КУИМ КАЗЬТЫЛАНТОР

Сійӧ важӧн нин абу. Абу... Но ӧд коркӧ вӧлі, оліс-радліс, шогаліс, нимкодясис, лӧгаліс, ваксьыліс, синва кисьтліс... Праздникасьліс и тшыгсӧ пыкліс. Сьывліс и мудзнас пӧтліс. Мыйыс морт вывті оз мунлы! Морт олӧм оліс, му выв могсӧ вӧчис помӧдз.

А меным сійӧ вӧлі дед. Мамӧлӧн бать либӧ. Ми, Печора бокса комияс, изьватасъяс, дед-бабӧн шуам бать-мамлысь бать-мамсӧ. Эжва дорын моз ыджыд айяс, ыджыд мамъяс абуӧсь миянын. Кӧть батьлӧн, кӧть мамлӧн батьыс — дед лоӧ. Сідзи жӧ и батьлӧн, и мамлӧн мам — баб лоӧ.

Менымтӧ сійӧ вӧлі дед, а Кыдзкар сиктсаяслы — гырысьлы и поснилы — сійӧ вӧлі Учитель. Тадзи и шуисны сійӧс ас костаныс, кӧть эськӧ, кыдзи и быд мортлӧн, дедӧлӧн ним-ов вӧлі жӧ. Истомин Федор Софоньевич — тадзи гижлӧмны метрикаас.

1902 воын дедӧ, изьваса крестьянинлӧн пи, Тотьмаын учительӧ велӧдчӧм том морт, локтӧма Кыдзкарӧ. Сылы воӧма сьӧлӧм вылас тайӧ вӧлӧстьыс — джуджыд мыльк вылӧ плавгысьӧм, Печора юлысь веськыд берегсӧ кыпӧдысь, таті юыслӧн чукыль вӧсна чургӧдчӧм нырдсӧ пыкысь вӧлӧстьыс.

Овмӧдчӧма. Ас мортӧн лоӧма. Во мысти ветлӧма Куяӧ, Печора вомын сулалысь роч сиктӧ, вайӧма сэтысь вӧвлӧм роч раскольниклысь, Иван Синцовлысь, нывсӧ — Марияӧс. Батьӧн лоас. Кӧзяинӧн. Мӧс дай вӧв лӧсьӧдас. Крестьянин питӧ уджад мырдӧн кыскыны оз ков. Турунсӧ тӧв кежлӧ ачыс ном-геб пытшкын ытшкас, куртас, сабриалас мӧдлапӧлын. Пескыд кузь тӧвнад оз жӧ этша сотчы — ачыс жӧ ёртъяскӧд заптывлӧма. Ӧшинь ув градйыс сы дырйи быдтывліс не сӧмын картупель, но и сёркни, турнепс, лук, кушман, морков, свеклӧ, капуста — быдторлы этшаникӧн ин сюрліс, быдторйыс ичӧтикаӧн тӧрліс. Весиг тыква волӧма, кӧйдыссӧ дедӧ кыськӧ поштаӧн велӧдлӧма да.

Вуграсьнытӧ дедӧлӧн азартыс менамысь, пӧжалуй, эз вӧв ныжджык. Ышнясьны-ошйысьны зато эз кужлы дай мукӧдлысь эз радейт татшӧм мисьтӧмторсӧ. А пӧръясьысьтӧ да гусясьысьтӧ тыр мортӧн эз и лыддьывлы, ок мустӧмтіс! Ӧтчыд Ваня писӧ, висьтасьлісны тӧдысьяс, бура ньӧръялӧма — мӧдыс кутшӧмкӧ чача быдман-ворсан ёртыслысь зепталӧма дуригмозыс. Велӧдчысь ёртъяс дырйиыс и ньӧръялӧма: тадзи кӧ пӧ, быдман да, сэки йӧз зептӧ ыджыдджыкторла пыран. Вӧръяссӧ пӧ ме эг лӧсьӧдлы. Вот пӧ тэныд урок, вот тэныд урок! Урокыс, дерт, и сылы — и мукӧдлы быть.

