гласнӧй. И ӧні кык гласнӧйыс вермӧны веськавны ӧтлаӧ сӧмын морфемаяс йитчанінын: соос — найӧ ← со — сійӧ, ос— уна лыдлӧн суффикс, тэркыын — тасьтіын (тэркы — тасьті).
Кыв водзын кык согласнӧй паныдасьлӧ шоча: крезь — сигудӧк, трос — уна (артмӧма тырыс кывйысь), скал — мӧс.
Рочысь босьтӧм кывъясын кык согласнӧй костӧ сувтӧдӧны гласнӧй: коми ыштӧ ← что; удм. кирос ← крест, середа ← среда.
Кывдінӧ вермӧны содтысьны к, т, м, й согласнӧйяс, сы дінӧ кӧ йитчӧ гласнӧйсянь заводитчысь суффикс: к. гӧп — гӧптын, у. вис — вискын; син — синмысь; у. шукы — быг, шукыё — быгъя, у. сяська — дзоридз, сяськаё — дзоридза.
Удмурт кывйын ударение сувтӧдсьӧ кывлӧн бӧръя слог вылӧ. Тшӧктан наклонениеа кадакывъясын ударение сулалӧ воддза слогын: кошке́ — сійӧ мунӧ, но ко́шке — мунӧй.
КЫВСИКАСЪЯС
Перым кывъясын 10 кывсикас: эмакыв, кывберд, лыдакыв, нимвежтас, кадакыв, кадакывберд, кывбӧр, кывйитӧд, кывтор, междометие.
Кыдзи и комиын, удмурт кывйын эмакыв да кывберд оз торъявны морфологическӧя: из, но из корка — из керка.
Кывбердъяс да кадакывбердъяс оз жӧ торъявны: вазь — водз и воддза; кужмо — вына и вынаа; эмакывъяс да кадакывъяс овлӧны омонимичнӧйӧн: мынэм — мунӧм, но мынэм адями — мунӧм морт.
Эмакыв
Перым эмакывъяслӧн эм падеж, лыд, асалан да индан-торйӧдан категорияяс.
Ӧтка лыдын сулалігӧн эмакывъяс суффикс оз босьтны, уна лыдын коми эмакывъяс босьтӧны -яс суффикс, а удмурт эмакывъяс -ёс суффикс, помасьӧны кӧ найӧ согласнӧй вылӧ: гур — гуръёс (пачьяс, горъяс), уй — уйёс (войяс), помасьӧны кӧ гласнӧй вылӧ — -ос суффикс: бакча — бакчаос (град йӧръяс), ки — киос (кияс), пи — пиос (пиян), пуны — пуныос (понъяс).
Рочысь пырӧм эмакывъяс, рочас кӧ найӧ уна лыд формаынӧсь, комиын да удмуртын мунӧны ӧтка лыда кывъяс пыдди: ясли — яслиос (яслияс), очки — очкиос. Корсюрӧ татшӧм кывъяслӧн уна лыд петкӧдлысь суффиксыс шыбитчысьӧ: час — часъёс (часіяс), каникул — каникулъёс (каникулъяс).
Асалан категория
Комиын да удмуртын асалӧм петкӧдлыссьӧ морта суффиксъясӧн, кодъяс артмӧмаӧсь морта нимвежтасысь, но история чӧжӧн кутшӧмакӧ вежсьӧмаӧсь:
ӧти кутысь
| Морт | к. | у. | ӧти предмет | к. | у. | уна предмет |
| 1 | -ӧй | -э -ы | эше (ёртӧй) киы (киӧй) | -ясӧй | -ёсы -осы | эшъёсы (ёртъясӧй) киосы (киясӧй) |
| 2 | -ыд | -эд | эшед (ёртыд) | -ясыд | -ёсыд | эшъёсыд (ёртъясыд) |
| -ыд | киыд (киыд) | -осыд | киосыд (киясыд) | |||
| 3 | -ыс | -эз | эшез (ёртыс) | -ясыс | -ёсыз | эшъёсыз (ёртъясыс) |
| -ыз | киыз (киыс) | -осыз | киосыз (киясыс) |
уна кутысь
| 1 | -ным | -мы | эшмы (ёртным) валмы (вӧвным) | -ясным | -ёсмы -осмы | эшъёсмы (ёртъясным) киосмы (киясным) |
| 2 | -ныд | -ды | валды (вӧвныд) | -ясныд | -ёсты | эшъёсты (ёртъясныд) |
| -ты | эшты (ёртныд) | -осты | киосты (киясныд) | |||
| 3 | -ныс | -зы | валзы (вӧвныс) | -ясныс | -ёссы | эшъёссы (ёртъясныс) |
| -сы | эшсы (ёртныс) | -оссы | киоссы (киясныс) |
Удмурт кывйын ӧти предметсӧ ӧти мортлысь кутӧм петкӧдлігӧн вӧдитчӧны -э(е), -эд(ед), -эз(ез) суффиксъясӧн. Но эмӧсь эмакывъяс, кӧні асалан суффикс пыдди мунӧны -ы. -ыд, -ыз суффиксъяс. Татчӧ пырӧны вир-яй юкӧн нимъяс, рӧдвуж ним, мортлысь пытшкӧсса да ортсысса серпассӧ петкӧдлысь кывъяс. Шуам: йыры (юрӧй), нырыд (нырыд), пельыз (пельыс), мылкыды (мывкыдӧй), лулыд (лолыд), тусбуйыз (ныр-вомыс), вылтыры (вир-яйӧй), ныдыз (воропыс зырлӧн, пуртлӧн), нылы (нылӧй), выныд (вокыд).
Падеж
Удмурт кывйын 15 падеж, комиын — 16:
Nominativ — Нимтан падежа эмакыв петкӧдчӧ нимтӧмын. Сійӧ мунӧ сёрникузяын:
а) подлежащӧй пыдди: апае ужа «ыджыд чойӧй уджалӧ»;
б) сказуемӧй пыдди: сузэред — дышетскись «ичӧт чойыд — велӧдчысь»;
Мӧд эмакыв водзын сулалігӧн нимтан падежа кыв петкӧдлӧ:
а) асалӧм: гурт корка «сиктса керка»;
б) быдса предметлысь юкӧн: пукон кук «улӧс кок», корка сэрег «керка пельӧс»;
в) материал, мыйысь вӧчӧма предмет: зарни зундэс «зарни чунькытш», корт усы «кӧрт агас»;
г) предметлысь мый вылӧ кӧ индӧмсӧ: ю кенос «нянь амбар»;
д) предмет, коді сетӧ признаксӧ определитан кывйыслы: сяська зын «дзоридз кӧр».
Нимтан падежа эмакывъяс сёрникузяын мунӧны приложение пыдди: Кам шур «Кама ю», а сідзжӧ обращениеяс пыдди: Нылпиос! Юрттэ пересьёслы «Челядь! Отсалӧй пӧрысьяслы».
Перым кывъясын эмакыв сулалӧ нимтан падежын кывбӧр водзын: жӧк вылэ — пызан вылӧ, жӧк вылын — пызан вылын, жӧк вылысь — пызан вылысь.
Akkusativ — Керан падеж комиын босьтӧ -ӧс, -сӧ, -тӧ суффиксъяс либӧ паныдасьлӧ суффикстӧг, удмуртын суффикстӧг жӧ вермӧ лоны, а сідзжӧ -эз (-ез), -э суффикс босьтӧ ӧтка лыдын, уна лыдын -ыз да -ты суффиксъяс. Сёрникузяын керан падежа кыв мунӧ веськыд дополнение пыдди:
Бадӟым будод — тӥр басьтод, Ӝужыт кызэз уськытод. «Ыджыд быдман — чер босьтан, Джуджыд козйӧс пӧрӧдан».
Чимыдэ тон кынь али, Пегӟемъёсты утча ни. «Синтӧ тэ ӧні кунь, дзебсьӧмаяссӧ сэсся корсь».
Adessiv— Асалан падеж (коми -лӧн, удм. -лэн) петкӧдлӧ асалӧм, сёрникузяын мунӧ определение пыдди: Трифон агайлэн сизьым нылпиез «Трифон дядьлӧн сизим челядь». Одӥг, кык, куинь, Чиманлэн пумыз вуиз «Ӧти, кык, куим, Куталысьлӧн помыс воис».
Ablativ — Босьтан падеж (коми -лысь, удм. -лэсь) петкӧдлӧ босьтӧм, перйӧм, янсӧдӧм, помка, материал, мыйысь вӧчӧма предметыс, а сідзжӧ артмӧдӧ ӧткодялан кывтэчасъяс: Анданлэсь кусо лэсьто «Емдонысь (стальысь) коса вӧчӧны». Пияш машиналэсь палэнскиз «Детинка чеччыштіс машина дорысь». Кезьыт пужмерлэсь кызьпуоз ӵужекто «Кӧдзыд гыӧрысь кыдз пуяс вижӧдӧны». Дыдыклэсь но чагыр синъёсы «Гулюысь на лӧзджык синмӧй». Вуюисьлэсь ворпо айшетэ «Ӧшкамӧшкаысь на рӧмаджык водздӧраӧй».
Комиын удмурт босьтан падежлы весьтас сулалӧ петан падеж сэк, кор удмуртын босьтан падежа кыв йитчӧ кадакывкӧд.
Сӧмын сэки, кор удмуртын босьтан падежа кывйыс сулалӧ определение пыдди веськыд дополнение пыдди мунысь кывлы, комиын лӧсялӧ босьтан падежа кыв: Атаелэсь куассэ басьтӥ «Батьӧйлысь лызьсӧ босьті».
Allativ — Сетан падеж (коми -лы, удм. -лы) петкӧдлӧ морт либӧ предмет, код вылӧ веськӧдӧма действиесӧ, а сідзжӧ удмурт кывйын петкӧдлӧ действие вӧчан могсӧ да кадсӧ, ӧти предмет мӧдӧ вуджӧм (пӧрӧм): Висисьлы висьыны, юмшасьлы юмшаны «Висьысьлы висьны, шӧйтысьлы шӧйтны». Кивалтӥсь кык нуналлы Ижкаре кошкиз «Веськӧдлысь кык лун кежӧ Ижевскӧ муніс». Нылаш вулы мынэ «Нывка вала мунӧ». Чашйиз, кызьпуэз шелеплы пӧрмытӥз «Чардбиыс кыдз пусӧ чагйӧ жугліс». Анайлы кивалтӥсь доры мыноно луиз «Мамлы ковмис мунны юралысь дорӧ».
Abessiv — Торйӧдан падеж (коми -тӧг, удм. — тэк) петкӧдлӧ мортлысь либӧ предметлысь абутӧмсӧ: Уксётэк басьтыны уг лу «Сьӧмтӧг ньӧбны оз позь».
Adverbial — Лӧсялана падеж (удм. -я) паныдасьлӧ сӧмын удмурт кывйын, петкӧдлӧ, код либӧ мый серти вӧчсьӧ действиеыс: Тон толон Иванъя кариськид «Тэ тӧрыт Иванӧс дорйин (кывйысь кывйӧ: тэ Иван серти вӧчсин)».
Instrumental — Керанторъя падеж (коми -ӧн, удм. -эн) петкӧдлӧ удж вӧчан кӧлуй, ӧтвыв вӧчӧм, действиелысь помкасӧ да ногсӧ: Тӥрен кора «Черӧн кералӧ». Петяэн лыктӥмы «Петякӧд локтім». Басэн кырӟан «Басӧн сьылӧм». Сюлмыным шӧдӥсько «сьӧлӧмнам кыла».
Пот, пот, шундые, Ужаны тонэн шулдыр. «Шондіӧй, пет, тэкӧд уджавны гажа».
Inessiv — Ина падеж (коми -ын, удм. -ын) петкӧдлӧ действие мунанінсӧ, вӧвсянінсӧ: вуын «ваын»; коркан «керкаын». Ина падеж вермӧ индыны кад вылӧ, а удмурт кывйын тшӧтш и удж вӧчӧм вылӧ: витетӥ часын «витӧд часын»; дышетӥсьын ужа «уджалӧ велӧдысьӧн».
Illativ — Пыран падеж (коми -ӧ, удм. -э, -ы) петкӧдлӧ, кытчӧ веськӧдчӧ действиеыс, а сідзжӧ — действиелысь кадсӧ, тшӧтш вермӧ петкӧдлыны, кодӧн уджавны мунӧ мортыс: Тэле мынод — пу ваёд «Вӧрӧ мунан — пес ваян». Нюлэскы кошкиз «вӧрӧ муніс». Коркае пыриз «керкаӧ пырис». Арня нуналэ шутэтским «вӧскресенньӧ лунӧ шойччим». Сузэре школаэ дышетӥсе пыриз «Ичӧт чойӧй пырис школаын велӧдысьӧ».
Elativ — Петан падеж (коми -ысь, удм. -ысь) петкӧдлӧ действиелысь петанінсӧ. Эмакыв водзын сулалігӧн мунӧ определение пыдди:
Анаед ужысь бертоз,
Ческыт лёлё со ваёз.
«Мамыд удж нылысь воас.
Чӧскыд йӧв ваяс».
Approximativ Матыстчан падеж (коми -лань, удм. -лань) петкӧдлӧ, кодарӧ мунӧ действиеыс, кутшӧм кадӧ, кутшӧм местаӧ: Пияш шурлань бызис «Детинка юлань котӧртіс». Гужемлань озьы луиз «Гожӧм кежӧ тадзи артмис».
Delativ — Ылыстчан падеж (коми -сянь, удм. -ысен) петкӧдлӧ, кытысянь заводитчӧ действиеыс: Ижкарысен гуртозь валэн мынӥмы «Ижевсксянь сиктӧдз вӧлӧн мунім».
Prolativ — Вуджан падеж (коми -ӧд, -ті, удм. этӥ, -тӥ) петкӧдлӧ, кыті, мый вомӧн вӧчсьӧ действиеыс: Ураметӥ автобус кошке «Туй вывті автобус мунӧ». Укноетӥ шунды учке «Ӧшиньӧд шонді видзӧдӧ».
Terminativ — Воан падеж (коми -ӧдз, удм. -озь) петкӧдлӧ, кытчӧдз вӧчсьӧ действиеыс (места серти да кад серти): Арамаозь бызимы «Ми котӧртім расӧдз». Анае туннэ ӝытозь ужа «Мамӧй талун рытӧдз уджалӧ».
