ШОГ-ГАЖ КЫЛАМ...

— Ой вед ӧдйӧ кадыс лэбӧ, — плешсьыс бисер войтъяссӧ чышкалігмоз шуӧ Филипп Никандрович. — Вӧлись на быттьӧ война вывсьыс локті, а вот тай дед нин, аслам челядь армияысь воалӧны. А мый тӧдлі да аддзылі, оз куш меным тшук. И вӧвлӧмыс и ӧніяыс зурасьӧны вежӧрам. Да толькӧ оз тай быдӧн кӧсйыны гӧгӧрвоны, мый ми вуджим, мый ми вермим, мый ми талялім. Мукӧд том йӧзыдлы веськодь тайӧ.

Брыкаланск сиктса важ тӧдсакӧд, сельпоса вӧвлӧм председателькӧд, Ф. Н. Артеевкӧд сёрнитнытӧ позьӧ кокниа — и ачыс висьтасьӧ, и тэнӧ кывзӧ.

Квайтымын арӧс неважӧн пасйис мортыс. И сиктса том пенсионер вермас висьтасьны рытбыд да и ӧнія йывсьыс асшӧр кыв шуны вермӧ, донъявны син улас шедӧмсӧ.

Кӧдзыд ывлаысь пырӧм бӧрын сук пым чай юигӧн Филипп Никандрович збодермис, варовмис, кыпыдмис.

— Ог ӧд шу, земляк, мый ме мусӧ бергӧді. Ог... Но мый миян тшӧтшъяяс вуджисны, ме кодь радӧвӧйясыс — ставыс дум вылӧ усьӧ. И быттьӧ аслад доныд содӧ, лолыд ыдждылӧ.

Оз, дерт, вунӧд Филипп Никандрович здуксӧ, кор сійӧ, ефрейтор Артеев, лэччис «Сыктывкар» пароход трапӧд ас чужан Брыкаланск сикт берегӧ. Тайӧ вӧлі 1946 вося июнь 7 лунӧ. Ытва валъяліс да шлячкис потшӧс горувъясӧ. Салдат мышкын — война, воштӧмъяс, биа туйяс. Водзын — мирнӧй удж, ас му вылын ас йӧзкӧд ӧттшӧтш мырсьӧм-тӧждысьӧм, 26 арӧса мортлӧн мӧвпыштчӧм.

Эз рӧднӧй мам пет сэки сылы воча, но сирӧтаӧн кольӧм детинкаӧс быдтывлысь-лэптывлысь ань мада пиӧс моз паныдаліс Филипп Никандровичӧс, война адысь ловйӧн кольӧм пасыноксӧ. Куим медаль югвидзисны демобилизуйтчӧмлӧн морӧсас — «За взятие Берлина», «За освобождение Варшавы», «За отвагу».

— Ог эськӧ ошйысь, но представитлісны кыкысь орден вылӧ — ӧтчыдсӧ Краснӧй Звезда вылӧ, мӧдысь — ІІ степеня Отечественнӧй война орден вылӧ. Да торкысьлуныс вичмис — то командование вежсис, то частьӧй вежсис, — шуӧ Артеев. — Оз сӧмын награда, кӧнешнӧ дела, мортсӧ лэпты. Казьтыштанасӧ ӧні, синмӧс тшӧкӧда да, аддза. Да вед сідз бара артмӧ: медальыс аслам, юбилейнӧйяссӧ лыддьӧмӧн, дас ӧти. И челядьӧй, ныв-пи быдтасӧй, дас ӧти жӧ. Дельнӧя олӧмыс наградитӧ?

Керка йӧр бокті пуксьӧм туйӧд котраліс коркӧ Филипп Никандрович школаӧ. Медводдза велӧдысьнас вӧлӧма менам дедӧ (мамӧлӧн айыс) Федор Софоньевич Истомин. Грамота босьтны кӧсйысьяс — кызь нывка да зонка — лоисны сэки, 1928 воас, первоклассникъясӧн.

— Олӧмыс, кадыс тай ӧтмӧдарӧ янсӧдаліс сэсся, — казьтылӧ Филипп Никандрович. — Коді и семилеткасӧ эз помав, коді усис, коді муніс сиктысь... Быттьӧ ӧти семьяӧ ӧтлаӧдлӧм чой-вок мен первой классыс вӧлі и коли. Аслам со нин медічӧтӧй, Анна нылӧй, кольӧм велӧдчан воас муніс первой классӧ да быттьӧ ачым бара, дас ӧтикӧдысь, вошъя велӧдчӧмӧс, дас ӧтикӧдысь школаӧ туйсӧ таляла.