Сэки, уналаын моз, вӧлӧстяс ӧти учитель и вӧлі. Та вӧсна, дерт, и прӧзвищеыс дедӧлы сэтшӧм пуксис. Асьсӧ нимтісны Учительӧн, бабӧӧс — Учитель гӧтырӧн. Ныв-пияныс лоӧмны — Учитель Ваня, Учитель Саня, Учитель Вася да сідз водзӧ. Весиг внук-внучка вылас тайӧ нимыс вуджис. Ӧні на, кор ме локта чужан эрдъяслань, челядь дырсянь мусмӧм нӧрыслань, Ижма аэропортын Кыдзкарӧ лэбысь АН-2 виччысигӧн тӧдтӧм пӧчьяс менсьым юавлӧны:

— Кодлӧн нӧ ачыд Кыдзкарсьыс лоан?

— Учитель Санялӧн ме, ыджыдджык пиыс, — вочавидза тадзи и юалысьлы синмас видзӧдла: тырвыйӧ-ӧ гӧгӧрвоана воча кывйӧй?

— Нырыд тай дедыдлӧн, — чышъян помъяссӧ зэлыдджыка гӧрддзалігтыр шуас ӧти пӧч, и меным быттьӧ югыдджык лоӧ. — Рам бур морт вӧлі, царствие сылы небеснӧй. Кыдзкарас ӧд стариккӧд волывлі, тӧдлі поконикӧс.

Зумышмыла. И тӧд вылӧ усьӧ дедӧкӧд бӧръяысь киасьӧмӧй, бӧръяысь сывйыштчӧмӧй, бӧръяысь янсӧдчӧмӧй. 1953-ӧд воын, гожӧм помланьыс, тайӧ вӧлі. Ленинградӧ ме сэки бара муні, водзӧ артистӧ велӧдчыны, чайтлі сцена вывсянь йӧзсӧ гажӧдны-шызьӧдны.

Мунан лунӧй воис. Бӧрсянь дедӧ петіс кильчӧ вылӧ. Мыччис кисӧ. Сывъясим, кизявтӧм плащ пӧлаясӧй сӧмын ӧтарӧ-мӧдарӧ шевгысьлісны. Дедӧлӧн чукырӧсь, вӧйыштӧм бандзибӧдыс синваыс тюрӧбтіс, быттьӧ син лысъяснас сайӧдӧмаӧсь вӧліны, а сэсся сывйыштчӧмсьыным другысьӧн резсисны, петісны эрдӧ эзысь мольясыс.

— Ладнӧ, дедӧ. Аддзысьлам на, — шуи. Эскӧдана шуи. Ачым збыльысь эски. Мыйла нӧ эськӧ огӧ аддзысьлӧй? А дедӧ сулаліс кильчӧ вылын, посводзӧ пыран ӧдзӧс весьтас. Шытӧг бӧрдіс. Видзӧдіс ме вылӧ — и бӧрдіс. Нинӧм шутӧг. Сӧмын кор нин лэччи кильчӧ содйӧд, синва пырыс сӧдзӧдіс:

— Письмӧтӧ... эн вунӧд гижны...

Закко Ӧндрей суседлӧн керка труба йылас катша пукаліс, юрсӧ качӧдӧмӧн мыйкӧ ватшкис-сӧрис, быттьӧ нарошнӧ локтӧма тайӧ здукас да лёкӧс туналӧ.

Потшӧслань восьлалігӧн нӧшта бергӧдчылі, видзӧдлі кильчӧ мышкӧ. Сэні, мусяньыс неылын, пуртӧн коркӧся кырымасьӧмӧй тӧдчис: ПВА, а улынджык быд мунысь-локтысьлы тыдаліс — ТНА. Сьӧдасьыштӧма жӧ. Закко Ӧндрей пикӧд, Колякӧд, коркӧ тадзисӧ дурлім. Дедӧ эськӧ дӧзмыліс жӧ, бӧрыннас казяліс да, но дӧзмылӧм-видыштӧмсьыс водзӧ эз мун.