Эмакыв юалӧмъяс падеж серти вежлалӧм
| Nomin. | кин (коді) | ма (мый) |
| Accus. | кинэ (кодӧс) | мае (мый) |
| Adessiv | кинлэн (кодлӧн) | малэн (мыйлӧн) |
| Ablat. | кинлэсь(кодлысь) | малэсь (мыйлысь) |
| Allat. | кинлы (кодлы) | малы (мыйлы) |
| Abessiv | кинтэк (кодтӧг) | матэк (мыйтӧг) |
| Adverb. | кинъя (код серти) | мая (мый серти) |
| Instrum. | кинэн(кодӧн) | маин (мыйӧн) |
| Inessiv | кинын (кодын) | маын (мыйын) |
| Illativ | кытчы (кытчӧ) | |
| Elativ | кытысь (кытысь) | маысь (мыйысь) |
| Delativ | кытысен (кысянь) | маысен (мыйсянь) |
| Approx. | кинлань (кодлань) | малань (мыйлань) |
| Prolativ | кытӥ (кыті) | маэтӥ (мыйті) |
| Terminat. | кытчыозь (кытчӧдз) | маозь (мыйӧдз) |
Эмакывлӧн асалана вежласьӧм
Коми да удмурт эмакывъяс 2 да 3 морта асалана суффиксъясӧн вермӧны индыны оз сӧмын сы вылӧ, мый сёрнитанторйыс сылӧн, кодкӧд сёрнитӧ висьталысьыс либӧ коймӧд мортлӧн, код йылысь мунӧ сёрниыс. -ыд да -ыс (-ыз) суффиксъяс вермӧны индыны тшӧтш и сы вылӧ, мый сёрнитанторйыс висьталысьыслы и кывзысьыслы тӧдса: нуналыд «луныд», шондыыз «шондіыс». Тайӧ суффиксъясыс вермӧны мунны определённӧй артикль пыдди, коді паныдасьлӧ Европаса кывъясын, шуам, немеч: der, dіе, das; англия: the; венгр: az, а; франция: lа, lе; швед: et, en да с.в.
Ӧтка кутысь, ӧтка (предмет) кутантор
| 1 м. | 2 м. | 3 м. | |
| Nom. | бусые (ыбӧй) | бусыед (ыбыд) | бусыез (ыбыс) |
| Akk. | бусыме (ыбӧс) | бусыдэ (ыбтӧ) | бусызэ (ыбсӧ) |
| Ades. | бусыелэн (ыбӧйлӧн) | бусыедлэн | бусыезлэн |
| Ablat. | бусыелэсь (ыбӧйлысь) | бусыедлэсь | бусыезлэсь |
| Allat. | бусыелы (ыбӧйлы) | бусыедлы | бусыезлы |
| Abessiv | бусыетэк (ыбӧйтӧг) | бусыедтэк | бусыезтэк |
| Adver. | бусыея (ыбӧй серти) | бусыедъя | бусыезъя |
| Instr. | бусыеным (ыбнам) | бусыеныд | бусыеныз |
| Iness. | бысыям (ыбам) | бысыяд | бусыяз |
| Illat. | бусыям (ыбам) | бысыяд | бусыяз |
| Elat. | бусыысьтым (ыбсьым) | бусыысьтыд | бусыысьтыз |
| Appr. | бусыелань (ыбӧйлань) | бусыедлань | бусыезлань |
| Delat. | бусыысеным (ыбсяньӧй) | бусыысеныд | бусыысеныз |
| Prolat | бусыетӥм (ыбӧйті) | бусыетӥд | бусыетӥз |
| Termin. | бусыозям (ыбӧдзӧй) | бусыозяд | бусыозяз |
Ӧтка кутысь, уна (предмет) кутантор
| 1 м. | 2 м. | 3 м. | |
| Nom. | бусоосы (ыбъясӧй) | бусыосыд (ыбъясыд) | бусыосыз (ыбъясыс) |
| Akk. | бусыосме (ыбъясӧс) | бусыостэ (ыбъястӧ) | бусыоссэ (ыбъяссӧ) |
| Ades. | бусыосылэн | бусыосыдлэн | бусыосызлэн |
| Ablat | бусыосылэсь | бусыосыдлэсь | бусыосызлэсь |
| Allat. | бусыосылы | бусыосыдлы | бусыосызлы |
| Abes. | бусыосытэк | бусыосыдтэк | бусыосызтэк |
| Adverb. | бусыосыя | бусыосыдъя | бусыосызъя |
| Instr. | бусыосыным | бусыосыныд | бусыосыныз |
| Iness. | бусыосам | бусыосад | бусыосаз |
| Illat. | бусыосам | бысыосад | бусыосаз |
| Elat. | бусыосысьтым | бусыосысьтыд | бусыосысьтыз |
| Approx. | бусыосылань | бусыосыдлань | бусыосызлань |
| Delat. | бусыосысеным | бусыосысеныд | бусыосысеныз |
| Prolat. | бусыостӥм | бусыостӥд | бусыостӥз |
| Termin. | бусыосозям | бусыосозяд | бусыосозяз |
Уна кутысь, ӧти кутантор
| 1 м. | 2 м. | 3 м. | |
| Nom. | бусымы (ыбным) | бусыды (ыбныд) | бусызы (ыбныс) |
| Akk. | бусымес (ыбнымӧс) | бусыдэс (ыбнытӧ) | бусызэс (ыбнысӧ) |
| Ades. | бусымылэн | бусыдылэн | бусызылэн |
| Ablat. | бусымылэсь | бусыдылэсь | бусызылэсь |
| Allat. | бусымылы | бусыдылы | бусызылы |
| Abess. | бусымытэк | бусыдытэк | бусызытэк |
| Adverb. | бусымыя | бусыдыя | бусызыя |
| Instr. | бусыенымы | бусыеныды | бусыенызы |
| Iness. | бусыямы | бусыяды | бусыязы |
| Illat. | бусыямы | бусыяды | бусыязы |
| Elat. | бусыысьтымы | бусыысьтыды | бусыысьтызы |
| Approx. | бусымылань | бусыдылань | бусызылань |
| Delat. | бусыысенымы | бусыысеныды | бусыысенызы |
| Prolat. | бусыетӥмы | бусыетӥды | бусыетӥзы |
| Termin. | бусымыозь | бусыдыозь | бусызыозь |
Уна кутысь, уна кутантор
| 1 м. | 2 м. | 3 м. | |
| Nom. | бусыосмы (ыбъясным) | бусыосты (ыбъясныд) | бусыоссы (ыбъясныс) |
| Akk. | бусыосмес (ыбъяснымӧс) | бусыостэс (ыбъяснытӧ) | бусыоссэс (ыбъяснысӧ) |
| Ades. | бусыосмылэн | бусыостылэн | бусыоссылэн |
| Ablat. | бусыосмылэсь | бусыостылэсь | бусыоссылэсь |
| Allat. | бусыосмылы | бусыостылы | бусыоссылы |
| Abess. | бусыосмытэк | бусыостытэк | бусыоссытэк |
| Adverb. | бусыосмыя | бусыостыя | бусыоссыя |
| Instr. | бусыосынымы | бусыосыныды | бусыосынызы |
| Iness. | бусыосамы | бусыосады | бусыосазы |
| Illat. | бусыосамы | бусыосады | бусыосазы |
| Elat. | бусыосысьтымы | бусыосысьтыды | бусыосысьтызы |
| Appr. | бусыосмылань | бусыосдылань | бусыоссылань |
| Delat. | бусыосысенымы | бусыосысеныды | бусыосысенызы |
| Prol. | бусыосэтӥмы | бусыосэтӥды | бусыосэтӥзы |
| Term. | бысыосмыозь | бусыосдыозь | бусыоссыозь |
Эмакывъяс артмӧм
Перым кывъясын эмакывъяс артмӧдӧмын ыджыд пайыс суффиксъяслӧн:
-он, -н (коми -ӧм) — быд кадакывйысь артмӧдӧ отвлечённӧй вежӧртаса эмакыв (действие ним, действие вӧчантор, вӧчысьсӧ, а сідзжӧ вӧчӧмасӧ):
вераськон 'сёрнитӧм' ← вераськыны 'сёрнитны'
узырмон 'озырмӧм ' ← узырмыны 'озырмыны'
сисьмон 'сісьмӧм' ← сисьмыны 'сісьмыны'
сион-юон 'сёян-юан ' ← сиыны-юыны 'сёйны-юны
портон 'писькӧдӧм ' ← портыны 'писькӧдны'
висён висьӧм ← висьыны висьны
-лык (коми -лун) — активнӧй суффикс, артмӧдӧ эмакывъясысь да кывбердъясысь ӧтвывтан вежӧртаса эмакывъяс:
вынлык 'вок ног олӧм’ ← вын ‘ичӧт вок'
зэмлык ‘веськыдлун’ ← зэм ‘веськыд, ина’
луонлык ‘позянлун’ ← луыны ‘лоны’
мускытлык ‘васӧдлун’ ← мускыт ‘васӧд’
дунтэмлык ‘донтӧмлун’ ←дунтэм ‘донтӧм’
-чи — активнӧя артмӧдӧ эмакывйысь эмакыв, коді петкӧдлӧ действие вӧчысьӧс:
вузчи 'вузасьысь' ← вуз 'вузӧс'
арганчи 'гудӧкасьысь' ← арган 'гудӧк'
кылбурчи 'поэт' ← кылбур 'кывбур'
-эт (коми -ӧд) — активнӧй суффикс,артмӧдӧ удж вӧчантор да вӧчлӧмтор вежӧртаса эмакывъяс кадакывъясысь:
пыкет 'пыкӧд' ← пыкыны 'пыкны'
шырет 'шыран ' ← шырыны шырны
юрттэт 'отсӧг' ← юрттыны 'отсавны'
люкет 'юкӧн' ← люкыны 'юкны'
ӝутэт 'нӧб' ← ӝутыны 'лэптыны'
-эм (коми — ӧм) — активнӧя артмӧдӧ эмакывъяс отвлечённӧй вежӧртаса кадакывъясысь, шуам:
пукем 'пукалӧм' ← пукыны 'пукавны'
верам 'сёрни' ← вераны ' висьтавны'
пыжем 'пӧжас' ← пыжыны 'пӧжавны'
ужам 'уджалӧм' ← ужаны 'уджавны'
-эс (коми -ӧс) — активнӧя артмӧдӧ эмакывъяс кадакывъясысь, кодъяслӧн вежӧртасыс ёна паськыд: найӧ нимтӧны действие вӧчантор, вир-яйысь юкӧнъяс, действиеысь артмӧмтор:
кутэс 'чап' ← кутыны 'кутны'
валес вольпась' ← вальыны 'вольсавны'
кылес-мылес 'мыльӧс' ← кыльыны-мыльыны 'кольны бырӧдтӧм'
урдэс 'бок' ← урд 'ордлы'
-ос (-ӧс) — шоча паныдасьлысь, коді артмӧдӧ кадакывъясысь вӧчсьӧмтор нимтысь вежӧртаса эмакывъяс:
пыктос 'пыкӧс' ← пыктыны 'пыктыны'
вандос 'начкӧм' ← вандыны 'начкыны'
кивалтос 'ӧружье' ← кивалтыны 'веськӧдлыны'
вырос 'вӧрас' ← вырыны 'вӧрны'
Эмакывъяс артмӧны тшӧтш кыввужъяс содтӧмӧн:
а) сочинитана йитӧдӧн: ымныр 'ныр-вом' ← ым 'вом', ныр 'ныр'; шудбур 'шуд' ← шуд 'шуд', бур 'лун'; анай-атай 'бать-мам' ← анай 'мам', атай 'бать'; чипы-курег 'гортса лэбачьяс' ← чипы 'чипанпи', курег 'чипан'; юан-веран 'юасьӧм-висьтасьӧм' ← юан 'юалӧм', веран 'висьталӧм'.
б) подчинитана йитӧдӧн: песятай 'пӧль' ← пересь 'пӧрысь', атай 'бать'; турикук 'папоротник' ← тури 'тури', кук 'кок'; пӧськыль 'биависьӧм' ← пӧсь 'пӧсь', кыль 'вуджан висьӧм'; ваёбыж 'чикыш' ← ваё 'вожа', быж 'бӧж'.
Кывберд
Перым кывъясын кывберд вермӧ лоны сёрникузяса определениеӧн да сказуемӧйӧн. Определение пыдди мунігӧн кывберд сулалӧ эмакыв водзын да оз сӧгласуйтчы сыкӧд ни лыдын, ни падежын: чебер 'мича' , чебер ныл, но чебер нылъёс, чебер нылъёсын 'мича ныв', но 'мича нывъяс' , 'мича нывъяскӧд'.
Сказуемӧй пыдди мунігӧн кывбердъяс сулалӧны подлежащӧй бӧрын да сӧгласуйтчӧны сыкӧд лыдын: писпу — вож, писпуос — вожесь ' пу — веж', ' пуяс — вежӧсь'.
Определение пыдди мунысь удмурт кывйын -эз, -ыз индан-асалан суффикса кывберд сӧгласуйтчӧ лыдын да падежын определяйтан кывйыскӧд. Босьтам выль дэрем 'выль дӧрӧм' кывтэчас:
| падеж | ӧтка лыд | уна лыд |
| Nom. | вылез дэремез | выльёсыз дэремъёсыз |
| Akk. | выльзэ дэремзэ | выльёссэ дэремъёссэ |
| Adessiv | вылезлэн дэремезлэн | выльёсызлэн дэремъёсызлэн |
| Ablat. | вылезлэсь дэремезлэсь | выльёсызлэсь дэремъёсызлэсь |
| Allat. | вылезлы дэремезлы | выльёсызлы дэремъёсызлы |
| Instr. | выленыз дэременыз | выльёсыныз дэремъёсыныз |
| Abes. | вылезтэк дэремезтэк | выльёсызтэк дэремъёсызтэк |
| Adverb. | вылезъя дэремезъя | выльёсызъя дэремъёсызъя |
| Ines. | выляз дэремаз | выльёсаз дэремъёсаз |
| Illat. | выляз дэремаз | выльёсаз дэремъёсаз |
| Elat. | выльысьтыз дэремысьтыз | выльёсысьтыз дэремъёсысьтыз |
| Approx. | вылезлань дэремезлань | выльёсызлань дэремъёсызлань |
| Delat. | выльысеныз дэремысеныз | выльёсысеныз дэремъёсысеныз |
| Prolat. | вылетӥз дэреметӥз | выльёстӥз дэремъёстӥз |
| Termin. | вылёзяз дэремозяз | выльёсозяз дэремъёсозяз |
Перым кывъясын кывбердъяс торъялӧны ӧтпӧвстаяс вылӧ, кодъяслӧн эм сӧмын кыввужйыс, производнӧйяс вылӧ. Ӧтпӧвста кывбердъяс: вуж 'важ' ; вазь 'водз'. Производнӧй кывбердъяс артмӧны эмакывъясысь суффикс отсӧгӧн:
коми удмурт
-а: -о:
дона дунӧ
зэра зоро
тошка тушо
туся тысё
шуда шудо
-тӧм -тэм
вынтӧм кужымтэм
вӧлятӧм эриктэм
пиньтӧм пиньтэм
шудтӧм шудтэм
-ов -алес
кольквижов чужалес
-оват -мыт
лӧзоват лызмыт
гӧрдоват гордмыт
-оват -пыръем
вежоват вожпыръем
-ӧсь -эсь
ваӧсь вуэсь
пызьӧсь пызесь
няйтӧсь дэриесь
-ӧс -ес
гӧгрӧс котырес
-ся -ем
тӧлысся кукань толэзьем кунян
грамъем (грамм сьӧкта)
-я -ала
талунъя туала
важъя вашкала
-я -ла
аския ӵукнала
-я -ло
тӧрытъя толло
Перым кывъясын кывбердъяс вермӧны артмыны кыввужъяс содтӧмӧн либӧ мӧдпӧвъёвтӧмӧн:
коми удмурт
гӧрд-гӧрд горд-горд
сьӧд-сьӧд сьӧд-сьӧд
чорыдысь-чорыд чурытлэсь-чурыт
арлыда арлыдо
уліа-выліа улыно-вылыно (кык судта)
синмӧн судзтӧм син сузёнтэм
Ӧткодялан тшупӧдъяс
Положительнӧй тшупӧда кывбердысь ӧткодялана тшупӧд артмӧ комиын -джын, а удмуртын -гес/-гем суффиксъясӧн:
коми удмурт
сьӧкыдджык секытгес, секытгем
гӧрдджык гордгес, гордгем
Удмурт кывйын превосходнӧй (медвылі) тшупӧд артмӧ аналитическӧя: самой 'медся' частицаӧн либӧ туж 'вывті', зол 'зэв ', юн 'ён', но 'на' частицаяс отсӧгӧн:
удмурт коми
самой пичиез медся ичӧтыс
туж кузь вывті кузь
зол чурыт зэв чорыд
юн сьӧд ёна сьӧд
сьӧдлэсь но сьӧд сьӧдсьыс на сьӧд
Рочысь пырӧм относительнӧй кывбердъяс удмурт кывйын босьтӧны -ой, -ий, -ей суффиксъяс: пассажирской поезд, средней школа, рабочий класс.