Аслас Филипп Никандровичлӧн гӧлиник челядь дырыс, югыда панлӧм том дырыс важӧн нин вешйисны Кыдзкарлӧн (тадзи сиктсӧ нӧшта шуӧны сы пуксьылӧмсянь) витнан мыльк сайӧ либӧ пароход лапанъясысь гызьӧдлӧм Печораӧд кылалісны ылӧ-ылӧ.

Пароходсӧ эз весьшӧрӧ ло казьтӧма: Филипп Никандрович олан визьсӧ йитліс пароходствокӧд, кык во велӧдчис Щельяюрын, речнӧй техникумын, штурманскӧй отделениеын. Сэтысянь и муніс 1939 воын армияӧ.

— Кыпыд вӧлі лов вылам, — Филипп Никандровичлӧн чужӧмыс югзьылӧ, быттьӧ весиг томмылӧ, — со ме, Кыдзкарысь петӧм том морт, муна Краснӧй Армияӧ, ылӧ-ылӧ асыввылӧ. — Сэсся мортыс ышловзьӧ да пемдыштӧкодь. — Толькӧ тай эг на тӧд сэки, мый сизим во мысьт бӧр локтӧмыс лоӧ да и дзик мӧдарсянь, рытыввывсянь, Берлинӧ кежалӧмӧн.

Ветымын вит сутки чӧж ас чужан позсяньыс муніс Ф. Артеев служитанінӧдзыс. Туйыс визьйӧдліс Нарьян-Мар — Архангельск — Соломбала — Благовещенск пыр Сахалинӧдз. Благовещенскын буретш и тырис сылы 20 арӧс. Салдат формаа нин вӧлі, 214-ӧд стрелкӧвӧй полкӧ гижӧдӧма. И 1943 воӧдз ковмис служитны границабердса войскаын, пехотаын, вӧлі стрелок-автоматчикӧн, ручнӧй пулемётчикӧн.

Дзик 1943 во помын Ф. Артеев веськаліс 1-й Белорусскӧй фронт вылӧ. Локтісны Сахалинсянь Владивосток пыр поездӧн. Лазо станция вылын нёль тӧлысь чӧж вӧчалісны землянкаяс, сэсся Казаньын формируйтісны лыжнӧй батальон. Филипп Никандровичӧс бӧрйисны ротнӧй комсоргӧн. Кор воисны Бобруйскӧ, 1-й Белорусскӧй фронт вылӧ, лыжнӧй батальонсӧ лэдзалісны: Выль во водзвылын сэтшӧма зэрис сыладорын! Артеевӧс гижӧдӧны 75-ӧд гвардейскӧй Краснознаменнӧй Бахмачевскӧй дивизиялӧн 106-ӧд связь батальонӧ.

— Веськыда шуа, земляк, — Филипп Никандрович кыкнан кабырсӧ топӧдлӧ, — связист-пехотинецлӧн уджыс сэтшӧм сьӧкыд, ок! Мунан-мунан, а сувтан — бара йитӧд колӧ! Жар кӧть шляча — линиятӧ прӧверитны быть! Связь пӧ — армиялӧн нервыс тай, шуласны. Сідзи и эм.

Бобруйск дорын кӧ медводзсӧ быдса во джын оборонаын вӧлісны, 1944 вося июньсянь ыджыд вынӧн мӧдісны наступайтны. 40 километрӧн суткинас ковмис подӧн гожся енэж увті шалсйыны и, уйны и, чепӧсйыны и. Узьлыны сюрліс кӧнсюрӧ. Приказ серти чеччан — и бара водзӧ. Мышкас связистлӧн тюрик — 800 метр кузьта гартӧм провода. Абу чача. Кык пуд сьӧкта. Да и аппаратыс век ордын. Связист ассьыс могсӧ пӧртӧ олӧмӧ и войын, мукӧддырйиыс кӧть синтӧ бытшкы, нем оз тыдав, а подразделениеяс костын йитӧд мед вӧлі.