Ме чольӧба вуджи потшӧс вомӧн, петі мир туй вылӧ да мӧдӧдчи катыдӧ. Пароход сибӧдчанінӧдз куим кымын километр, тасянь ылынкодь, Брыка шор катыдын на нӧшта. Маршевӧй муяс весьтӧ нёрӧм шонді колльӧдіс менӧ.

Татшӧмӧн и колис вежӧрам дедӧ: ыджыд тушаа, муртса мышкыртчӧма, пӧимӧн киськалӧм сук, дженьыд юрсиа, чусмыштӧм лӧз синма, кузьмӧскодь чужӧм вылас зумыда ляскысьӧм ныра, сивӧймыштӧм уска, щӧтяссьыштӧм кӧтасьӧм банбока. Гач гырк вывті лэдзалӧм дӧрӧма, вижӧн мавтӧм ӧдзӧс весьтас — рамаӧ босьтӧм портретын моз — ӧнӧдз быттьӧ сулалӧ сійӧ, сизимдас куим арӧса изьватас, да прӧщайтчӧ мекӧд, сэкся дас ӧкмыс арӧсакӧд.

Таӧдз аддзывлі дедӧс кыкысь татшӧма жӧ синвасӧ лэдзӧмӧн — дас во сайын таӧдз, кор медыджыд пиыс, Ваня дядьӧ, усис Сталинград дорйигӧн, да бӧрынджык нӧшта — кор бабӧ кувсис.

Во джын мысти Ленинградӧ меным воис телеграмма: календарь серти тулыссӧ восьтысь лунӧ, март 1-ӧд лунӧ, дедӧ эштӧма! Нева дорса карсянь мӧвпӧй ӧти здукӧн вайӧдіс менӧ Печора бокса муса сиктӧ. Сюрс верстъяс пыр ме аддзи сійӧ здукас ичӧт дырсянь тӧдса кильчӧсӧ, ӧдзӧс шӧрын сулалысь дедӧс, сылысь прӧщайтчан мыгӧрсӧ. Со мен и «аддзысьлам на»...

И сэки нин ме эг вермы кутны ачымӧс: кымӧснам мыджси топӧдӧм кабыръясам, и ме водзын куйлысь телеграмма вылӧ синсьым вийыштіс войт, мӧд, коймӧд... Пӧті бӧрдӧмысь да вӧлисти дугді.

Веранда сяма, ичӧтик ӧшиня сійӧ кильчӧыс ӧні абу, сы вӧсна, мый и керкаыс нин, важмис да, разьӧма. Но град йӧр пӧлӧн дедӧн садитлӧм пуясыс эмӧсь. И яр кӧдзыдыс найӧс топӧдлӧ, и лымъя бушколыс тірӧдлӧ, и выльӧн коръясьӧм бӧрын шондіыс нюмдӧдлӧ — быттьӧ ловъяяс сулалӧны бадьяс, кияснысӧ вывлань шыбитӧмӧн: со пӧ, мый мичыс эм миян, ставыс эрдын, ставыс восьса, сӧмын энӧ бырӧдӧй сійӧс, энӧ гусялӧй ӧткымын кокни киаяс моз. Чивъялысь лэбачӧс ас дінӧ кыскысь-сибӧдысь пуясыс тайӧ — дедӧӧс казьтылантор. И мелі тувсов тӧвру улын, и сьӧд арся войӧ шлапкысь слӧт улын — вернӧй стӧрӧжъяс моз сулалӧны найӧ да, тӧдӧмысь, дыр на сулаласны. Медъя! Оз ӧд прӧста сулавны. Сулалӧны и быдмӧны — быд гожӧм пом петкӧдлӧ налысь водзӧ кызмыштӧмсӧ и нюжалыштӧмсӧ. И найӧс вывлань кыскӧ, а вужныс тані, татчӧс муын, зумыдмӧ, ёнмӧ, топалӧ.

Муӧдз копыр сылы, коді вужйӧдліс тані пуяссӧ! Аттьӧ и сылы, коді видзӧ найӧс, оз жуглы-дойдав. Нӧшта нин аттьӧ сылы, коді быдмысь-шувгысь мич дінас содтӧдӧс вайӧ. Вылӧ юрнысӧ лэптӧм бадьяскӧд орччӧн ӧні ӧвтчӧны тані, помсянь помӧдз, сэтӧр кустъяс. Учитель Вася, менам дядьӧ, пиыскӧд вайліс сэтӧрсӧ мӧдлапӧлысь. Со тай, кад колис — и сьӧд да гӧрд рӧма вотӧснад чӧсмасьлӧны нин арнас.