Лыдакыв
Перым лыдакывъяс торъялӧны лыдаяс, артаяс (порядкӧвӧйяс), ӧтвывтанаяс да юкӧнаяс вылӧ. Артманног сертиыс лыдакывъяс овлӧны прӧстӧйӧсь, сложнӧйӧсь, составнӧйӧсь.
Прӧстӧйяс артмӧмаӧсь сӧмын кыввужйысь либӧ кывдінысь:
1 — одӥг, 2 — кык, 3 — куинь, 4 — ньыль, 5 — вить, 6 — куать, 7 — сизьым, 8 — тямыс, 9 — укмыс, 10 — дас, 20 кызь — 100 — сю, 1000 — сюрс.
Сложнӧйяс артмӧмаӧсь кык либӧ унджык кыввужйысь: 30 — куамын (ӧти кыввужйыс — куинь, мӧдыс — мын ← мында, дас вежӧртаса кыв). 40 — ньыльдон (мӧд кыввужйыс — дон, дас вежӧртаса кыв). 50 — витьтон (мӧд кыввужйыс — тон, артмӧма дон-ысь, гортӧм согласнӧй бӧрын д-ыс вуджӧма т-ӧ: прогрессивнӧя аскодясьӧм). 70 — сизьымдон, 80 — тямыстон, 90 — укмыстон. Тямыс кывйыс артмӧма кӧкъямыс кывйысь. Удмурт кывйын ударениеыс вуджӧма кыв помас, сы вӧсна воддза слогса ы-ыс ударениетӧгыс усьӧма, а й шы водзын к-ыс вуджӧма ть-ӧ, ӧд коми сёрнисикасъясын тшӧкыда жӧ и да э водзын к вуджӧ ть-ӧ: терка (керка пыдди), тепысь (кепысь пыдди), ти (ки пыдди).
Составнӧй лыдакывъяс артмӧны некымын торъякывйысь: 11 — дас одӥг, 12 — дас кык, 13 — дас куинь, 14 — дас ньыль, 15 — дас вить, 16 — дас куать, 17 — дас сизьым, 18 — дас тямыс, 19 — дас укмыс, 21 — кызь одӥг, 32 — куамын кык, 43 ньыльдон куинь, 54 — витьтон ньыль, 125 — сю кызь вить, 432 — ньыль сю куамын кык, 1998 — сюрс укмыс сю укмыстон тямыс.
Арта лыдакывъяс артмӧны кывдін дорӧ -этӥ суффикс содтӧмӧн: тямысэтӥ — кӧкъямысӧд, дас ньыльэтӥ — дас нёльӧд, сюрс укмыс сю укмыстон тямысэтӥ — сюрс ӧкмыссё ӧкмысдас кӧкъямысӧд. Медводдза лыдакывлӧн арта формаыс удмурт кывйын: нырысетӥ.
Ӧтвывтана лыдакывъяс артмӧны -намы, -нады, -назы (-наным, -наныд, -наныс) суффиксъяс отсӧгӧн:
коми удмурт
кыкнаным кыкнамы
кыкнаныд кыкнады
кыкнаныс кыкназы
Таысь кындзи, ӧтвывтанаяс вермӧны артмыны мукӧд морфема отсӧгӧн:
коми удмурт
-ӧн суффиксӧн кузя, ӵошен кывбӧръясӧн
витӧн вит кузя
куимӧн куинь ӵошен
Юкӧна лыдакывъяс артмӧны: коми -ӧд, удмурт -мӧс суффиксӧн, коді йитӧ зьамeнaтeльсö нимтысь лыдакыв дінӧ:
коми удмурт
3/5 куим витӧд куинь витьмос
6/10 квайт дасӧд куать дасмос
Удмурт лыдакывъяс падеж серти вежлалӧм
| падеж | лыда | арта | |
| торйӧдана суффикстӧг | торйӧдан суффиксӧн | ||
| Nom. | кык | кыкез (кыкыс) | кыкетӥёз (мӧдыс) |
| кыкез | кыксэ | кыкетӥзэ | |
| Akkus. | кыклэн | кыкезлэн | кыкетӥезлэн |
| Ablat. | кыклэсь | кыкезлэсь | кыкетӥезлэсь |
| Allat. | кыклы | кыкезлы | кыкетӥезлы |
| Instr. | кыкен | кыкенныз | кыкетӥеныз |
| Abes. | кыктэк | кыкезтэк | кыкетӥезтэк |
| Adverb. | кыкъя | кыкезъя | кыкетӥезъя |
| Ines. | кыкын | кыказ | кыкетӥяз |
| Illat. | кыке | кыказ | кыкетӥяз |
| Elat. | кыкысь | кыкысьтыз | кыкетӥысьтыз |
| Approx. | кыклань | кыкезлань | кыкетӥезлань |
| Delat. | кыкысен | кыкысеныз | кыкетӥысеныз |
| Prolat. | кыкетӥ | кыкетӥз | кыкетӥетӥз |
| Termin. | кыкозь | кыкозяз | кыкетӥозяз |
Падеж серти вежласьны вермӧны перым лыдакывъяс сӧмын сэки, кор найӧ мунӧны эмакывъяс пыдди, составнӧй лыдакывъяс вежлалігӧн вежласьӧ налӧн медбӧръя юкӧныс: кызь ӧтиклы — кызь одӥглы; витсё нелямын куимтӧг — витьсю ньыльдон куиньтэк.
Нимвежтас
Нимвежтас — зэв важъя кывсикас, сійӧ артмылӧма на ӧтласа урал подув кыв кадӧ, перым кывъясын нимвежтасъяс мӧда-мӧдлы зэв матынӧсь юрганног боксяньныс, кӧть и тані тыдовтчӧны торъялӧмъяс гласнӧйяслӧн история чӧжӧн вежсьӧмъясла.
Морта нимвежтасъяс
коми удмурт
ме мон
тэ тон
сійӧ со
ми ми
ті тӥ
найӧ соос
Нимвежтасъяслӧн вежласьӧм
| падеж | коми | удмурт | коми | удмурт |
| Nom. | ме | мон | тэ | тон |
| Akk. | менӧ | монэ | тэнӧ | тонэ |
| Ades. | менам | мынам | тэнад | тынад |
| Abl. | менсьым | мынэсьтым | тэнсьыд | тынэсьтыд |
| Allat | меным | мыным | тэныд | тыныд |
| Abes. | метӧг | монтэк | тэтӧг | тонтэк |
| Adverb. | ме серти | монъя | тэ серти | тӧнъя |
| Instr. | меӧн | монэн | тэӧн | тонэн |
| Approx. | мелань | монлань | тэлань | тонлань |
| Delat. | месянь | монысен | тэсянь | тонысен |
| Elativ | меысь | монысьтым | тэысь | тонысьтыд |
| Prolativ | меӧд | монэтӥ | тэӧд | тонэтӥ |
| Termin. | меӧдз | монозь | тэӧдз | тонозь |
Нимвежтасъяс падеж серти вежлалігӧн ми казялам, мый косвеннӧй падежъясын ме да тэ кыввужъяс дінӧ содтысьӧ н шы: менам, тэнад, меным, тэныд. А удмурт нимвежтасъясын тайӧ н-ыс весиг нимтан падеж формаын сулалӧ: мон, тон.
Ӧткодялам кӧ эст., финн., венгр кывъяскӧд морта нимвежтасъяс, аддзам, мый сэні н шыыс эм жӧ:
коми удм. финн. эст. венгр
ме мон minä mina én
тэ тон sinä sina té
История чӧжнад коми нимвежтасъяс дженьдаммисны: кывпомса гласнӧй усьӧм бӧрын усьӧма тшӧтш и н согласнӧй, а удмурт кывйын лоӧмаӧсь мукӧд вежсьӧмъяс: кывпомса гласнӧй усьӧм бӧрын н согласнӧй кольӧма, сӧмын кыввужса водз рада гласнӧйыс вуджӧма бӧр радаӧ велярнӧйӧн лоӧма.
Уна лыда морта нимвежтасъяс
| падеж | коми | удмурт | коми | удмурт |
| Nom. | ми | ми | ті | тӥ |
| Akk. | миянӧс | милемды | тіянӧс | тӥледды |
| Ades. | миян | милям | тіян | тӥляд |
| Abl. | миянлысь | милесьтым | тіянлысь | тӥлесьтыд |
| Allat. | миянлы | милемлы | тіянлы | тӥледлы |
| Abes. | миянтӧг | митэк | тіянтӧг | тӥтэк |
| Adverb. | миян серти | мия | тіян серти | тӥя |
| Insrt. | миянӧн | милемын | тіянӧн | тӥледын |
| Approx. | миянлань | милань | тіянлань | тӥлань |
Субъекта-объекта падежъяс перым кывъясын артмӧны асалан падеж формаысь, сӧмын коми й шы пыдди удмурт кывйын шуӧны ль, тшӧкыда й вуджӧ ль-ӧ (ӧткодялӧй: коми йӧв, но льӧльӧ (челядь сёрниын), удм. йӧл, но лёлё (лелькуйтӧмӧн шуӧны йӧл пыдди). Удмурт кывйын небыд согласнӧй бӧрын а пыдди ёнджыка шуӧны э: милемды, тӥледды.
Коймӧд морта нимвежтасъяс артмӧмаӧсь индан нимвежтасъясысь:
коми удмурт
сійӧ со
найӧ соос
Коми кывйын вынсьӧдан частица ӧ содтысьӧ кыввуж дінас, коді помасьӧ і гласнӧйӧн, на костӧ содтысьӧ согласнӧй й, медым торйӧдны кык гласнӧйсӧ.
Коймӧд морта нимвежтаслӧн уна лыдыс комиын артмӧ супплетивнӧя, мӧд кыввуж отсӧгӧн, буракӧ, Балтика бердса финн кывъяс тӧдчӧм улын. Ӧткодялӧй: фин. se 'сійӧ' — ne 'найӧ', tämä 'этайӧ' — nämä 'этайӧяс', tuo 'тайӧ' — nuo 'тайӧяс'.
Удмурт соос кыв формаыс артмӧма уна лыд петкӧдлысь -ос суффиксӧн. Падеж серти вежласьӧны 3 морта нимвежтасъясыс эмакывъяс моз.
Тайӧ висьталӧ сы йылысь, мый коми да удмурт 3 морта нимвежтасъяс артмӧмаӧсь серӧн нин, комилӧн да удмуртлӧн торйӧн оліганыс.
3 морта нимвежтасъяслӧн вежласьӧм
| падеж | ӧтка лыд | уна лыд | ||
| коми | удмурт | коми | удмурт | |
| Nom. | сійӧ | со | найӧ | соос |
| Akk. | сійӧс | сое | найӧс | соосты |
| Ades. | сылӧн | солэн | налӧн | соослэн |
| Ablat. | сылысь | солэсь | налысь | соослэсь |
| Allat. | сылы | солы | налы | соослы |
| Abes. | сытӧг | сотэк | натӧг | соостэк |
| Adverb. | сы серти | соя | на серти | соосъя |
| Instr. | сыӧн | соин | наын | соосын |
| Approx. | сылань | солань | налань | соослань |
Вынсьӧдана-морта нимвежтасъяс
Вынсьӧдана-морта нимвежтасъяс ачым, асьным коми да удмурт кывъясын зэв матынӧсь юрганног боксяньыс, вежӧртаснаныс. Кыввужса ч согласнӧйыс мукӧд шыяс водзын вуджӧ с-ӧ да сь-ӧ.
| падеж | коми | удмурт | коми | удмурт |
| Nomin. | ачым | ачим | ачыд | ачид |
| Accus. | ачымӧс | асме | асьтӧ | астэ |
| Ades. | аслам | аслам | аслад | аслад |
| Ablat. | ассьым | аслэсьтым | ассьыд | аслэсьтыд |
| АІIat. | аслым | аслым | аслыд | аслыд |
| Abes. | астӧгӧй | ачимтэк | астӧгыд | ачимтэк |
| Adverb. | ас сертиӧй | ачимъя | ас сертиыд | ачидъя |
| Instr. | аснам | асэным | аснад | асэныд |
| Approx. | асланьӧй | ачимлань | асланьыд | ачидлань |
| падеж | Ӧтка лыд | Уна лыд | ||
| коми | удмурт | коми | удмурт | |
| Nomin. | ачыс | ачиз | асьным | асьмеос |
| Akkus. | асьсӧ | ассэ | асьнымӧс | асьмеды |
| Ades. | аслас | аслаз | асланым | асьмелэн |
| Ablat. | ассьыс | аслэсьтыз | ассьыным | асьмелэсь |
| Allat. | аслыс | аслыз | аслыным | асьмелы |
| Abes. | астӧгыс | ачизтэк | астӧгным | асьметэк |
| Adver. | ас сертиыс | ачизъя | ас сертиным | асьмея |
| Instr. | аснас | асэныз | аснаным | асьмемын |
| Approx. | асланьыс | ачизлань | асланьным | асьмелань |
Вынсьӧдана-морта нимвежтасъяс пырджык сулалӧны орччӧн морта нимвежтаскӧд, кодлысь вежӧртассӧ найӧ тӧдчӧдӧны. Морта нимвежтасъяскӧд найӧ лӧсьӧдчӧны колана падежӧ: менсьым ассьым корисны — мынысьтым аслэсьтым куризы.
| падеж | Ӧтка лыд | Уна лыд | ||
| коми | удмурт | коми | удмурт | |
| Nomin. | асьныд | асьтэос | асьныс | асьсэос |
| Akkus. | асьнытӧ | асьтэды | асьнысӧ | асьсэзы |
| Ades. | асланыд | асьтэлэн | асланыс | асьсэлэн |
| Ablat. | ассьыныд | асьтэлэсь | ассьыныс | асьсэлэсь |
| Allat. | аслыныд | асьтэлы | аслыныс | асьсэлы |
| Abes. | астӧгныд | асьтэтэк | астӧгныс | асьсэтэк |
| Adver. | ас сертиныд | асьтэя | ас сертиныс | асьсэя |
| Instr. | аснаныд | асьтэдын | аснаныс | асьсэзын |
| Approx. | асланьныд | асьтэлань | асланьныс | асьсэлань |
Морта-лыда нимвежтасъяс
Перым кывъясын морта лыда нимвежтасъяс артмӧны лыдакыв дінӧ -на, -нан суффиксъяс да асалан морфема содтӧмӧн.