Сійӧ гожӧм-арнас вӧлі мездӧма вӧрӧгысь Бобруйск, сэсся Минск, Барановичи, Белосток. Коймӧд ударнӧй армиясӧ, кытчӧ пырис и Артеевлӧн частьыс, куим тӧлысь кежлӧ вуджӧдлісны Коймӧд Прибалтийскӧй фронт вылӧ: содтӧд вын, тӧдӧмысь, колӧ вӧлі сэні сэки.

Филипп Никандрович пӧся висьтавлӧ, кыдзи найӧ ёртъясыскӧд мездӧмаӧсь Рига, куим сутки олӧмаӧсь на Даугава ю дорас, а сэсся бара вуджӧдӧмаӧсь Первой Белорусскӧй фронт вылӧ. Вуджнысӧ сюрис и поездӧн, и подӧн.

— 1944 во помас форсируйтім Висла ю. — Филипп Никандрович долыдмӧ, быттьӧ выльысь сэкся кыпыдлунсӧ кылӧ. — А 1945 вося январь 17 лунӧ мездім Варшава. Миян частьлы шедіс честь мунны полякъяслӧн столицаті, кар шӧртіыс. Кӧть, шуам, и йӧз мулӧн карыс, а сэтшӧм и шуштӧм лоліс, сьӧлӧмыд вӧлі ёнтӧ сыысь, мыйӧдз Варшавасӧ фашистъясыс вайӧдӧмаӧсь, пӧшти дзоньнас жугӧдлӧмаӧсь. Дерт, ӧні кӧ сэтчӧ веськала, ог тӧд выльмӧдӧм Варшавасӧ, а сэки немечьяс дорӧ лӧглунӧй ёна кыптыліс.

Кадыс колис, а мортыс век ылыстчис на гортсьыс: воинлӧн туйыс матыстіс сійӧс Одер ю дінӧ. Буретш сэні Филипп Никандровичӧс примитӧны ВКП (б) членӧ кандидатӧн, а нёль тӧлысь мысти Артеев лоис нин партияса членӧн. Партийнӧй билет сылы сетісны Магдебургын.

1945 вося май 2 лунӧ 75-ӧд гвардейскӧй дивизия, кытчӧ пырис и 106-ӧд связь батальон, босьтіс тшӧтш Берлин. Артеев частьлӧн сэсся водзӧ боевӧй действиеяс эз вӧвны. Найӧс вештісны английскӧй оккупационнӧй зона границалань. Нойендорф — тайӧ немецкӧй карсяньыс гортӧвыв мӧдӧдчис Артеев.

Филипп Никандрович, ыджыд тушаа, вуджӧм вояссьыс ли мыйысь ли муртса мышкыртчӧма, ёжикӧн моз тшӧтшкӧртӧм юрсисӧ шыльӧдӧ да нюжӧдчӧ стенын ӧшалысь календарь дінӧ, нетшыштӧ сэтысь ӧти лист.

— Бара тай ӧти лун кольӧ со, — шуӧ сійӧ. — Война вылас менам подвиг, кӧнешнӧ дела, эз вӧв. Быдлунсясӧ боевӧй ёртъяскӧд вӧчи. Эг жӧ вывті эськӧ ачымӧс видз, а ранитчӧма эг жӧ вӧв дай. Но йӧзыс, народыс ӧтласӧн быд лун подвигсӧ артмӧдісны. Сійӧн, буракӧ, и дум вылӧ усьӧны война лунъясыс. Со менам вит пи. Да мед эськӧ эз жӧ нин ковмы некодӧс война вылӧ колльӧдны. Тӧждыс-заботаыс и сідзи тырмӧ.

Гӧтырыскӧд, Анна Михайловнакӧд, коді сельпоын жӧ уджалӧ, Артеев гозъя, шулі тай нин, быдтісны, лэптісны кок йылӧ 11 челядьӧс. Вывті лелькуйтӧмыс, гашкӧ, эз вӧв, но чиршӧдлытӧг удж бердӧ сибӧдчисны ичӧт дырсянь, бура велӧдчисны. Ӧні куимӧн, бӧръяясыс, ветлӧдлӧны Брыкаланскса восьмилеткаӧ: Виталий таво помалас ас сиктса школасӧ, Андрей воӧдчис грамоталӧн квайтӧд тшупӧдӧдз, Аннушка, курас-карасныс, мӧд классын велӧдчӧ. Мукӧдыс ставныс уджалӧны: Нина и Галя, кык чой, Вылыс Човйын; Василий — Печора карса портын крановщикалӧ; Эмилия — ас сиктас вый вӧчан заводын рабочӧй; Рая — Ухта дорын, Катыдведь станцияса дежурнӧй; Николай — «Брыкаланскӧй» совхозса рабочӧй; Оля — Печораса ГРЭС-ын пӧвар-кулинар; Володя — студент.

