СІДЗ ЖӦ МУСА, ДОНА, АС

Печора юыс таті бара мегъялӧ. Но дыр-ӧ нӧ «Ракетанад» кывтігӧн гӧгӧртны сійӧс? Крут берегъясыс вочасӧн алькӧсмисны, юыс шевгӧдчис веськыдвыв — и водзын петкӧдчис ласта, а сы сайын, ёльӧн торйӧдӧм, берегсяньыс пыдын, вӧрнас нин топӧдӧм, быттьӧ нарошнӧ пырӧдчӧма, ыджыд кушин мыччысис. Теплоходыс первойсӧ кушин вылас и кутӧ нырвизьсӧ, сы вылӧ и локтӧ, ю чукыльыс помасьӧ да. Матӧджык воас ласта бокас — вӧлись бӧжсӧ петкӧдлас теплоходыс, аслас гы вылын катовтчигтыр.

Кушинас, пыді пельӧсас, сьӧдӧб тыдалӧ — важмӧм ӧтка керка ли мый кольӧма челядь дырӧс казьтылӧм вылӧ. Тайӧ кушинас коркӧ сулаліс дзоляник посёлок, Лая. Кӧр видзан совхоз вӧлі тані, тундра юлысь нимсӧ и сетлӧмаӧсь посёлокыслы. Ӧні посёлокыс абу. Совхозсӧ ӧтувтлісны Усвавомсакӧд, и йӧзыс сэтчӧ жӧ вуджисны, ю катыд мӧдісны. Кушин кывтыдын, кӧні расыс орлӧ, Печораӧ усьӧ Мутнӧй ю. Ю вомас и сибӧдчывлісны коркӧ пассажирскӧй пароходъяс. Ӧні найӧс вежысь теплоходъяслы татчӧ сувтлыны помка абу: пырысь ни петысь.

Лая посёлокас вӧвлі начальнӧй школа. Нёльнан классӧ велӧдіс ӧти велӧдысь. Ӧти вежӧсӧ ӧд и тӧрлісны нёльнан классыс. Быд класс — парта рад. Вушйӧм краскаа пызан, водз пельӧсын голландка пач, стенын дӧска, кык полушариеа карта, бӧр пельӧсын книга тыра шкап — библиотека. Орчча вежӧс — физкультура зал пыдди. Вот и быдса школа. Грамоталӧн нёльнан тшупӧдті ӧттшӧтш кавшасьысьяслы — комын кык быдмысьыдлы — тайӧ тырмис.

Война заводитчӧм бӧрын регыд мамӧс индісны велӧдны Лаяӧ. Вит барак, нёль ас керка, магазин, склад, пекарня, овощи видзанін, пывсян, ледник. Нюр дор крежас — скӧт карта, конюшня. Вӧрыс керка мышкад и мойдчӧ. Тӧвнас воласны тундраысь кӧр аргышаяс. Лым сылігӧн бара янсӧдчасны посёлоккӧд. Кино ни радио. А сэтшӧм гажа да лӧсьыд вӧлі! Ӧнӧдз сьӧлӧмӧс кокни руӧн сэтчӧ нӧбӧдлӧ. Эз, дерт, юмов вӧв ставыс — сакарыд вӧлі норма. Эз, дерт, пӧтӧса вӧв ставыс — содтӧд нянь тор йылысь вӧлі медыджыд думыд кузь рытнад. Эз, дерт, нимкодьмӧд ставыс — быдӧнлӧн и сэні кодкӧ да кодкӧ усьысьыд вӧлі. И Иван дядьӧ усьӧм йылысь юӧрыс ӧти тӧвся рытӧ сэтчӧ воис. Ме эг бӧрд. Бӧрдіс мамӧ урокъяс бӧрын классын. Ме кӧсйи, медым сійӧ бӧрдіс бурпӧт. Ӧд вокыс сылы жаль — и меным сідз жӧ. Сэки сылӧн и менам дойыс личалас.

Войналӧн сьӧд борд йылыс шеныштчис ме весьтын и сэк, кор фронт вылысь воис контузитчӧм Кызъюров Максим. Сылӧн Ӧндрей пиыс мекӧд орчча радын — орчча классын пукаліс. Латшкӧс тушаа, мугов чужӧма, Максим повзьӧм кодь сьӧд синъяснас видзӧдіс сёрнитысьлы вомас: морттӧ пельтӧммӧдӧма войнаыс. Кӧть и нинӧм эз кыв, локтан тулыснас жӧ сійӧ петіс нин мукӧдкӧд тшӧтш тундраӧ пастукавны, медым война биӧн сотыштлӧм ловсӧ ыркӧдны океансянь локтысь тӧвъяс вылын. Сэсся коркӧ локтіс воюйтанінысь Пиля Сем Сидӧр. Мамӧлӧн вӧвлӧм велӧдчысь, вӧсни да кузь, сійӧ вӧлі ыджыд детинка кодь. Но детинкалӧн гимнастёрка сос пӧлыс вӧлі тыртӧм. Уджӧ сибӧдчысь веськыд кисӧ мырддьӧма войнаыд, пежыд.