коми удмурт
кыкнанным кыкнамы
витнанныд витьнады
витнанныс витьназы
Морта-лыда нимвежтасъяс морта нимвежтасъяскӧд йитчигӧн сӧгласуйтчӧны накӧд падежын да мортын: миянлысь куимнаннымлысь юалісны — милэсьтым куиньнамылэсь юалӥзы; удмурт кывйын морта-лыда нимвежтасъяс кӧ мунӧны эмакывлы определение пыдди, сэки найӧ сӧгласуйтчӧны эмакывйыскӧд падежын: куимнан велӧдысьыслы —куиньназылы дышетӥсезлы, куимнан велӧдысьтӧгыс — куиньназытэк дышетӥсезтэк. Подлежащӧй да дополнение пыдди мунігӧн морта-лыда нимвежтасъяс сулалӧны ӧтнаныс эмакывъяс пыдди: нёльнаным локтім — ньыльнамы лыктӥмы; кыкнанныдлы висьталі кыкнадылы верай.
| падеж | коми | удмурт | коми | удмурт | коми | удмурт |
| Nomin. | ӧтнам | огнам | ӧтнад | огнад | ӧтнас | огназ |
| Akk. | ӧтнамӧс | огнаме | ӧтнадтӧ | огнадэ | ӧтнассӧ | огназэ |
| Ades. | ӧтнамлӧн | огнамлэн | ӧтнадлӧн | огнадлэн | ӧтнаслӧн | огназлэн |
| Ablat. | ӧтнамлысь | огнамлэсь | ӧтнадлысь | огнадлэсь | ӧтнаслысь | огназлэсь |
| Allativ | ӧтнамлы | огнамлы | ӧтнадлы | огнадлы | ӧтнаслы | огназлы |
| Adver. | ӧтнам серти | огнамъя | ӧтнад сертиыд | огнадъя | ӧтнас сертиыс | огназъя |
| Instr. | ӧтнамӧн | огнамен | ӧтнадӧн | огнадэн | ӧтнасӧн | огназэн |
| Abes. | ӧтнамтӧг | огнамтэк | ӧтнадтӧг | огнадтэк | ӧтнастӧг | огназтэк |
| Term. | ӧтнамӧдз | огнамозь | ӧтнадӧдз | огнадозь | ӧтнасӧдз | огназозь |
Кадакыв
Кадакывйӧн петкӧдлыссьӧ предметлӧн керӧм-вӧчӧмыс, сылӧн вылӧмыс: мозмыны — гажтӧмчыны, шулдыртскыны — гажӧдчыны, кыльыны — кольны.
Кадакыв сёрникузяын векджык овлӧ сказуемӧйӧн: гур кыскыны — пачысь шом кыскавны.
Кадакывлӧн категорияясыс артмӧны инфинитивысь, -ны суффикса тӧдчӧдӧм формаысь: вамышъяны — воськовтны, вераны — висьтавны, мыныны — мунны.
Перым кадакывъяслӧн эмӧсь татшӧм категорияяс: вуджан да вуджтӧм, вид, залог, наклонение, кад, морталун, лыд.
Вуджан кадакывъяс петкӧдлӧны сэтшӧм керӧм-вӧчӧм, коді вуджӧ мӧд предмет вылӧ. Найӧ веськӧдлӧны керан падежын сулалысь кывйӧн: Ачиид ке уд ужасьны, атай ваньбурен даурез ортчытыны уг луы «Ачыд кӧ он уджав, бать эмбурнад нэмтӧ он колляв».
Корсюрӧ вуджан да вуджтӧм кадакывъяс форма сертиныс оз торъявны. Ӧти вежӧртасын найӧ вуджтӧмӧсь, а мӧд вежӧртасын — вуджанаӧсь: пичи пи быгатэ ини гожъяны «ичӧт детинка кужӧ нин гижны (вуджтӧм)», со гожъяз верос «сійӧ гижис висьт (вуджана)».
Наклонение
Изъявительнӧй (юӧртана) наклонениелӧн эм кад, лыд да морталун категорияяс. Перым кывъясын эм нёль сикас кад: ӧнія, локтан, 1 колян (аддзылӧма), 2 колян (аддзывтӧм). Коми кадакывъяс вежласьӧны сӧмын ӧти ног, удмурт кывйын кык сикас спряжение.
I спряжениеӧ пырӧны ы кывдіна кадакывъяс: басьтыны — босьтны, лыктыны — локны. Кывдінса тайӧ ы гласнӧйыс артмӧма финн-угор кадся кывдінса е гласнӧйысь.
II спряжениеӧ пырӧны а кывдіна кадакывъяс: вераны — висьтавны; гажаны — пыдди пуктыны. Кывдінса тайӧ а гласнӧйыс кольӧма финн-угор кадся кывдінса а/ӓ шыысь (ОФУЯ 1:202).
Комиын, кыдзи и кызвын финн-угор кывйын, ӧнія да локтан кад формаяс оз торъявны, налӧн торъялӧмыс тыдовтчӧ сӧмын 3 мортын: сійӧ мунӧ (ӧні), сійӧ мунас (аски), найӧ мунӧны (ӧні), найӧ мунасны (аски). Татшӧм юръялӧмыс лоӧма неважӧн на, и сӧмын литературнӧй кывйын, а сёрнисикасъясын (шуам, удорасаын), ӧнӧдз на ӧнія кад формаын ӧткымын кадакыв босьтӧ -ис суффикс (юалас — ӧні юалӧ, босьтас — ӧні босьтӧ).
Коми кадакывъясысь -ӧ да -ас суффиксъяс тшӧтш артмӧмаӧсь финн-угор кадся -е да -а/-ӓ кывдінса гласнӧйясысь.
Удмурт кывйын ӧнія кад петкӧдлыссьӧ -иськ, -аськ суффиксӧн, коді содтыссьӧ 1 да 2 мортын кыввуж дінас.
Эскӧдана форма
| морт | ӧтка лыд | |||
| 1 | гӧра | гырисько | юала | юасько |
| 2 | гӧран | гыриськод | юалан | юаськод |
| 3 | гӧрӧ | гыре | юалӧ | юа |
| уна лыд | ||||
| 1 | гӧрам | гыриськомы | юалам | юаськомы |
| 1 | гӧранныд | гыриськоды | юаланныд | юаськоды |
| 3 | гӧрӧны | гыро | юалӧны | юало |
Соссяна форма
| ӧтка лыд | ||||
| 1 | ог гӧр | уг гыриськы | ог юав | уг юаськы |
| 2 | он гӧр | уд гыриськы | он юав | уд юаськы |
| 3 | оз гӧр | уг гыры | оз юав | уг юа |
| уна лыд | ||||
| 1 | огӧ гӧрӧй | ум гыриське | огӧ юалӧй | ум юаське |
| 2 | онӧ гӧрӧй | уд гыриське | онӧ юалӧй | уд юаське |
| 3 | оз гӧрны | уг гыро | оз юавны | уг юало |
Локтан кад форма артмӧма удмурт кывйын финн-угор кадся ӧнія-локтан кад формаысь, сӧмын удмурт кывдінса гласнӧйыс вежсьӧма о-ӧ:
Эскӧдана форма
| морт | ӧтка лыд | |||
| 1 | гӧра | гыро | юала | юало |
| 2 | гӧран | гырод | юалан | юалод |
| 3 | гӧрас | гыроз | юалас | юалоз |
| уна лыд | ||||
| 1 | гӧрам | гыромы | юалам | юаломы |
| 2 | гӧранныд | гыроды | юаланныд | юалоды |
| 3 | гӧрасны | гырозы | юаласны | юалозы |
Соссяна форма
| ӧтка лыд | ||||
| 1 | ог гӧр | уг гыры | ог юав | уг юа |
| 2 | он гӧр | уд гыры | он юав | уд юа |
| 3 | оз гӧр | уз гыры | оз юав | уз юа |
| уна лыд | ||||
| 1 | огӧ гӧрӧй | ум гыре | огӧ юалӧй | ум юалэ |
| 2 | онӧ гӧрӧй | уд гыре | онӧ юалӧй | уд юалэ |
| 3 | оз гӧрны | уз гыро | оз юавны | уз юалэ |
Перым кывъясын эм кык сикас колян кад. Медводдза колян кадсӧ нимтӧны аддзылӧм колян кадӧн. Тайӧ кад формаӧн вӧдитчысьыс тӧдчӧдӧ, мый сійӧ керӧм-вӧчӧмсӧ аддзылӧма.
Эскӧдана форма
| морт | ӧтка лыд | |||
| 1 | гӧри | тыри | юалі | юай |
| 2 | гӧрин | гырид | юалін | юад |
| 3 | гӧрис | гыриз | юаліс | юаз |
| уна лыд | ||||
| 1 | гӧрим | гыримы | юалім | юамы |
| 2 | гӧринныд | гыриды | юалінныд | юады |
| 3 | гӧрисны | гыризы | юалісны | юазы |
Соссяна форма
| ӧтка лыд | ||||
| 1 | эг гӧр | ӧй гыры | эг юав | ӧй юа |
| 2 | эн гӧр | ӧд гыры | эн юав | ӧд юа |
| 3 | эз гӧр | оз гыры | эз юав | ӧз юа |
| уна лыд | ||||
| 1 | эгӧ гӧрӧй | ом гыре | эгӧ юалӧй | ӧм юалэ |
| 2 | энӧ гӧрӧй | ӧд гыре | энӧ юалӧй | ӧд юалэ |
| 3 | эз гӧрны | оз гыре | эз юавны | ӧз юалэ |
Мӧд колян кадыс — аддзывтӧм колян кад. Тайӧ кад формаӧн вӧдитчӧны сэки, кор сёрнитысьыс ачыс абу аддзылӧма керӧм-вӧчӧмсӧ, керӧм-вӧчӧм йывсьыс сійӧ висьталӧ кок туйяс серти, киподтуй серти либӧ кодкӧ кывъяс серти.
Коми литературнӧй кывйын мӧд колян кад оз сувтӧдсьы 1 морт формаӧ, кӧть сёрнисикасъясын (шуам, изьватасын) и вӧдитчӧны 1 морт формаӧн, кор тӧдчӧдӧ юӧртысьыс ассьыс вунӧдчыссьӧм, ун йылысь либӧ садь воштӧмӧн мыйкӧ вӧчӧм.
Удмурт кывйын мӧд колян кад формаын вермӧны сулавны куимнан морта кадакывъяс:
Эскӧдана форма
| морт | ӧтка лыд | |||
| 1 | гӧрӧма | гырыськем | юалӧма | юаськем |
| 2 | гӧрӧмыд | гыремед | юалӧмыд | юамед |
| 3 | гӧрӧма | гырем | юалӧма | юам |
| уна лыд | ||||
| 1 | гӧрӧмаӧсь | гыриськеммы | юалӧмаӧсь | юаськеммы |
| 2 | гӧрӧмныд | гыриллямды | кылӧмныд | юаллямды |
| 3 | гӧрӧмаӧсь | гыриллямзы | юалӧмаӧсь | юаллямзы |
Соссяна форма
| морт | ӧтка лыд | ||
| 1 | абу гӧрӧма | ӧвӧл гыриськем | гыриськымтэе |
| 2 | абу гӧрӧмыд | ӧвӧл гыремыд | гырымтэед |
| 3 | абу гӧрӧма | ӧвӧл гырем | гырымтэ |
| уна лыд | |||
| 1 | абу гӧрӧмаӧсь | ӧвӧл гыриськеммы | гыриськымтэмы |
| 2 | абу гӧрӧмныд | ӧвӧл гыриллямды | гыриллямтэды |
| 3 | абу гӧрӧмаӧсь | ӧвӧл гыриллямзы | гыриллямтэзы |
| ӧтка лыд | |||
| 1 | абу юалӧма | ӧвӧл юаськем | юамтэе |
| 2 | абу юалӧмыд | ӧвӧл юамед | юамтэед |
| 3 | абу юалӧма | ӧвӧл юам | юамтэ |
| уна лыд | |||
| 1 | абу юалӧмаӧсь | ӧвӧл юаськеммы | юаськемтэмы |
| 2 | абу кылӧмныд | ӧвӧл юаллямды | юаллямтэды |
| 3 | абу юалӧмаӧсь | ӧвӧл юаллямзы | юаллямтэзы |
Перым кывъясын нима составнӧй сказуемӧй артмӧдігӧн вӧдитчӧны лоны (удм. луыны) отсасян кадакывйӧн, коді вежласьӧ кад, морт, лыд серти:
Эскӧдана форма
| морт | ӧтка лыд | уна лыд |
| Ӧнія кад | ||
| 1 | мон луисько | ми луиськомы |
| 2 | тон луиськод | тӥ луиськоды |
| 3 | со луэ | соос луо |
| Локтан кад | ||
| 1 | мон луо | ми луомы |
| 2 | тон луод | тӥ луоды |
| 3 | со луоз | соос луозы |
| 1 колян кад | ||
| 1 | мон луи | ми луимы |
| 2 | тон луид | тӥ луиды |
| 3 | со луиз | соос луизы |
| 2 колян кад | ||
| 1 | мон луиськем | ми луиськеммы |
| 2 | тон луэмед | тӥ луиллямды |
| 3 | со луэм | соос луиллямзы |
Соссяна форма
| морт | ||
| Ӧнія кад | ||
| 1 | мон уг луиськы | ми ум луиське |
| 2 | тон уд луиськы | тӥ уд луиське |
| 3 | со уг луы | соос уг луо |
| Локтан кад | ||
| 1 | мон уг луы | ми ум луэ |
| 2 | тон уд луы | тӥ уд луэ |
| 3 | со уз луы | соос уз луэ |
| 1 колян кад | ||
| 1 | мон ӧй луы | ми ӧм луэ |
| 2 | тон ӧд луы | тӥ ӧд луэ |
| 3 | со ӧз луы | соос ӧз луэ |
2 колян кад
| морт | ӧтка лыд | ||
| 1 | абу лоӧма | мон ӧвӧл луиськем | луиськымтэ |
| 2 | абу лоӧмыд | тон ӧвӧл луэмед | луымтэед |
| 3 | абу лоӧма | со ӧвӧл луэм | луымтэ |
| уна лыд | |||
| 1 | абу лоӧмаӧсь | ми ӧвӧл луиськеммы | луиськымтэмы |
| 2 | абу лоӧмныдӧсь | тӥ ӧвӧл луиллямды | луиллямтэды |
| 3 | абу лоӧмаӧсь | соос ӧвӧл луиллямзы | луиллямтэзы |
Колян кадлысь кутшӧмкӧ юкӧн тӧдчӧдӧм могысь перым кывъясын вӧдитчӧны аналитическӧй кывтэчасъясӧн, кодъяс артмӧмаӧсь кык юкӧнысь: ӧнія, локтан да колян кад формаа асшӧр кадакывйысь да вал (вӧлі) либӧ вылэм (вӧлӧм) отсасян кадакывъясысь.