А эсійӧ ляк баддьыс кыдзи паськӧдчӧма, кыдзи пушкыртчӧма гожӧмнас! Ӧшинь улас, торйӧнмоз сутшкылӧм, сійӧ век сибӧдӧ менӧ. Пукала сы водзвылын, татчӧ тувъялӧм лабичын, видзӧда горулӧ, шарсайса лыа ді вылӧ, сэні лэптысьӧм вӧр ді вылӧ, юсайса видзьяс вылӧ. Мусюрӧдзыс видзӧдласӧй сидзӧ, а мышкын, быттьӧ ёрт вашкӧдчӧ, кышакылӧ баддьыс. Быттьӧ дедӧ ышловзьӧ тадзсӧ, муса пармаыс бара тыр веж паськӧмасис да.

Керкасӧ дедӧлысь разисны нин, а пывсяныс служитӧ на, кӧть и водзладорнас тӧдчымӧн муас пырӧма. Дедӧкӧд пывсьылан кӧрыс ӧні на быттьӧ пытшкам. Ведра джын ва вӧлі койыштас дедӧ биа изъяс вылас. Горйыс пӧся лолыштас — руыс пӧтӧлӧкӧ жмитчигтыр вувзьысяс ӧтарӧ-мӧдарӧ. Ляпкӧдчыла. Ӧшинь дорын дузвидзысь пӧнарас би кывйыс — жар жӧ, тыдалӧ, сылы — тшӧтш ляпмунлас-чусмылас. Пӧлӧк вылас сэні нӧшта паськыд лабич лэптӧма. Корӧсьӧн швачӧдчиг первой лабичас водла, сэсся лайкъялысь руыс лэччӧдас менӧ джоджас, а сэсся и шутёвта кӧджас. Пукся пельӧсас, пась вомӧн лолала, киясӧс джоджас лэдза. Ачыс старик петас жӧ, но ёна бӧрынджык, мед ӧтлаын мекӧд бӧр на пыравны.

Воддза жартӧ ӧд нэм он видз. Кыдзкарӧ кӧ локті, кыдз нӧ дедӧс казьтӧм могысь ог пывсьы сійӧ важ пывсянас! Ачым ломта — ачым пывся. Кокни сьӧлӧмӧн муна пывсянсьыс гортӧ. Тэрмасьтӧг, долыда. Паськӧмӧн сумкаӧс муас пукта. Кыкнан киӧн потшӧссӧ восьта — ӧти бӧрся мӧд — куимнан судтасӧ. Вуджа да сідзи жӧ тэрмасьтӧг сипта. Енэжас на видзӧдласӧс шыбитла — оз-ӧ, мися, зэрмыны кӧсйы вой кежлас — вӧлисти сумкаӧс босьта киӧ да моски кузя водзӧ мӧда. Кӧсъя, мед унджыкӧн эськӧ паныдасисны меным, а туй костыс дженьыд. Гортӧ кежигӧн нин, видзӧда да, Закко Ӧндрей лавкаысь лэччӧ. Зепсьыс чурвидзысь вина доз гӧгрӧстӧ морӧссӧ. Паськыд доръяса, еджыд рӧмсӧ вежыштӧм капрон шляпаыс нӧшта нин быттьӧкӧ ляпкӧдӧ тушасӧ.

— С лёгким паром али мый, Володя?

— Пасибӧ, Захарович. Пывси. Эстӧн, дедӧ пывсянын. Ӧдъя на, мун пывсьы.

— Позьӧ кӧ, мыйла ог. Кольӧм вося корӧсьӧй на бӧръя гоз пӧв кольӧма да, сійӧс бырӧдны инӧ и ветла. Софоньевич дедтӧ казьта тшӧтш. Пӧллитра тай босьті жӧ-а, Коля пиӧй перевод ыстӧма да.