Совхозса директорсӧ, кӧть бандзибас вирыс ворсіс, мыйлакӧ сідзи и эз корны фронт вылас. Тыдалӧ, вунӧдісны. Зато менам ним вылӧ районсянь воліс призывайтчан бумага: ӧшыбкаӧн дас во содтӧмаӧсь арлыдӧс.

Лаяын олігӧн медводдза прӧмыслысь кӧрсӧ тӧдмалі. Этатӧн со, ласта бокас, лыа берегсяньыс пидзӧсӧдз ваӧ келӧмӧн, нэмнам медводдзаысь вуграси. Шыбиті нидзула вугырӧс катыдӧ, визулыс вочасӧн кылӧдіс самсӧ. Кылалігмозыс табйӧй вӧрзис и войӧдіс шӧрӧвыв, сэсся вӧйис. Кыскышті шайтӧс ас вылӧ — кӧв помас чери пыксьӧ! Васьыс косӧ петі да берегсьыс ылӧ, гӧптӧ пукті лэптӧм ёкышӧс. Чериыс чеччалӧ. Сьӧлӧмӧй чеччалӧ жӧ. Ачым ӧд кыйи, ачым! Номйыс вильӧдӧмӧн вильӧдіс, но эг нин сэтшӧма кыв курччалӧмсӧ. Кыкнан кинам шайтсӧ кутігӧн и вӧтлыны номсӧ некор. Юрӧс пыркнитла, гырддзанам бокӧс ниртышта — табсьым синмӧс эг лэдзлы. Ӧкмыс лов мамӧлы катӧді сэки — дасӧдыс мыніс и сэсся эз нин шед. Рытнас эг сӧмын тшай юӧй ичӧтджык воккӧд.

Ӧти гожӧмӧ Лаяыс унаӧс тшыгъялӧмысь мездіс. Мутнӧй ю вомысь, сёйӧда кыркӧтшсьыс, ӧтчыд пароход колльӧдӧм бӧрын ёртъяскӧд аддзим мупытшса склад. Шыбласям вӧлі юас — коді медылӧ? Кок улас кодлыкӧ веськаліс гӧгрӧскодь сёй палак. Ӧти, мӧд, коймӧд. Вувзясьнытӧ лӧсьыд. Видзӧдам да, сёй кышӧд улас — лямӧдӧм, чукыртчӧм картупель. Корсӧ кули, и ки пыдӧс вылӧ водіс виж рӧма кӧвдум, нюдз, быттьӧ резина, вильсъялӧ, быттьӧ выйӧн мавтӧма, нильӧг. Исышті — васӧд дука. Крахмал! Беддьӧн кодйыштім мусӧ — унджык и унджык сюралӧ. Ӧта-мӧд бердӧ лемасьӧмаӧсь сёйнас, рӧгӧза торъяса. Мукӧдыс лятиӧссьӧма, киад босьтны зывӧк. Гортӧ кымынӧскӧ вайим, весалім мусьыс да. Гырысьяс шензисны.

Сэсся ми, челядь, гожӧмбыд кыскалім муын дзебсясьӧм картупельсӧ. Кулян, косьтан, изан — дыр чӧсмасим картупель пызьысь пӧжалӧм ӧладдянас. Кытчӧдз мупытшса складыс эз гӧльмы. Коркӧ кодъяскӧ нулӧмаӧсь ю кузяыс картупельсӧ, да арся йиыс туйсӧ потшӧма, тыдалӧ. Мешӧкъяснас и муас сюйлӧмаӧсь. Сы бӧрын кымынысь лымйыс усьліс да сывліс! Кымын ытва мӧвкъяліс! 1944 вося ытваыс, тӧдӧмысь, эрдӧдіс дзебассӧ, йӧзлы пӧльза вылӧ восьтіс, миян кок улӧ веськӧдіс.

Ӧти велӧдысьнад менӧ велӧдны вӧлі некодлы мӧдлы. Мамӧ и велӧдіс, кытчӧдз татчӧс школалӧн бӧръя тшупӧдӧдзыс эг во. Велӧдіс мукӧдсӧ серти чорыдджыка, но мый вӧчан? Аслад мамыд да. Ӧтчыд кузь перемена дырйи ёртъяскӧд ёль дорӧ лэччим. Оз тшӧкыда шондіа ышмӧдысь луныс арнас петкӧдчыв. Бура дыр сэні дурим, баддя раскас войнаысь ворсім, эз на быттьӧ тырмы сійӧ лёкыс збыль вылас да. Ылалім да и доза ёна сёрмим урок вылӧ. Сёрмим куимӧн — ме, Выучейский Ӧлеш, Зӧть Вась Федь Ёгор. Ёртъясӧс мамӧ ӧлӧдіс да тшӧктіс пуксьыны. А менӧ юрсиӧд някыртіс да урок помӧдзыс сулӧдіс.