Вал (вӧлі) кадакыв индӧ сы вылӧ, мый сёрнитысьыс аддзылӧма вӧчсьӧмсӧ, а вылэм (вӧлӧм) кадакывйыс пасйӧ, мый сёрнитысьыс ачыс вӧчсьӧмсӧ абу аддзывлӧма. Шуам:
а) асшӧр кадакыв сулалӧ ӧнія кад формаын: Анай кизе вал «Мам кӧдзӧ вӧлі» (вӧчсьӧмыс мунӧма кузя, сёрнитысьыс ачыс аддзылӧма кӧдзӧмсӧ). Анай кизем вал «Мам кӧдзӧ вӧлӧм» (мам кӧдзӧма важӧн нин, кӧдзӧмсӧ сёрнитысьыс ачыс абу аддзывлӧма).
б) асшӧр кадакыв сулалӧ локтан када формаын: Атай гыроз вал «Бать гӧрас вӧлі» (гӧрӧмыс вӧлӧма важӧн, сёрнитысьыс гӧрӧмсӧ аддзылӧма ачыс). Атай гыроз вылэм «Бать гӧрас вӧлӧм» (гӧрӧмыс вӧлӧма важӧн, но сёрнитысьыс гӧрӧмсӧ ачыс абу аддзывлӧма).
в) асшӧр кадакыв сулалӧ медводз колян када формаын: Атай гыриз вал «Бать гӧрис вӧлі» (сёрнитысьыс ачыс аддзылӧма гӧрӧмсӧ). Атай гыриз вылэм «Бать гӧрис вӧлӧм» (сёрнитысьыс ачыс абу аддзылӧма гӧрӧмсӧ).
г) асшӧр кадакыв сулалӧ мӧд колян када формаын. Атай кизем вал «Бать кӧдзӧма вӧлі» (сёрнитысьыс кӧдзӧмсӧ абу аддзылӧма, кӧдзӧм бӧрас волӧма ыб вылас). Атай кизем вылэм «Бать кӧдзӧма вӧлӧм» (сёрнитысьыс ачыс абу аддзылӧма кӧдзӧмсӧ, абу аддзылӧма ыбсӧ).
Тшӧктан наклонениелӧн эм некымын форма:
а) 2 морта, ӧтка лыда формаыс удмурт кырйын артмӧ инфинитив кывдінысь, сӧмын ударениеыс усьӧ медводдза слог вылас:
кораны — кора — керав
кошкыны — кошкы — котӧрт
пелляны — пелля — пӧляв
Удмурт инфинитивын -ыны суффикс водзын кӧ сулалӧ сӧмын ӧти согласнӧй шы, тшӧктан наклонение форма артмӧдігӧн кыввуж помысь ы гласнӧйыс усьӧ:
курыны — кур — кор
мыныны — мын — мун
нуыны — ну — ну
тырыны — тыр — тэч
сетыны — сет — сет
б) мӧд морта, уна лыда формаыс удмурт кывйын артмӧ I спряжениеа кадакывъясын -э суффиксӧн, а II спряжениеын -лэ суффиксӧн: куре — корӧй, мынэ — мунӧй, но дасялэ — дасьтӧй, кырӟалэ — сьылӧй;
в) коймӧд морта ӧтка да уна лыда кадакывъяс артмӧны мед частицаысь да локтан када асшӧр кадакывйысь: мед ветлоз — мед ветлас; мед ветлозы — мед ветласны;
г) соссян парадигмаын мӧд морта ӧтка да уна лыда формаясыс артмӧны -эн частицаысь (комиын, уна лыдын энӧ да асшӧр кадакывдінысь: эн гыр — эн гӧр, эн вера эн висьтав, эн ветлэ — энӧ ветлӧй;
д) соссян парадигмаын коймӧд морта ӧтка да уна лыда формаясыс артмӧны медаз, медам (медым оз) частицаысь да асшӧр кадакыв дінысь: медаз мын (медам мын) — медым оз мун; медаз ветлы (медам ветлы) — мед оз ветлы, медаз мынэ (медам мынэлэ) — мед оз мунны; медаз вералэ (медам вералэ) мед оз висьтавны.
Мыйкӧ вӧчны ышӧдӧм могысь тшӧктан наклонениеын вермӧ сулавны 1 морта ӧтка да уна лыда кадакыв. Сэки сы дінӧ содтысьӧны кывторъяс: ойдо, вай (вай): вай гожъя — вай гижа; ойдо дышетоме удмурт кыл — вайӧ велӧдам удмурт кыв; ӟечгес дышетскоме, эшъёс— бурджыка велӧдчамӧй, ёртъяс.
Тшӧктан наклонениеын ударение усьӧ
а) медводдза слог вылас: лыкты — лок, лыктэлэ — локтӧй;
б) мед, эн соссяна кывторъяс вылӧ: эн кывтор бердын асшӧр кадакыв вылас ударениеыс тшӧтш вермӧ усьны: мед кошкоз — мед мунас, эн кошкы — эн мун;
в) медаз да медам кывторъясын ударениеыс бӧръя слог вылас, асшӧр кадакыв вылас ударениеыс тшӧтш вермас усьны: медаз лыкты — мед оз лок.
Тшӧктан наклонениеа кадакывъясын ударениеыс кольӧма финн-угор подув кыв кадсаыс на — кывлӧн воддза слог вылас. Тайӧн торъялӧ тшӧктан наклонениеыс мукӧд категорияа кывъясысь.
Условнӧй наклонениеа кадакывъяс петкӧдлӧны чайтана, кӧсъяна, позяна керӧм-вӧчӧм; коми кывйын тайӧ наклонениеыс пасйыссьӧ эськӧ кывторйӧн, удмуртын -сал суффиксӧн, коді пырӧма тюркскӧй войтыр сёрниысь.
1 морта ӧтка лыда удмурт кадакывйын кывйылыс абу, мукӧд морта да лыда формаясас кывйывъяс эмӧсь:
мон пукысал — ме эськӧ пукалі
тон пукысалыд — тэ эськӧ пукалін
со пукысалыз — сійӧ эськӧ пукаліс
ми пукысалмы — ми эськӧ пукалім
ті пукысалды — ті эськӧ пукалінныд
соос пукысалзы — найӧ эськӧ пукалісны
Соссяна формаясын быд мортын ӧтка да уна лыдын содтыссьӧ соссяна кывтор ӧй:
мон ӧй верасал — ме эськӧ эг висьтав
тон ӧй верасалыд — тэ эськӧ эн висьтав
со ӧй верасалыз — сійӧ эськӧ эз висьтав
ми ӧй верасалмы — ми эськӧ эгӧ висьталӧй
тӥ ӧй верасалды — ті эськӧ энӧ висьталӧй
соос ӧй верасалзы — найӧ эськӧ эз висьтавны.
Вид категория
Перым кывъясын вид категорияыс тӧдчӧдӧ керӧм-вӧчӧмыслысь кузьтасӧ ӧтчыдысь вӧчсьӧм, унаысь вӧчсьӧм, регыд мунӧм, кузя мунӧм уа с.в. Вид тӧдчӧдысь категорияяс кызвыннас сулалӧны ӧта-мӧдныслы весьтас.
Ӧтчыдысь вӧчсян керӧм-вӧчӧмыс ӧнія кадӧ ӧтчыдысь, ӧти нырвизьӧд мунӧ. Помся вида керӧм-вӧчӧмыс уна пӧрйӧ уна нырвизьӧд мунӧ да оз ӧти кадӧ.
Ӧтчыдысь вӧчсян Помся вид
удм. суфф: -ы, -ты удм. суфф: -а, -ья
коми суфф.: -овт, -ышт коми суфф.: -ав
тубыны — лэптысьны тубаны — лэптысявны
лобыны — лэбны лобаны — лэбавны
косыны — кесйӧдлыны косъяны — кесйӧдлавны
вамыштыны — воськовтны вамышъяны — восьлавны
Ӧтчыдысь вӧчсян видлысь рӧм кутӧ -ты суффикса удмурт кадакыв.
-лы, -лля суффикса кадакывъяс тӧдчӧдӧны уна пӧрйӧ вӧчсьӧмтор, кадысь кадӧ вӧчсьӧмтор, ӧти вӧчсьӧмтор бӧрын мӧд вӧчсьӧмторлысь воӧм. Татшӧм вида кадакывъяслы весьтас сулалӧны нейтральнӧй вида формаяс, кодъяс оз тӧдчӧдны тайӧ категорияяссӧ шуам: ӵабтылыны — парсавлыны (унаысь либӧ кадысь кадӧ), но ӵабтыны — парсыштны; гырылыны — гӧрлывлыны (унаысь либӧ кадысь кадӧ), но гырыны — гӧрны; лобалляны — лэбавлыны, но лобаны — лэбавны.
-лы да -лля суффикса кадакывъяс кутӧны тшӧтш содтӧд рӧм керӧм-вӧчӧмыслысь разі-пельӧ мунӧмсӧ: ӵабтылыны — ӧтилаті да мӧдлаті парсавлыны, гудйыны; гырылыны — ӧтилаті да мӧдлаті гӧрыштавны.
Керӧм-вӧчӧмыслысь помасьӧмсӧ удмурт кывйын петкӧдлӧны аналитическӧя: шӧр лексическӧй вежӧртассӧ кутысь -са суффикса деепричастиеӧн да личалӧм лексическӧй вежӧртаса морта формаа кадакывйӧн, сідз шусяна гозмӧдӧм кадакывйӧн шуам: кораса быдтӥз — керыштіс (кывйысь кывйӧ кералӧмӧн помаліс). Агайлэн коркаэз одӥг часкын ӝуаса быриз «Воклӧн керкаыс ӧти часӧн сотчис (кывйысь кывйӧ: сотчӧмӧн бырис)».
Вайӧдам орччӧдӧмӧн кадакывъясысь суффиксъяс, кодьяс отсӧгӧн паныд сувтӧдсьӧны вид рӧмъяс:
-а лобаны — лэбавны; -лля лобалляны — лэбавлыны (уна пӧрйӧ);
-ы лобыны — лэбны; -лы лобылыны —лэблывны (корсюрӧ);
-а шонаны — шенавны; -лля шоналляны — шенавлывлыны (уна пӧрйӧ);
-ты шонтыны — шеныштны; -лы шонтылыны — шеныштлыны (корсюрӧ);
-а шоканы — ышлолавны; -лля шокалляны — ышлолавлывлыны (уна пӧрйӧ);
-ышты шокыштыны — ышлолыштны; -лы шокыштылыны — ышлолыштлыны (корсюрӧ);
-а моганы— надзмыны; -лля могалляны— надзмывлывлыны (уна пӧрйӧ);
-зы могмыны — джӧм сувтны; -лы могӟылыны — джӧм сувтлыны (корсюрӧ);
-ы косыны — кесйыны (тшӧктыны); -лы косылыны — кесйӧдлыны (корсюрӧ);
-ъя косъяны — кесъявны; -лля косъялляны — кӧсйӧдлывлыны (уна перйӧ);
-ъя вамышъяны — восьлавны; -лля вамышъялляны — восьлавлывлыны (уна пӧрйӧ);
-ты вамыштыны — воськовтны; -лы вамыштылыны — воськовтлыны (корсюрӧ);
-я куяны — коявны; -лля куялляны —коявлывлыны (уна пӧрйӧ);
-шты куштыны — койыштны; -лы куштылыны — койыштлыны (корсюрӧ);
-а вераны — висьтавны; -лля вералляны — висьтавлывлыны (уна пӧрйӧ);
-ы гырыны — гӧрны; -лы гырылыны — гӧрлыны (корсюрӧ);
Залог
Перым кывъясын действительнӧй (веськыд) залог морфологическӧй признактӧм. Сійӧ петкӧдлӧ керӧм-вӧчӧм, коді оз вудж объект вылӧ (йитчӧма сӧмын субъектыскӧд): сулалӧ (у. сылэ), мунӧ (у. мынэ), а сідзжӧ керӧм-вӧчӧм, коді вуджӧ объект вылӧ: кутоз — кутас, лыдӟе — лыддьӧ.
Тшӧктан залог комиын артмӧ вуджан да вуджтӧм кадакывъясысь -ӧд да -т суффиксъясӧн, удмуртын налы весьтас сулалӧ -ты морфема. Кыкнанныс найӧ артмӧмаӧсь ӧтласа финн-угор подув кыв кадӧ *t& суффиксысь, сӧмын комиын сійӧ корсюрӧ гораммӧ:
коми удмурт
босьтӧдны басьтытыны
ветлӧдны ветлытыны
уджӧдны ужатыны
сісьтыны сисьгыны
суӧдны сутыны
Бергӧдчан залог артмӧ комиын -сь, -ч суффиксъясӧн, а удмуртын -ськы, -иськы (-скы) морфемаясӧн. Вежӧртас сертиныс тайӧ залога кадакывъясыс юксьӧны некымын пельӧ:
а) ас вылӧ бергӧдчан залога кадакывъяс:
коми удмурт
кӧмавны — кӧмасьны кутчаны — кутчаськыны
пасьтавны — пасьтасьны дӥсяны — дӥсяськыны
б) ӧта-мӧд вылӧ бергӧдчан залога кадакывъяс:
коми удмурт
окавны — окасьны чупаны — чупаськыны
гижны — гижасьны гожъяны — гожъяськыны
кутны — кутчысьны кутыны — кутскыны
киӧ кутчысьны ваче ки кутскыны
в) шӧр бергӧдчан вежӧртаса кадакывъяс. Сэтчӧ пырӧны кывъяс, кодьяс петкӧдлӧны субъект пытшкын вежсьӧмъяс, шуам:
коми удмурт
ӧвсьыны — ӧлӧдны буйгатӥськыны — буйгатыны
копыртчыны— копыртны купыртӥськыны — купыртыны
Татчӧ пырӧны и кывъяс, кодъяс тӧдчӧдӧны, мыйджык пыр вӧчлӧ субъектыс:
коми удмурт
велӧдчыны — велӧдны дышетскыны — дышетыны
вурсьыны — вурны вуриськыны — вурыны
Керсьӧм залог артмӧ комиын -сь, а удмуртын -иськ, -ськы суффиксъясӧн. Керсьӧм залога кадакывъяс сулалӧны 3-ӧд мортын, ӧтка либӧ уна лыдын. Керсьӧм залога кадакывъяса сёрникузяын збыльвывса объектыс сувтӧдсьӧ нимтан падежӧ, сійӧ грамматическӧй подлежащӧй. Збыльвывса субъектыс сувтӧдсьӧ керанторъя падежӧ. Сійӧ грамматическӧй косвеннӧй дополнение. Пример вылӧ: Паськыд видзьяс ытшкысьӧны «Паськыт возьёс турнасько». Тайӧ ыбыс ӧні гӧрсьӧ тракторӧн «Та бусы табере тракторен гыриське». Паськыд видзьясыс ытшкысясны «Паськыт возьёс турнаськозы». Тайӧ ыбыс сэсся гӧрсяс тракторӧн «Та бусыд табере тракторен гыриськоз».
Керсьӧм залога категория тшӧкыда петкӧдлысьӧ -ӧма (удм. -эмын, -мын) суффикса причастиеӧн: небӧгыс лыддьӧма (книга лыдӟемын), шобдіыс вундӧма (чабей арамын).