— Бур. Пывсьӧм бӧрад абу и грек.

Дедӧлӧн вӧвлӧм сусед, ӧні Закко Ӧндрей бара жӧ суседасьӧма нин дедӧ покониккӧд — тӧлын вуграсигӧн юкмӧс дорас и ланьтӧма сьӧлӧмыс.

Школаыс, кӧні Кыдзкарӧ воӧмӧн велӧдлӧма дедӧ, важӧн жӧ нин абу. Сы пыдди война водзвылын выльӧс, ыджыдӧс стрӧитісны сиктса войтыр. Проектсӧ вӧчлӧма дедӧлӧн жӧ вӧвлӧм велӧдчысь. Сиктын быдмӧм-олӧм морт, сійӧ некӧн торйӧн абу велӧдчӧма, стрӧитчан инженерияад аснаукӧн пырӧдчӧма. И сяммылӧма, небось.

Артмис сідз, мый Кыдзкарса школасӧ меӧн помалан воыс лоис и дедӧлӧн бӧръя велӧдан воӧн. Велӧдны заводитӧмсяньыс вит дас восӧ тыртны эзджык вермы. Во-мӧд, буракӧ, и колис эськӧ тырттӧдзыс, но кокнас вывті сьӧктіс да и сьӧлӧмыс чепсасьны пондіс.

Школаӧ волігӧн сійӧ классӧ, кӧні медбӧръя уроксӧ сетліс дедӧ, видлытӧг ог ов. Кольӧм гожӧм на кежавлі, каникул пӧраӧ. Воськовті порог вомӧныс, сувтовкерлі, видзӧдласӧн инмӧдчылі дӧскаас, пызанӧ, партаясӧ, сэсся нин ӧшиньясӧ. Классыс видзӧдчӧ асыввылӧ и лунвылӧ ӧттшӧтш, Рыжко шор сайӧ и вӧлӧстьӧ, катыдӧ и ю сайӧ.

Ӧні дзик мӧд гӧлӧс шыяс кылӧны тані асывсяньыс, мукӧд синъяс дзоргӧны дӧска вылӧ, мӧд кияс лэптысьлӧны партаяс весьтын. Но подулыс ӧти — школа вевт улӧ чукӧртчӧм челядь босьтӧны тӧдӧмлунъяс.

Внукъяс да правнукъяс нин налӧн, кодъяс вӧвліны дедӧлӧн медводдза велӧдчысьясӧн, шыалӧны и гыалӧны тані, грамота тшупӧдъясӧд кайны заводитӧны.

Школаӧ волӧмӧн думнам дедӧӧс жӧ казьтышта. Медыджыд казьтыланторйыс тайӧ и эм да.

Йӧй бушков либӧ гым-чард, а то и дик, сӧвестьсӧ воштӧм морт, вермасны пасьйыны-жуглыны бадьяссӧ. Пывсяныс, кадыс воас да, киссяс. Коркӧ и школасӧ, кадыс воас да, вежасны выльӧн. И сӧмын ӧтитор венны позьтӧм — школаӧ поздысьӧм челядь дыр. Тёльгысь-варгысь войтырлӧн нэмыс — помтӧм. Школаӧ вайӧдысь трӧпаыс некор оз тыр, век юждӧма лоӧ. И сьӧлӧмӧй, быд пӧлӧс нетшкысьлӧмсӧ вунӧдлӧмӧн, радлун шӧрӧ сунлӧ, кор тӧд вылӧ уськӧда, мый Кыдзкарын тайӧ трӧпасӧ туйдлӧма Изьваса крестьянинлӧн пи, Тотьмаын учительӧ велӧдчылӧм морт, Истомин Федор Софоньевич. Менам дедӧ. Ӧні сылӧн пияныс да внукъясыс-внучкаясыс нин велӧдӧны челядьӧс. Но Учитель лунӧ медвойдӧр сійӧс асьсӧ дум вылӧ уськӧдла. Тыра румкаӧс лэпта и, быттьӧ дедӧ дінӧ шыӧдча, шуа: тэнад паметь вӧсна, Учитель!