Кызь нёль во сельпоын председателяліс Филипп Никандрович. И сы серти, кутшӧм груз, шуам, волывліс сельпоӧ война бӧрын, позьӧ артыштны-аддзыны сиктса йӧзлысь материальнӧя быдмӧмсӧ, олӧм бурмӧмсӧ. Ачым унаысь казявлі: ваясны универмаг дорӧ да ректасны мебельтӧ, йӧзыд водзвыв нин гижсялӧны списокӧ, мед сюрӧдны коланасӧ — гардероб ли, сервант ли, тумбаяса полируйтӧм пызан ли. Ӧдйӧ тай кыськӧ и вӧла-доддя сюрӧ, мед ньӧбӧмсӧ гортӧдзныс, кильчӧ дорӧдзныс инавны, колана гажсӧ керкааныс пыртны. Бӧръя кадӧ заводскӧй пыжъяс кутісны воавны торговляӧ — ӧта-мӧднысӧ панъялӧмӧн войтыр ньӧбалӧны «Обь», «Крым», «Воронеж» маркаа пыжъяс, кодъяс тӧдчымӧн содтісны сиктса флотсӧ. Ог шензьӧдӧм могысь пасйы тайӧс гижӧдам. Печора бокса быд сиктын, быд посёлокын берег дорыс восьса ва дырйи порт кодь. Моторъяслӧн шыалӧм-буалӧмыс Печораыслы сиӧм симфония моз оз ланьтлы йи сувттӧдз. А му выв транспортыс! Велосипед-мопедыс мыйта, мотоциклыс! А лым-бус лэптысь «Бураныс» нин кымын! Быд керка водзын лэптысьӧма уна пиня-вожа куран — сынӧд гыяссӧ куртысь-асалысь антеннаяс, асыв-лунӧ веськӧдчӧмаяс, отсалӧны и кыдзкарсаяслы видзӧдны телепередачаяс Сыктывкарысь и Москваысь. Сельпо зільӧ могмӧдны сиктсаяслысь корӧмсӧ.

Филипп Никандровичлы тӧд вылас уси кыдзи зэв тӧдчанатор, олӧм визьсӧ тыдӧдантор луныс, кор 1950 вося апрельын нин сійӧ, сельпоса выль пред, да бухгалтер колхозысь медалӧм 2 вӧлӧн мӧдӧдчисны Щельяюрӧ грузла. Бӧр туйын суис шляча, сэсся кутіс зэрны. Вынысь петӧм тувсов вӧвъяс ӧдва кыскисны рӧзвальӧ тэчӧм ящикъяс да тюкъяс. 56 километра туйыс груз вайысьяслы кажитчис зэв кузьӧн, помасьтӧмӧн.