Лэдзчысян залог
Удмурт кывйын -эмъяськы, -мъяськы, -тэмъяськы, -мтэяськы суффиксъясӧн позьӧ артмӧдны лэдзчысян залога кадакывъяс: гыремъяськид — тэ лэдзчысян гӧрысь улӧ; ужамъяське — сійӧ лэдзчысьӧма уджалысь улӧ (петкӧдлӧ, быттьӧ удж вӧчӧ, збыльвылассӧ лытайтӧ); ужамъяськись — удж вӧчысь улӧ лэдзчӧм морт; ужамъяськем мурт — удж вӧчысь улӧ лэдзчысьлӧм морт; ужамъяськыса — удж вӧчись улӧ лэдзчысьӧмӧн; ужамъяськытэк — удж вӧчысь улӧ лэдзчысьтӧм, ужамъяськемысь — удж вӧчысь улӧ лэдзчысьӧмысла.
Лэдзчысян залога кадакывъяс, кыдзи и мукӧд залогаяс, вежласьӧны морт, лыд, наклонение, кад серти, налӧн эмӧсь соссяна формаяс.
Лэдзчысян залога кадакывъяс вермӧны петкӧдлыны омӧля керӧм-вӧчӧм, этшаник артмӧм: арамъяськисько — ме этшаник вундышта, менам вундӧмӧй омӧлика артмӧ; пис арамъяське — пиӧй надзӧникӧн вундӧ, сійӧ ӧдйӧсӧ оз на куж.
Лэдзчысян залогӧн векджык тӧдчӧдӧны мортлысь оласногсӧ, лов кылӧмсӧ: иземъяськид — тэ узьысь улӧ лэдзчин.
Вӧр-валысь вӧчсьӧмторъяссӧ петкӧдлігӧн лэдзчысян залога формаӧн тӧдчӧдӧны ичӧтика керӧм-вӧчӧмсӧ (зоремъяське — муртса зэрыштӧ). -Тэмъяськы, -мтэмъяськы суффиксъясӧн артмӧм кадакывъяс петкӧдлӧны сӧмын ловъя ловлысь, мортлысь мый улӧ кӧ лэдзчысьӧмӧн олӧм. Ичӧтика вӧчсьӧмсӧ найӧ оз петкӧдлыны: катьтэмъяське — вынтӧм улӧ лэдзчысьӧмӧн олӧ; азьтэмскыны — дышӧдчыны (азьтэм — дыш); азьтэмъяськись — дышӧдчысь; азьтэмъяськон — дышӧдчӧм. Коми кывйын тайӧ залогыс абу сӧвмӧма.
Кадакывъяс артмӧм
Перым кывъясын выль кадакыв позьӧ артмӧдны кык кыввуж йитӧмӧн: 1) удм. шулыны — серекъяны (гажӧдчыны), артмӧ кык торъя кывйысь: шудыны — ворсны, серекъяны серавны; 2) удм. синултыны — босьтны тӧд вылӧ, артмӧ син да ултыны (улӧ веськӧдны) кывъясысь; 3) шокпотыны — ловлы тырны, пӧдны, мӧд юкӧныс тані — потыны (петны), а шок кыв юкӧныс артмӧма важъя шоканы кадакывйысь, кодлӧн вӧлӧма «лолавны» вежӧртас. Ӧткодялӧй: тшӧкыдъяс петтӧдз (коми зумыд кывтэчас), кодлӧн вежӧртасыс: лов тыртӧдз, пӧдмӧн, сьӧлӧм сувттӧдз. Воддза юкӧныс тайӧ кыка кадакывъясыс сетӧ мӧд юкӧныслы серпасалӧм, донъялӧм.
Мукӧд кывсикасъясысь кадакывъяс артмӧны татшӧм суффиксъяс отсӧгӧн:
-ы-ны: зорыны — зэрны (у. зор — зэр); выжыны — вуджны (у. выж — пос); путыны — потны (у. пут кошкыны — потас артмыны);
-а-ны: ниманы — нимтыны, вузаны (у. вуз — вузӧс); уданы — кӧйдыслы (петаслы) чужны, заводитны быдмыны (у. уд — петас); бадӟыманы — ыдждыны (у. бадӟым — ыджыд); каньыланы — лоны кокньыдӧн, лӧсьыдӧн (у. каньыл — кокньыд, лӧсьыд), ӧткодялӧй: к. каннявны кокньыда тувччавны, кань-каньӧн — кокньыда; йыганы игӧдчыны (у. йыг-йыг— кадысь кадӧ тотшкӧдчан шы);
-ма-ны: гожманы — гижтыны (у. гож — гижта, визь); гордманы — гӧрдӧн мавтны (у. горд — гӧрд); возьманы виччысьны (у. возьыны — кутны, видзны);
-омы-ны: лызомыны — лӧзӧдны (у. лыз — лӧз); ӧжытомыны — ичӧтмыны, этшаммыны (у. ӧжыт — этша);
-йы-ны: гыркйыны — зукйыны, перйыны (у. гырк — горс); пырсйыны — пырсьвартны, виччысьтӧг серӧктны (у. пырс — виччысьтӧг серам петӧм);
-геты-ны, -кеты-ны: жонгетыны — звӧнитны (у. жон-жон — кӧртӧ кӧртӧн кучкалан шыяс); ойгетыны — ойгыны (у. ой! — междометие);
-экты-ны, -eкты-ны: вожектыны — вежӧдны (у . вож — веж); гордэктыны — гӧрдӧдны (у. горд гӧрд);
-мы-ны: измыны — измыны (у. из — из); выльмыны — выльмыны (у. выль — выль), визьтэммыны — йӧймыны (у. визьтэм — йӧй); азмыны — лэдзчысьны (у. азыны йывмыны, бырны);
-ды-ны: палдыны — лэбны, торъявны, чеччыштны бокӧ (у. пал — джын, пӧв); куалдыны — потны, шӧрипӧв лоны (у. куал-куал — пасьмунӧм, шӧрипӧв потӧм пес, тшак, сёркни да с. в.); выльдыны — выльмӧдны (у. выль — выль);
-ӟы-ны: — ыльӟыны (у. ыль — уль); супыльӟыны — вазавны, небзьыны (у. супыль-сyпыль небзьӧм, вазалӧм (пуӧм картупель, мукӧд сёянтор); улӟыны — овмӧдчыны (у. улыны — овны);
-на-ны: кортнаны — кӧртвомавны (у. корт — кӧрт); тӧрнаны — пыктыны (у. тӧр-тӧр вир-яйын пыкӧс); туйнаны — сюявны (у. туйыны — тойны);
-ъя-ны, -ля-ны: бурдъяны — бордъявны (у. бурд — борд); быдэсъяны — помавны (у.быдэс — дзонь, гӧгӧрбок дась); бугыръяны — паськӧдлыны, разӧдны, шыблавны бокӧ (у. бугыр-бугыр — разӧдӧм кӧлуй, гартчӧмӧн петысь тшын) да с. в.;
-ты-ны: гожтыны — гижны (у. гож — гижта); золтыны — зэлӧдны, зэвтны (у. зол — зэлыд); зукыртыны — дзуртны (у. ӟукыр — дзуртан шы); дунматыны сӧстӧммӧдны, югдӧдны (у. дунманы — сӧстӧммыны, югдыны, ӧткодяв: к. дон — сӧстӧм);
-шты-ны, -ышты-ны: кыньыштыны — ропвартны, ропнитны синмӧн (у. кыньыны — куньны); кормыштны — парсыштны (у. корманы — парсавны, ӧткодялӧй: кырмавны парсавны, гыжъявны).
Причастие
Перым кывъясын причастиеяс артмӧны кадакывъясысь уна сикас суффиксӧн. Мукӧд рӧдвуж кывъясын причастиеяслӧн кыв форма артмӧдан суффиксыс этшаджык, шуам, финн кывйын: -va/vä ӧнія када да -ttu/-tty — колян када; венгр кывйын: -vа/-vе — ӧнія када да -ott/-ött — колян када.
Перым кывъясын причастиеяслӧн торъялӧны татшӧм суффиксъяс:
1. Коми -ысь, удм. -ись, -сь петкӧдлӧны активнӧя вӧчсьӧмтор: изись — узьысь ← узьны (изьыны), мынӥсь — мунысь ← мыныны (мунны), корась — кералысь← кораны (керавны);
2. Коми -ӧм, удм. -эм(-ем), -м петкӧдлӧны вӧчӧмлысь пассивнӧй признак; гырем бусы — гӧрӧм ыб, лыдӟем — лыддьӧм (небӧг), турнам возь — ытшкӧм видз. Тайӧ причастиеясыс вермӧны петкӧдлыны и вӧчӧмлысь активнӧй признак: Кынмем киоссэ Палаш вуын возиз «Кынмӧм кияссӧ Палаш ваын видзис». Тонэ ваем мурт гуртаз кошкиз «Тэнӧ вайӧдӧм мортыс гортас муніс». -Эм, -м суффиксъясӧн артмӧм кывъяс вермӧны мунны эмакывъяс либӧ мӧд колян када кадакыв пыдди. Сэки найӧ босьтӧны индан-асалан да падеж суффиксъяс: Тынад умой ужамедлы со шумпотӥз «Тэнад бура уджалӧмыдлы сійӧ нимкодясис». Кылем арын агай колхозын ужам «Кольӧм во ыджыд вок колхозын уджалӧма».
3. -тӧм удм. -мтэ суффикса причастиеяс петкӧдлӧны соссяна кольӧм вӧчӧмтор: кутымтэ кион — кыйтӧм кӧин ← кутыны (кыйны), гырымтэ ана — гӧртӧм адас ← гырыны (гӧрны), арамтэ чабай — вундытӧм шобді ← араны (вундыны), корамтэ кыз пу — керавтӧм коз пу ← кораны (керавны).
4. Коми -ана, удмурт -оно (-ёно), -но суффиксъяса причастиеяс петкӧдлӧны колӧмлун категория, сэтшӧм вӧчӧмтор, кодӧс колӧ пӧртны олӧмӧ: корано — кералана (колӧ керавны), люконо — юкана (колӧ юкны, юкны колана). Тайӧ суффиксъяса причастиеяс вермасны тшӧтш петкӧдлыны предметлысь пыр лӧсялана признак: гажано дышетӥсь «пыдди пуктана велӧдысь», вынэн лэсыоно ужез «вокӧн вӧчана уджыс».
5. Удмурт кывйын эмӧсь -онтэм, -нтэм суффикса причастиеяс, найӧ петкӧдлӧны соссяна вӧчӧм: погрантэм юбо — усьтӧм сюръя (зумыд сюръя) ← пограны (усьны), быдэстонтэм уж — помавтӧм удж ← быдэстыны — помавны.
6. Удмурт кывйын -мон суффикса причастие петкӧдлӧ вӧчны позянлунсӧ, позяна, вермана категория артмӧдӧ: гырымон пияш — гӧрны вермысь детинка, гырымон инты гӧрны позяна му, корамон нюлэс — керавны позяна вӧр. Коми кывйын -мӧн суффикса причастие индӧ вӧчӧмторлӧн ыджда вылӧ: нумӧн рок, сёймӧн нянь. Ӧткымын синтаксическӧй тэчасногын -мон, -мӧн суффикса кывъяс мунӧны деепричастие туйӧ: жадьымон ужамы «мудзмӧн уджалім», тӥ доры кылӥськымон кесяськиз «ті дорӧдзныд кывмӧн горзіс»;
7. Удмурт кывйын -эмын, -мын суффикса да комиын -ӧма суффикса причастиеяс петкӧдлӧны сэтшӧм вӧчӧмтор, коді эштӧма вӧлі войдӧр нин (эштӧм-помасьӧм категория): бусы гыремын — ыб гӧрӧма, турын турнамын — туруныс ытшкӧма. Кыдзи и морта кадакывлӧн, причастиеяслӧн вермасны лоны и форма артмӧдысь суффиксъяс, кодьяс петкӧдлӧны вид, залог: дӥсяськись — пасьтасьысь ← дӥсяськыны — пасьтасьны; дӥсяны — пасьтавны; гырылэмын — гӧралӧма ← гырылыны — гӧрлывлыны; гырыны — гӧрны; гырытӥсь — гӧрӧдысь ← гырытыны — гӧрӧдны; гыремъяськоно — гӧрӧм улӧ лэдзчана (оласног); гыремъяськыны гӧрӧм улӧ лэдзчыны.
Деепричастие
Удмурт кывйын -са суффикса деепричастие лӧсялӧ вежӧртас сертиыс коми -ӧмӧн суффикса кывлы. Сійӧ петкӧдлӧ сэтшӧм вӧчсьӧм, коді мунӧ ӧттшӧтш вӧчсьӧмыскӧд: Вуж кырӟанъёсты кырӟаса пуке (ВКЭ) «Важ сьыланкывъяс сьылӧмӧн пукалӧ»; сэтшӧм вӧчсьӧм, коді мунӧ водзджык либӧ сёрджык вӧчсьӧмсьыс: Кима, корка пырыса, ӝӧк сьӧры пуксиз «Кима керкаӧ пырӧмӧн пуксис пызан сайӧ». Тон, Степан, маке ӵапак союзникъёсмы выллем вераськиськод, шуиз со ваньмызлэсь серемзэс поттыса «Тэ, Степан, мыйкӧ дзик союзникъясным моз сёрнитан, — шуис сійӧ, ставныслысь серамнысӧ петкӧдӧмӧн».
-Тэк (-тӧг) суффикса деепричастиеяс петкӧдлӧны соссяна вӧчсьӧм, коді мунӧ сказуемӧй кадакывйыскӧд ӧттшӧтш либӧ тайӧ вӧчсьӧмсьыс водзджык: Вераськытэк пукыны «Сёрниттӧг пукавны». Эшъёс дорысь выль машиназэс адӟытэк ӧй кошкы «Ёртӧй дорысь выль машинасӧ аддзывлытӧг эг мун».
-Ку (-игӧн, -игтыр, -игмоз) суффикса деепричастиеяс петкӧдлӧны сказуемӧй кадакывкӧд ӧттшӧтш мунысь вӧчсьӧм: Мон сое гургэ мыныку адӟи «Ме сійӧс сиктӧ мунігӧн аддзи».
-Тӧзь (-тӧдз) суффикса деепричастиеяс индӧны кадӧн торйӧдӧм вӧчсьӧм вылӧ, а сідзжӧ вӧчсьӧмыслы помка вылас, мунан ӧд вылас: Турнаны мыныкумы, нюлэскы вуытозь кырӟамы «Турун пуктыны муніганым вӧрӧ вотӧдз сьылім»; жадьытозям ужай «уджалі мудзтӧдзӧй».
-Мон (-мӧн) суффикса деепричастиеяс петкӧдлӧны вӧчсьыны позянлуныслысь мерасӧ, ыдждасӧ: Та пиед ужамон будэм «Тайӧ пиыд уджавмӧн нин быдмӧма».
-Эмен (— емен), -мен удмурт суффикса деепричастиеяс петкӧдлӧны вӧчсьӧмыслысь помкасӧ: Тӥ кесяськемен ми умме ӧм усе «Тіян горзӧм вӧсна ми эгӧ вермӧй унмовсьны». Бӧрдэменыз номыр вераны уг быгаты «Бӧрдӧмысла нинӧм висьтавнысӧ оз вермы».
-Эмысь, (-емысь), -мысь удмурт суффикса деепричастиеяс петкӧдлӧны вӧчсьӧм, коді ӧттшӧтш мунӧ сказуемӧйыскӧд — кадакывйӧн пасйӧм вӧчсьӧмыскӧд:
Машинаез ужамысь дугдӥз «Машина уджалӧмсьыс дугдіс».