Но тайӧ вӧлі важӧн-важӧн. Оз и веритсьы весиг, мый вӧлі. Ӧд сы воын на, сы тӧлысяс на, кор менам странаса салдатъяс кок улӧ усис Берлин, меным начальнӧй школа порог сайӧ петан пӧра воис — сдайталі олӧмын медводдза госэкзаменъяс. Сдайтавнысӧ ветлім Лаясянь нёльӧн орчча Денисовка деревняӧ. Сэні начальнӧй школа жӧ вӧлі, да кык сдайтысь класстӧ ӧтувтлісны. Мунім сэтчӧ йи вывті на, локтім бӧрсӧ ойдӧм Печораті ва ньылыд пыжӧн.

Экзаменъяс сдайттӧдз, водзджык на Лаяын пасйисны Победа.

Кутшӧм шуда вӧлі сійӧ луныс, кутшӧм югыд! «Победа!» — кучкасис вежӧрын. «Победа!» — лыдди быд паныдасьысьлӧн синмысь. «Победа!» — живгис рытыв тӧлыс, коді, гашкӧ, сэтысянь жӧ, Берлинсянь, татчӧдз, войнас выльӧн усьӧм лымъя эрдӧдз, скачӧн локтіс. Шондіӧн киськалӧм сӧстӧм лымйыс ёрис синтӧ — быть сэсся синваыд петас.

Кыпыд юӧрсӧ висьталісны асывводзнас Усвавомсянь телефон пыр.

Тӧлыс ворсӧдчис совхоз контора кильчӧ помӧ ӧшӧдӧм флагӧн. Но меным ӧнӧдз на кажитчӧ, мый гӧрд рӧма дӧрапасыс пессис быд керка помын, быд сьӧлӧмын и весиг ме пытшкын.

Орчча патераысь Ӧгаш тьӧтка вӧлі петкӧдӧма флаг пыдди кузь сыръя кумач рӧма чышъянсӧ — сундук пыдӧсысь перйӧмторйыс шпоргис миян барак пельӧсын, стӧч школа ӧшинь дорын.

Рытнас гӧрд пельӧсын вӧлі сёйӧм-юӧм. Бабаяс сьылісны и бӧрдісны ӧттшӧтш. И нинӧм сыын лӧсявтӧмыс, тешкодьыс эз вӧв. Марьямна тьӧтка, скӧтнича, вит челядьӧн кольӧм дӧва, новлӧдліс, мукӧдыс сы бӧрся босьтлісны:

...Дам коня, дам кинжал,

Дам винтовку свою,

А за это за сё

Ты отдай мне жену.

Ты уж стар, ты уж сед,

Ей с тобой не життё,

На заре юных лет

Ты погубишь её.

Хас Булат йылысь татчӧ сибалӧм сьыланкывйыс эз вӧв лишнӧйӧн мукӧдъяс пӧвстын.

Сы воӧ жӧ, Победа воӧ, мунім Лаяысь. Ставыс на сэки вӧлі водзын. А сійӧ, мый водзын, век югыд, шуда, бур. Сідзи тай кӧсйыссьӧ, сідзи тай эскыссьӧ мортыдлӧн.

И со меным, «Ракетаӧн» таті исковтысьлы, кымынкӧ здук кежлӧ мыччысьліс сійӧ иныс, кӧні коркӧ асшӧр олӧмӧн оліс посёлок. Меным мыйлакӧ сійӧ воштӧм мортӧс моз жӧ жаль. Эстӧн, кыддза расын пу пернаяса мылькторъясыс колисны, а олысьяс абуӧсь.

...Ёляс татӧн (сійӧс теплоходсянь ластаыс сайӧдӧ) коркӧ жӧч бидон вӧйтлі. Лэччи вала, а гумовтігам вугйыс мыніс киысь, и визулыс нетшыштіс бидонсӧ, ньылыштіс.

...Ӧти арын со сэтӧн, эм тай на ӧнӧдз сюръяыс, Соловейӧс лыйлісны. Ӧш сэтшӧм нима вӧлі совхозлӧн. Сьӧлӧмас лыйисны кыкысь — ме сюръя саяс кинам тупкӧм синъяса сулалі.

...Оз тыдав тасянь, расыс сукмӧма да, а сэтӧн, дорса му вылас, школа бӧрын кыдзкӧ отсалім картупель босьтны совхозлысь. Пемыдас нин, помнита, бипур дорын мудзӧсь пукалім, сёйим пӧжалӧм картупель. Сэтшӧм вӧлі чӧскыд! Кодкӧ тай нӧшта совла гортас войӧдліс.

...Вотчынысӧ оз ков вӧлі карын моз мунны чӧртыс ылнаӧ. Чӧд вотігӧн ӧтчыд туис вевтӧс вошті. Эг и аддзы, мыр бокӧ пуктылі да. Вежон мысти ӧтилы сюрӧма син улас — вайисны гортӧ.

И со меным, «Ракетаӧн» таті исковтысьлы, кымынкӧ здук кежлӧ мыччысьліс Рӧдиналӧн сійӧ пельӧсыс, коді сідз жӧ муса, дона, ас.

Победа воӧ татысь мунлӧм челядь дырӧй воссьыліс ӧні тадзсӧ. Мусюр сайсьыс локтӧм кымӧръяс буситісны сійӧс поснидик зэрӧн.