— Кор нин, — шуӧ Артеев, — Пальник шор чойсӧ кайим да сельпо складӧ ректім вайӧмсӧ, сьӧлӧм вылам лоис кокниджык. И сэксянь пытш быттьӧ пытшкам пырис — кыдз мый позьӧ ас сиктсаяслы вайны мукӧд йӧзсьыс не омӧльджыктор, лӧсяланаӧс и коланаӧс. 85 тысяча шайт дон вося оборотыс сельполӧн сэкитӧ вӧлі. Но и вӧлӧн, тӧвнас, и пароходӧн, гожӧмнас, Щельяюрӧ — сэні Ижма районлӧн снабженньӧ базаыс — пыр ачым вӧлі муна, зіля шедӧдны позянасӧ. Ӧнітӧ оборотыс дас пӧв содіс, но предалӧмӧйлӧн медводдза воясыс пыр паметям. Да, ме думсьым, мортлӧн ӧтарсянь кӧ медсьӧкыдыс да мӧдарсянь кӧ медъюгыдыс оз вунны некор. Меысь унаӧн сьӧкыдджыкӧс на олӧмас вуджисны, тайӧс, земляк, этадз гӧгӧрвоа. А вот, думыштла да, квайт дас вонас мыйкӧ оз жӧ этша ӧкмы-чукӧрмы вежӧрам да сьӧлӧмам пуксьӧмаыс. Ме зэв ёна радейта налим кыйны йи пыр. Кивуз ли клюст кӧдзыд ли, а угӧддьӧ дорам мунігам, 5–6 верстсӧ талялігам, став бурыс и лёкыс син водзам выльысь сувтлӧ. И воюйтлан ёртъясӧй быттьӧ орччӧнӧсь лолӧны, и челядьдырся серпасыс вуджӧртлас, и ассьым челядьӧс быдтан вӧвлӧмторъясыс югнитлӧны. Усис врагкӧд косьын, шуам, менам боевӧй ёрт Бочкарёв. Ме гижи, думсьым ышӧдны кӧсйи, письмӧ-юӧр гӧтырыслы, Нина Александровналы, Ижевскӧ. Мен сійӧ вочавидзис. Ме бара гижи. И сідзи гижасьӧмыс гӧрддзасис костаным. Фото весиг воліс. Тайӧ письмӧясыс салдатлысь ловсӧ лэптісны, пытшкӧссӧ ӧзйӧдісны. Айӧ менам 1912 восянь да 1917 воӧдз служитӧма царскӧй армияын, со тай снимокыс сылӧн стенас, первой мирӧвӧй война дырйи Германияӧ пленӧ сюрлӧма. А ме сэки, немец му вывті тувччалігам нин, мӧвпалі: мися, кӧть дӧва-салдаткалысь сьӧлӧмсӧ кокньӧдышта — и аслым бур. Нина Александровна велӧдіс сэні начальнӧй классъясын. И другысьӧн Одер форсируйтӧм водзын, бой водзын, мен мыччӧны бандероль. Видзӧда — «Краткий курс истории ВКП (б)» книга ыстӧма! Пелям — трубка, пидзӧс вылын — аппарат, пукала джек вылын няйтӧссьӧм гимнастёркаа, дежурита, связь кута — и со козин ас мусянь, тӧдтӧм аньсянь!

Сельпо предӧдз тані ме, Кыдзкарас, уджалі райфоса налогӧвӧй агентӧн. Борӧвӧй лесопунктӧ локті командировкаӧ (ачыд тӧдан — мӧдлапӧлын тай со, Борӧвӧй юыс усьӧ Печораӧ, сэсянь 29 километр и эм вӧр лэдзанінӧдзыс), Микул участокын вочаасим Анна Михайловнакӧд. Сэні сійӧ вӧр лэдзис. Шань ныв, уджач. Тӧдмасим. И со 30 воысь унджык нин олам-вылам, шог-гаж кылам.

Буретш тайӧс кывзігам пырис Филипп Никандровичлӧн гӧтырыс.

— Со тай и, — водзӧ сёрнисӧ гылӧдіс Артеев, — мам-героиняным локтіс. Ывлаыс пыр на кӧдзыднас лолалӧ?

— Тӧлыс оз тай жарӧн пӧльт, — гыӧртӧм шальсӧ пӧрччигмоз шыасьӧ Анна Михайловна. — Кӧн нӧ нин Ӧндрейным? — Пи йывсьыс пырмунігмоз юаліс.

— Эн али мый казяв? Пес тай поткӧдлӧ выль керка мышкын.

Дерт, дас ӧти быдтасысь унаӧн шпоркнитісны-лэбовтісны нин, ассьыныс шуд тэчӧны. Но и оланіныд важмӧ. Важ керкакӧд дзик плӧть-орччӧн лыбис выль — вевт улын нин, сӧмын джоджтӧм на, пачтӧм на, ӧдзӧстӧм на... Но стеклӧалӧм ӧшиньяса нин. Уна вежӧса, мед ставӧнлы, коді бать-мам бердын на, оз ло дзескыд.