-мтэтн, -мтэысь суффккса удмурт деепричастиеяс индӧны сказуемӧйӧн пасйӧм вӧчсьӧтыслысь помка вылӧ: Шоканы омыр тырмымтэен (тырмымтэысь), туж ӵем но мур лулӟылэ «Сынӧд тырмытӧмысь сійӧ зэв тшӧкыда да пыдіа лолалӧ».
Кадакывберд
Кадакывбердъяс петкӧдлӧны керӧм-вӧчӧмлысь признаксӧ либӧ признаклысь признаксӧ, йитчӧны кадакывъяс, кывбердъяс бердӧ, кадакывйысь артмӧм эмакывъяс дінӧ, мукӧд кадакывбердкӧд. Перым кадакывбердъяс мукӧд кывъяскӧд йитчӧны примыкайтӧмӧн.
Кывбердъяслӧн моз кадакывбердъяслӧн вермӧны лоны ӧткодялана тшупӧдъяс.
Ӧткодялан тшупӧдыс удмуртын артмӧ -гес/-гем суффиксӧн, а комиын -джык суффиксӧн: ӧжыт — ӧжытгес, ӧжытгем — этша — этшаджык, каллен — калленгес, калленгем надзӧн — надзӧнджык.
Медвылі тшупӧдыс артмӧ аналитическӧя: кадакывберд бердӧ содтысьӧ туж — зэв, укыр — вывті кадакывбердъяс, кодъяс тӧдчӧдӧны керӧм-вӧчӧмыслысь ыдждасӧ (степеньсӧ): туж ӧжыт — зэв этша, укыр каллен — вывті надзӧн.
Ӧткымын ина да када кадакывберд вермӧ артмӧдны признаклысь медвылі тшупӧд кывсӧ кыкысь шуӧмӧн. Медводз юкӧнсӧ сувтӧдӧны босьтан падежӧ (удмуртын), а комиын — петан падежӧ, мӧд юкӧн водзас сувтӧдӧны вынсьӧдана кывтор но (комиын на): кема (дыр) — кемалэсь но кема — дырсьыс на дыр, кыдёкын (ылын) — кыдёкынлэсь но кыдёкын — ылынсьыс на ылын.
Тэчасног сертиыс перым кадакывбердъяс кык сикасаӧсь:
а) ӧтпӧвстаӧсь, артмӧмаӧсь сӧмын кыввужйысь:
удмурт коми
вазь 'водз'
ичи 'этша'
али,туэ 'ӧні'
чош 'тшӧтш'
удмурт коми
туж 'зэв'
ку 'кор'
бер 'сёр'
трос, уно 'уна'
б) суффикс отсӧгӧн артмӧмаяс:
быт/быд
удмурт коми
арбыт 'вобыд'
лумбыт 'лунбыд'
ӝытбыт 'рытбыд'
уйбыт 'войбыд'
гужембыт 'гожӧмбыд'
толбыт 'тӧвбыд'
тулысбыт 'тулысбыд'
сӥзьылбыт 'арбыд'
-ой (ей)
дасой 'дас лун чӧж'
укмысой 'ӧкмыс лун чӧж'
куинёй 'куим лун чӧж'
-скын (-кын)
арскын 'во чӧж'
нуналскын 'лун чӧж'
арняскын 'вежон чӧж'
уйскын 'вой чӧжӧн'
-ак (-як)
удмурт коми удмурт коми
ӝогак 'регыдӧн' ← жог 'тэрыб'
шонерак 'веськыда' ← шонер 'веськыд'
лушкемак 'гусьӧн' ← лушкем 'гуся'
котырак 'гӧгӧр' ← котыр 'гӧгӧрбок'
чутырак 'ярскӧба' ← чутыр 'чукыль-мукыльӧсь'
ӝотак 'ярскӧба' ← ӝотыр 'трачмунӧмӧн жугавны'
шорияк 'шӧри' ← шори 'шӧри'
-эн (ен)
удмурт коми удмурт коми
вазен 'водзвыв, войдӧр' ← вазь 'водз'
ӧжытэн 'ичӧтика' ← ӧжыт 'этша'
тросэн 'унаӧн' ← трос 'уна'
уноен 'унаӧн' ← уно 'уна'
-ысь
кужмысь 'мый вынысь' ← кужым 'вын'
татысь 'татысь' ← татын 'тані'
-ын
ӟечкын 'бура' ← ӟеч 'бур'
матын 'матын' ← матысь 'матіса'
-лань
азьлань 'водзлань' ← азь 'водз'
берлань 'бӧрлань' ← бер 'бӧр'
ӝытлань 'рытлань' ← ӝыт 'рыт'
-озь
ӵукнаозь 'асылӧдз' ← ӵукна 'асыв'
-лы
кемалы 'дыр кежӧ' ← кема 'дыр'
арлы 'во кежӧ' ← ар 'во'
Перым кывъясын кадакывбердъяс вермӧны артмыны префиксъясӧн: коми префиксъяс: не-, ӧт-, мед-; удмурт префиксъяс: кӧть-, оло-, но-, ог-. Коми: недыр, некыдз, некор, некӧн, ӧтчыд, ӧтпыр, ӧттшӧтш, ӧтмында, медбура, медкузя. Удмурт: котьку, котькызьы, олокытысь, огдырлы, огкужымен.
Удмурт кывйын паныдасьлӧны сложнӧй, повторяйтчысь кадакывбердъяс, кодъяс петкӧдлӧны вӧчсьӧмыслысь ыджыдджык признак: гижысь-пиньысь «зэвтчӧмӧн, ёна», мылысь-кыдысь «ыджыд кӧсйӧмӧн, окотапырысь», синтэм-пельтэм «тӧждысьтӧг, нем думайттӧг», бертэм-азьтэм «казявтӧг, тыдавтӧг, юӧртӧг», солань-талань «сэтчӧ, татчӧ», уен-нуналэн «лун-вой», ньылен-витен «нёльӧн-витӧн», арен-кыкен «воясӧн», кыдёке-кыдёке «ылӧ-ылӧ».
Серпасалана кадакывбердъяс
Перым кывъясын серпасалана кадакывбердъяс юксьӧны куим пельӧ:
а) кывъяс, кодъяс нимтӧны аддзана серпас:
у. чукин-бекин 'патурликасьӧмӧн' ~ к. чулки-палки кыскисны
у. бугыр-бугыр ӵын потэ ~ к. гартчӧмӧн петӧ тшын
у. чиль-чиль 'зэв сьӧд' ~ к. чим сьӧд
б) кывъяс, кодъяс нимтӧны шыясӧн артмӧм серпас:
у. чир-чир кесяське 'пель чунавмӧн горзӧ' ~ к. пурт йылысь моз чирзӧ
у. дыбыр-шалтыр усиз 'ыджыд шумӧн усис' ~ к. гири-люки лэччис (ыджыд кок шыӧн, увлань юрӧн)
в) кывъяс, кодъяс нимтӧны кучикӧн кылан серпас:
у. зырт кезьыт 'зэв кӧдзыд' ~ к. тіравмӧн кӧдзыд
у. пежыр-пежыр 'сувтса': йырсиез пежыр-пежыр 'юрсиыс сувтсӧн сувтӧма, киӧн позьӧ казявны'
Кывбӧр
Артманног боксянь перым кывбӧръяс торъяліны кык пельӧ:
а) асьныс кывбӧръяс, кодъяс ӧнӥ оз вежласьны падеж вежлӧгъяс серти:
удмурт коми
понна 'вӧсна'
сярысь 'йылысь'
б) кывбӧръяс-нимъяс. Найӧ тодчӧдсьӧны сійӧн, мый артмӧмаӧсь эмакывъясысь, та вӧсна найӧ вермӧны вежласьны вежлӧгъяс серти. Ув (подув, улыс юкӧн):
удмурт коми
корка улын 'керка улын'
корка улысь 'керка улысь'
корка улэ 'керка улӧ'
Кывбӧръяслӧн вермасны лоны индан-асалан суффиксъяс: Марья пиоссэ ас сьӧраз нуиз 'Марья пиянсӧ сьӧрсьыс нуис'. Тон ас сярысьтыд верад ини 'Тэ ас йывсьыд висьтавлін'.
Кывбӧръяс водзын эмакывъяс-нимъяс векджык сулалӧны абсолютнӧй формаын (нимтан падежын):
удмурт коми
пукон вылын 'улӧс вылын'
пукон вылысь 'улӧс вылысь'
тон сямен 'тэ моз'
тон кадь 'тэ кодь'
Ӧткымын кывбӧркӧд ним петкӧдлысь кывъяс вермӧны сулавны косвеннӧй падежын: у. Анаен сэрен мон поездлэсь кыли «Мамӧй вӧсна ме поездысь коли». Агаен йырин умме усьыны ӧй луы «Ыджыд вокӧй вӧсна унмовсьнысӧ эг вермы».
Кывйитӧд
Перым кывъясын союзъяс юксьӧны сочинительнӧйяс да подчинительнӧйяс вылӧ.
Сочинительнӧйяс:
а) йитана: но «да», собере «сэсся», соин, ик «сійӧн», но... но «да...да», гинэ... но, ӧвӧл ... но «не сӧмын, но и». Пример вылӧ: Туннэ ик гуртэ бертоно, собере дышетскыны мыномы «Талун колӧ гортӧ локны, сы бӧрын велӧдчыны мунны». Вынэ кык арня висиз, соин ик дышетскыны ӧз ветлы «Вокӧй кык вежон висис, сійӧн велӧдчыны эз ветлы». Скалмы гужем но, сӥзьыл но, толалтэ но йӧл сётэ «Мӧсным гожӧм, и ар, и тӧв йӧв сетӧ». Тӥ гинэ ӧвӧл, соос но ветлӥзы нюлэске «Энӧ сӧмын ті, но и найӧ ветлісны вӧрӧ»;
б) паныд сувтӧдана: нӧш «но», а «а», но «но», а то «а то». Пример вылӧ: Тӥ ужаны кошкиды, нош сузэре татчы кылем «Ті уджавны мунінныд, а чойӧй татчӧ кольӧма». Мынэсьтым ӧз юалэ, а мон ваньзэ верасал «Менсьым эз юавны, а ме эськӧ ставсӧ висьталі». Дыртэлэ, а то бере кылёды «Тэрмасьӧй, а то колянныд»;
в) торйӧдана: яке...яке «али...али», оло...оло «али...али», не то... не то «то ли... то ли», я...я «то...то», не...не «не то...не то», то...то «то...то» яке мон, яке со «али ме, али сійӧ», оло лыктоз, оло уз «али локтас, али оз». Пример вылӧ: Кин ке но вынэз я сюдэ, я секталэ «Кодкӧ вокӧс то вердӧ, то юкталӧ». Не вань, не ӧвӧл «Рам морт (то ли эм, то ли абу)». Не то жаляса вераз, не то вожъяськыса «Не то жалитӧмпырысь шуис, не то вежӧктӧмӧн». Не зор ӧвӧл, не лымы уг усьы «Оз зэр ни лым оз усь». То пӧсь, то кезьыт «То пӧсь, то кӧдзыд».
Подчинительнӧйяс:
а) када: ку, куке (куке...соку) кор (кор...сэки), гинэ, гинэ...но «кыдз сӧмын», бере «сы борын, кор», дыръя «кор». Пример вылӧ: Ку вынэ вуоз, мон уг тодӥсько «Кор вокӧй воас, ме ог тӧд».
Куке будод, пие, соку тон но школае мынод «Кор быдман, пиӧ, сэки тэ и школаӧ мунан». Сергей окопе пырыса гинэ вуиз, педпалан снаряд пуштӥз «Мыйӧн Сергей окопӧ пырис, ывлаын снаряд потіс».
Тон ӧвӧл дыръя, ми ваньмы ужаны ветлӥм «Кор тэ эн вӧв, ми ставным уджавны ветлім»;
б) условнӧй: ке «кӧ», бере «кӧ», дыръя «кӧ». Пример вылӧ: Гур сӥя ке, коркан кезьыт луэ «Пач кӧ кӧдзалас, керкаын кӧдзыд лоӧ». Умой турнад бере, кин тонэ тышкаськоз «Тэ кӧ бура ытшкин, коді тэнӧ вӧйпас». Тазалыкед вань дыръя, нокыӵе уж но кышкыт ӧвӧл «Дзоньвидзалуныд кӧ эм, некутшӧм удж оз повзьӧд»;
в) помка: малы ке шуоно «да». Пример вылӧ: Ми тонэ гуртэ кельтӥмы, малы ке шуоно йырыд висе вал «Ми тэнӧ гортӧ колим, юрыд висьӧ вӧлі да»;
г) мога: шуыса «медым». Пример вылӧ: Тӥ мед шутэтскоды шуыса, ми тӥледлы уж ӧм сётэ «Ми тіянлы уджсӧ эгӧ сетӧй, медым ті шойччинныд;
д) уступитана: ке но «кӧть», озьы ке но «кӧть и». Пример вылӧ: Та уж секыт ке но, асьмеос сое быдэстомы «Кӧть тайӧ уджыс и сьӧкыд, ми асьным сійӧс помалам». Озьы ке но, ми тӥледлы юн оскиськом «Кӧть кыдзи, но ми тіянлы ёна эскам»;
е) гӧгӧрвоӧдана: шуыса «мый», будто «быттьӧ». Пример вылӧ: Вынэ умой дышетске шуыса, ми кемалась тодӥськомы «Ми важӧн нин тӧдам, мый вокӧй бура велӧдчӧ». Тӥ малпаськоды, будто со юромо озьы каре «Ті чайтанныд, быттьӧ сійӧ тӧдӧмӧн тадзи вӧчӧма».
Кывтор
Кывтор вермӧ лоны:
а) индана: тани «со», тӥни «со сэні», вот «то»: Тани учкы «Со видзӧд». Тӥни кыӵе вылэм «Со кутшӧм сійӧ вӧлӧма». Вот озьы «Со кыдзи».
б) стӧчмӧдана: ӵапак «буретш», самой «буретш»: ӵапак али лыктӥз «Буретш ӧні локтіс». Самой татын пукиз «Буретш тані пукаліс».
в) торйӧдана: гинэ «сӧмын», ке но «кӧть», кӧть «кӧть»: Тон гинэ отын ӧй вал «Сӧмын тэ сэні эн вӧв». Одӥг книгадэ ке но сёт солы «Кӧть ӧти небӧгтӧ сет сылы». Коть ватскид ке но, шедьтом «Кӧть и дзебсин тэ, аддзам».
г) вынсьӧдана: но «тшӧтш», ик «и», ук «ӧд», уго, угось «жӧ», ник «дзик»: Сузэре но озьы ик лэсьтоз «Чойӧй тшӧтш жӧ тадзи вӧчас». Тон ик ветлы «Тэ и ветлы». Агае толон гыриз ук «Вокӧй тӧрыт гӧрис ӧд». Атаед уго милям самой усто трактористмы «Батьыд ӧд миян медся бур трактористным». Кӧс эгыре чик ӧвӧл «Кос шомйӧй ньӧти абу».