1974 воын сиктсаяслӧн партийнӧй собрание вылын Ижма райисполкомса председательӧс вежысь Арсений Терентьевич Хозяинов мыччис Артеевлы «Ветеран труда» медаль. Законнӧя сетӧма тайӧ медальсӧ. Ай-мамныс кодьӧсь жӧ зільӧсь и дас ӧтикнан челядьыс. Андрей со пес поткӧдлӧ, Аннушка тшайникӧ чай заваритӧ да пызан выв лӧсьӧдӧ, Коля зыртӧ лым, ёна турӧбаліс асывсянь да, Виталий быд пач водзӧ пес пыртліс, Эмилия лавкаӧ котӧртіс. Мамныс, Анна Михайловна, мӧс лысьтыны петіс. Ачыс Филипп Никандрович асывнас кыйӧм налимсӧ ыджыд пес плакаӧс моз пыртіс посводзысь, мед аски кежлӧ керны-весавны.

— Айӧ, — фуфайкасӧ пӧрччигмоз юӧртіс Андрей, — выль «Войвыв кодзув» воис талун. Сэн тай, джаджъяс куйлӧ.

— Но-о, — шыасис Филипп Никандрович, — сідзкӧ, талун изба-читальня вӧчлам бара.

Артеев семьяын сідзи артмӧ важӧнсянь: локтас «Войвыв кодзув» журнал, да ыджыдджык гижӧдсӧ гораа лыддьӧ кодкӧ ӧти, а ставӧн кывзӧны, коді пызан сайын, коді вольпасьын, коді паччӧрын — но ставӧн шы ни тӧв кывзӧны сьӧлӧмсянь, пельяссӧ чошкӧдӧмаӧсь. Ывлаын турӧб дурӧ-живгӧ, а тані, электричество биӧн югзьӧдӧм вежӧсын, выль коми гижӧдса персонажъяслӧн олӧм гӧрӧдыс разьсьӧ.

— Веськыда висьтала, земляк, — журналлысь выль номер листалігас сёрнитӧ Филипп Никандрович. — Кор тэ менӧ критикуйтін, мыйла пӧ коми сиктса морт ме ог гижсьы дзик ӧти коми литературно-художественнӧй журнал вылӧ, сы воас и гижси. И вот 19 во помся лыддя и лыддя. И ставнас семьяӧйлы быттьӧ аслыспӧлӧс шуд, гаж сэки ылькнитлӧ, кор выль номер локтӧ. Мен, сиктын олысьлы, кӧнешнӧ, медъёна сьӧлӧм вылӧ воӧны сиктса проблемаяс лэптысь гижӧдъяс, йӧз вылас пыдісянь видзӧдласа произведениеяс. Лыддя бур гижӧдсӧ да быттьӧ ас вӧлӧстьсаяслысь аддза олан туйсӧ, унатор быттьӧ миян сиктын вӧвліс сэтшӧм жӧ.

Кӧть и пенсия вылын Артеев, Госстрах агентӧн на уджалыштіс. Аттьӧалан кыв районса юралысьяссянь кывліс и тайӧ пост вылас.

— Уна выльыс олӧманым, сьӧлӧмтӧ бурмӧдысьыс, ышӧдысьыс, — шуӧ Филипп Никандрович. — Но мыйсюрӧ тшӧтш и лӧсявтӧмыс чужӧ. Кокниджыка овны кутім, и уналӧн том йӧз лыдысь тыдовтчис иждивенчество, веськодьлун. Сэтшӧмъяссӧ скӧрджыка колӧ петкӧдлыны гижӧдъясаныд.

Олӧны-вылӧны Кыдзкар сиктын Артеев гозъя, дас ӧтик челядя бать-мам. Уджӧ, бурӧ, мичӧ сибӧдісны найӧ быдтасъяснысӧ. И лыддьӧны тайӧс медколанаторйӧн, олӧмыслы ассяньныс козинӧн.

— Вӧлӧсьтаным ловъяыс менам сӧмын дзик ӧти тьӧзка вӧлі неважӧнӧдз — Филипп Ефимович Филиппов, учитель-пенсионер. Кыкнанным дзик ӧти лунӧ пасйим ассьыным юбилей. Сійӧ — 70 арӧс тыртіс, ме — квайтымынӧс. Ӧні эм коймӧд Филипп сиктас, кага на. Мед быдмас аслыс да ас йӧзлы шуд вылӧ, водзӧ сетлӧм нимнымӧс нуӧ. И ми на зілям тайӧ олӧмас, мыйкӧ бурӧс вӧчны кӧсйысям.