д) кад серти торйӧдана: ини, ни «нин», на «на»: Выныз дышетске на, нош агаез ужа ини «Ичӧт вокыс велӧдчӧ на, а ыджыд вокыс уджалӧ нин».
е) тӧдчӧдана: бен, о-о, «нӧ, жӧ», озьы «тадзи»: Бен, ма каре вынэ гуртаз? «Мый жӧ вӧчӧ вокӧй гортас?» Бен, со озьы вераз «Да сійӧ тадзи шуис». Тон ке озьы, мон но озьы ик «Тэ кӧ тадзи, ме сідз жӧ».
ж) соссяна: ӧвӧл «абу», не «абу»: кема ӧвол «недыр», кезьыт ӧвӧл «абу кӧдзыд», кулэ ӧвӧл «оз ков», бер ӧвӧл на «абу на сёр». Пример вылӧ: Пересь не пересь, нош егит ӧвӧл ни «Пӧрысь абу пӧрысь, но абу нин том».
з) юалана: -а «ӧ», -тэ «-ӧ», шат «ӧмӧй», меда «жӧ». Пример вылӧ: Дышетскиськод-а? «Велӧдчан-ӧ?» Мон бер ӧй-тэ вуы? «Эг-ӧ сёрмы ме?» Выныд инженер шат? «Вокыд инженер ӧмӧй?». Кызьы меда лыктӥды? «Кыдзи нӧ воинныд?»
и) пыртӧдана: пе «пӧ», пӧй «пӧ». Пример вылӧ: Мыномы пе библиотекаэ «Мунам пӧ библиотекаӧ». Кин пӧй вераське? «Коді пӧ сёрнитӧ?»
к) чайтӧм петкӧдлысь кывторъяс: оло «буракӧ, гашкӧ», лэся «тыдалӧ», иське «сідзкӧ», дыр «тыдалӧ, буракӧ». Пример вылӧ: Тон, оло, Ижысь? «Тэ, буракӧ, Ижкарысь?» Соос черекъязы, лэся «Найӧ, гашкӧ, горзісны?»
Пиос, иське, отын ужалозы! «Зонъяс, сідзкӧ сэні кутасны уджавны?» Вынэд ӧз адӟе, дыр, сое? «Вокыд эз аддзывлы, буракӧ сійӧс?»
л) корана-чуксалана: вай, вае «вай, вайӧ», мед «мед», я «ноко». Пример вылӧ: Вай шуд крезен «Вай ворс сигудӧкӧн». Ческыт мед кошкоз «Мед чӧскыд лоас!» (нянь да сов). Сюресты мед удалтоз! «Шуда туй!» Таза мед луоды! «Лоӧй дзоньвидзаӧсь!» Я, султэ «Нокӧ, сувтӧй!»
Междометие
Вежӧртас серти удмурт междометиеяс овлӧны кык сикасаӧсь:
а) сьӧлӧм кылӧм петкӧдлысьяс: а — а, у — уф. Пример вылӧ: Шедид-а? «А-а сюрин?» Ай-ай-ай, возьыт озьы вераны «Ай-ай-ай, яндзим тадзи висьтавны». У-уф! жади! «У-уф, мудзи!»
б) тшӧктӧм петкӧдлысь кывъяс: ойдо «айда», плие-плие-плие (чуксалӧны ыжъясӧс). Пример вылӧ: Ойдӧ, пот коркась «Вай, пет керкаысь».
Уджъяс
Комиӧдӧй удмурт гижӧдъяс:
I. Мадькылъёс
1. «Уг, уг» шуэ, а ыжез кеся (Ыгы).
2. Одӥг шуэ:
Гужемын умой.
Кыкетӥ шуэ:
Толын умой.
Куинетӥ шуэ:
Гужемын но толын урод (дӧдьы, уробо но вал).
3. Лыс улын пал кук, мыкырскы но кут (Губи).
4. Инмын сьӧд вал ворттылэ, пыд улысьтыз тыл пазьчылэ (Гудыри, чилектэм).
5. Гужем нуллэ дукес, толзэ ветлэ шукрес, юг-юг дэрем полэс (Луд кеч).
6. Ныдо тушмы шоналскиз, азбар тусмы чеберскиз (ӵужон).
7. Пыриськод ке пыр, потӥськод ке пот, пельпумы жаде (ӧс).
8. Сӥньыс быжо маке шекыч кадь лекаське (Вень).
9. Тӧдьы кечлэн сюлмыз сьӧд (Гур).
10. Пуке, пуке но вужерез ӧвӧл (Йӧгу).
11. Шырт уз шу, шарт уз шу, коркае пыроз шулдыртоз (Шунды). (ИК) 015.
ІІ. Вазиськонъёс
1. Шунды анай, пот, пот,
Пилем дядяй, кош, кош!
Шунды момие, лыкты,
Пилем дяди, кошкы,
Дыдык пиосыд кынмыса куло ини.
2. Шундые, пот, шундые, пот,
Синдэ-пельдэ усьты,
Пыддэ-куктэ лэзьты,
Нылдэ-пидэ шунты!
3. Мон, тон, со,
Ми, тӥ, соос.
Кин вылэ лыдӟон дугдоз,
Со ик чимали луоз.
4. Изь, изь, нуные,
Зарни бугоре.
Кӧкыед тынад лӧйкыт,
Миндэред тынад небыт,
Сюрыяд учы чирдэ,
Кынь инь, кынь чимыостэ.
Изид ке, бадӟым будод,
Бадӟым будод-тӥр кутод,
Тэле мынод — пу ваёд.
Теле мынод — пу ваёд,
Коркаед шуныт луоз,
Коркаед шуныт луоз,
Нэнэед тау кароз.
(Тюр.) 016
III. Мудрон кылъёс
1. Асьме шаерысь калык вормонтэм.
2. Бадӟым пыжлы уяны бадӟым зарезь кулэ.
3. Вал уз ӵыжы, пуны уз куртчы, шуыса эн малпа.
4. Гур — коркалэн сюлэмыз.
5. Дышетскымтэ муртлы дунне ӵошкыт.
6. Эгырлэсь пу уд лэсьты ни.
7. Эн ушъяськы, ушъяськемед кышъяськыны но уз тырмы.
8. Жаг турын кизьытэк но потэ.
9. Зарезыс кобыен уд омырты.
10. Зарни пичи ке но, дуныз бадӟым.
11. Инмарлысь сетэмзэ эн возьма.
12. Калгись муртлы уй но, нунал одӥг.
13. Кайгу нюлэскын уг ветлы — адямиос пӧлын.
14. Кыллэн лыэз ӧвӧл.
15. Кылын корка уд ӝуты.
16. Лек зор ӝог ортче.
17. Лек кылъес эмъюм, чебер кылъес сӧрон.
18. Майбыр улон — ӧлӧл вузон.
19. Мумы-айы зарнилэсь но дуно.
20. Нэнэ йӧлын визь пырымтэ ке, мурт визь уз ни пыртны.
21. Оген будӥсь писпуэз тол но погыртэ.
22. Парсьлэн йырыз ке тэриз, мугырыз но тэроз.
23. Сьӧд куакаез коть лемлет вуын пылаты, солэсь тылыоссэ тӧдьы уд кары.
24. Тамак эн кыскы, вазь кулод.
25. Уж дыръя шундыез ачид сайкаты.
IV. Удмурт калык кырӟанъёс
Лымы тӧдьы
Лымы тӧдьы, лымы тӧдьы,
Лымылэсь но тӧдьы кышетэ.
Мертчан ӵужо, мертчан ӵужо.
Мертчанлэсь но ӵужо йырсие.
Дыдык чагыр, дыдык чагыр.
Дыдыклесь но чагыр синъёсы.
Яблок гордо, яблок гордо,
Яблоклэсь но гордо бамъёсы.
Ожо вожо, ожо вожо,
Ожолесь но вожо дэреме.
Вуюись ворпо, вуюись ворпо,
Вуюисьлэсь ворпо айшетэ.
Коӵо куӵо, коӵо куӵо,
Коӵолэсь но куӵо чулкае.
Одӥг гинэ яратонэ
Тодэ меда, ой, но сюлэмме?
Учкы али азбармес
Учкы али азбармес,
Азбармес, азбармес.
Вож буртчин турын ӝужа,
Ӝужа, ӝужа, ӝужа.
Турын пӧлтӥ ныл ветлэ.
Ныл ветлэ, ныл ветлэ.
Ныл сьӧры нош пи мынэ,
Пи мынэ, пи мынэ.
Дугды, нылы, чуп каро,
Чуп каро, чуп каро.
Мон тынад нылыд ӧвӧл,
Ӧвӧл, ӧвӧл, ӧвӧл.
Мон атайлэн, атайлэн,
Анайлэн, анайлэн.
Кинъёс
Кинъёс, кинъёс, кинъёс, кинъёс лыктӥллям?
Ватка нылъёс, ватка нылъёс лыктӥллям?
Кытӥ, кытӥ, кытӥ, кытӥ, лыктӥллям?
Чупчи кузя, чупчи кузя лыктӥллям.
Кытын, кытын, кытын, кытын кӧлӥллям?
Кабан урдсын, кабан урдсын кӧлӥллям.
Маин, маин, маин, маин пласькиллям?
Ӵукна усем, ӵукна усем лысвуэн.
Маин, маин, маин, маин ӵушкиллям?
Бадяр куарен, бадяр куарен ӵушкиллям.
Малы, малы, малы, малы лыктӥллям?
Сины-юны, сины-юны лыктӥллям.
Маин, маин, маин, маин сюдӥллям?
Толло ӝукен, толло ӝукен сюдӥллям.
Маин, маин, маин, маин секталлям?
Чырс сюкасен, чырс сюкасен секталлям.
Кытӥ, кытӥ, кытӥ, кытӥ бертозы?
Чупчи кузя, Чупчи кузя бертозы.
Маин, маин, маин, маин кошкозы?
Дас кык пыжен, горд полысэн полсаса. (ВКЭ)
V. Венгр кылысь берыктӧньёс
Кыдёкысен.
Пичи юрт сылэ Дунай вӧзын,
Кыӵе со дуно улэ сюлмын!
Со доры вутто малпанъёсы,
Котмыло соку синлысъёсы.
Ул вылэм отын вань даурез,
Нош малпан ӝутэ адямиез,
Юн ӧрзи бурдъёс сямен, вылэ...
Нӧш вордэм анай огназ кыле.
Анайме чупай мон кошкыкум,
Тыл-кайгу шокчи сюлмаз соку...
Куректӥсь-гыбдась гадьыз оз кыс
Ӵук лысву кадь дун синвуэныз.
Анайлэн кужмыз ке луысал,
Вӧзысьтыз монэ шат лэзьысал?
Мон ачим но кыльысал туннэ,
Тодысал ке, мэр вите монэ.
Вуоды, эшъёс, тӥ шаерам,
Пыралэ анай доры гуртам.
Палэнтӥ эн ортче, курисько,
Вералэ солы: йыбырттӥсько.
Вералэ, медаз бӧрд мон понна,
Пиедлы, пе, шуд ялан турна...
Нош тодӥз ке улэмме шуген,
Чигиськоз сюлмыз мискинелэн!
Петёфи Шандор (берыктӥз А.Уваров)
Одӥг малпан монэ кураӟытэ
Одӥг малпан монэ кураӟытэ:
Миндэр пӧлы чалмо-а улэптэн!
Я шуяло, сяська музэн, каллен
Кыӵе ке кибыли аляськемен;
Буш висъетын сюсьтыл выллем сылмо...
Уг, осто, уг, озьы уг кулы мон!
Мон мед луо тыпы, эзель нош — чилектон,
Тон лык но пор выжыеным монэ, сильтӧл;
Мон мед усё вылӥысен, из выр сямен,
Ӵашйиськыса ӵыче шимес
Кудӥз инэз-муэз ӟуркалскытоз!
Куке зӥбем вань калыкъёс,
Лек каргаса чиданлыкез,
Сэрпалтозы сиесъёссэс,
Вамыштозы горд знамяен
Нюръяськыны ож бусые.
Петёфи Шандор (берыктӥз П.Поздеев)
Г. Е. Верещагин сярысь
Григорий Егорович Верещагин вордӥськиз 1851 (сюрс тямыссю витьтон одӥгетӥ) арын, Полом гуртын. Йылпумъяз Сарапулысь реальной училищеез, дышетӥз Сарапул уездысь Сосновка, Шаркан, Ляльшур земской школаосын. XIX (дас укмысэтӥ) даурлэн пумаз духовной сан басьтэ, одӥг ар Сарапулын, собере 1900 арысен 1927 арозь священник луыса ужа Бураново гуртын, татын ик дышетэ но. Берло куинь арзэ кышноеныз улӥз Ижевскын. Кулӥз 1930 арын (сюрс укмыссю куамын).
Бернат Мункачи сярысь
Бернат Мункачи Удмуртие вуылон аръёсы, мукет учёнойёс но Удмурт шаере ӵемгес ветлыны ӧдъязы. 1887 (сюрс тямыссю тямыстон сизьым) арын Пичи Пурга котыре вуылэ тодмо ӟуч этнограф но фольклорист П. Богаевский. Со но вылӥ дунъя дышетӥсьёсты Н. И. Ивановез но Иоанн Васильевез. Соос учёнойлы юртто туж усто фольклор материал люканы. Иоанн Васильев, Казанской губерниысь Мамадыш уездысь Вуж Юмъя гуртын 1858 арын вордӥськем маке, Казаньысь учительской семинарез йылпумъя но вань улытозяз ужа Удмуртиын — дышетэ Пичи Пургаын, Юськиын, Бурановоын, Сарапул уездын миссионер но Шаркан гуртын священник вал. Кулӥз 1923 арын. Ваньзэсты та дышетскем адямиосты огазеяз одӥг мылкыд: ас калыкедлы юрттон, сое пеймытысь югытэ поттон.
ДЖЕНЬДӦДӦМЪЯС ДА ВӦДИТЧАН ӦШМӦСЪЯС
ИВПЯ — Лыткин В. И. Исторический вокализм пермских языков. М., 1962.
ИГКЯ — Лыткин В. И. Историческая грамматика коми языка. Сыктывкар, 1958.
КЭСК — Лыткин В. И., Гуляев Е.С. Краткий этимологический словарь коми языка. М., 1970.
КГОУЯ — Алатырев В. И. Краткий грамматический очерк удмуртского языка // Удмуртско-русский словарь. М., 1983.
КПК — Насибуллин Р. Ш. Кыл пумысь кыл. Ижевск, 1974.
УЛО — Тараканов И. В. Удмурт лексикая очеркъёс. Ижевск, 1971.
ВКЭ — Вай кырӟалом, эшъёс. Кырӟанъёс / Люказы Л. В. Перевозчикова, А. Г. Иванова, С. А. Ильин. Ижевск, 1993.
Ш.П. — Шандор Петефи. Стихи на венгерском, удмуртском и русском языках. Ижевск, 1975.
Тюр. — Долганова Л. Н. Тюрага. Ижевск, 1985.
ОФУЯ — Основы финно-угорского языкознания. М., 1974.
Хайду — Петэр Хайду. Уральские языки и народы. М., 1985.
WU — Syrjänischer Wortschatz nebst Hauptzügen der Formenlehre, aufgezeichnet von Yrjö Wichmann, bearbeitet und herausgegeben von T. E. Uotila, Helsinki, 1942.
