КЫДЗИ АРТМӦ ТЕКСТ
ВОДЗКЫВ
Тайӧ велӧдчан небӧгсӧ сиӧма коми синтаксисын ӧти проблемалы — текстлӧн тэчаслы, кодӧс ӧнӧдз зэв на этша туялӧма коми синтаксисын, но кодлӧн ыджыд могыс коми кыв велӧдӧмын.
Медшӧр могыс пособиеыслӧн — велӧдны анализируйтны уна пӧлӧс жанра текстъяс да отсавны сӧвмӧдны велӧдчысьяслы сёрни да гижан сямнысӧ.
Тайӧ пособиеыс тӧдмӧдӧ текстлӧн да микротекстлӧн артманногнас, налӧн сикасъяснас, петкӧдлӧ тырмымӧн уджъяс отсӧгӧн текстын юкӧнъяслысь тэчанногсӧ да найӧс видлаланногсӧ.
Пособиеӧ пыртӧма нималана коми гижысьяслысь уна сикас жанра текстъяс (36 митротекст да 37 дзонь текст): Е. Афанасьевлысь, Г. Горчаковлысь, Е. Козловалысь, А. Поповлысь, С. Пылаевалысь, С. Раевскийлысь, В. Тороповлысь, А. Туркинлысь, Г. Федоровлысь, Г. Юшковлысь, Л. Смоленцевлысь (В. Напалков вуджӧдӧмын роч гижысь) проза; А. Ванеевлысь, Ю. Васютовлысь, И. Куратовлысь, В. Лодыгинлысь, А. Мальцевлысь, А. Мишариналысь, В. Поповлысь, С. Поповлысь, Г. Юшковлысь кывбуръяс.
Тайӧ велӧдчан небӧгсӧ вӧзйӧма педагогическӧй институтса коми кывъя студентъяслы, кодъяс лоӧны посни классъясса велӧдысьясӧн, — а сідзжӧ финн-йӧгра кывъяс специальность кузя университетса студентъяслы.
ССЦ (либӧ МИКРОТЕКСТ) ДА ТЕКСТ
Медым висьтавны кутшӧмкӧ мӧвп, мыйкӧ юавны либӧ кодӧскӧ тшӧктыны мыйкӧ вӧчны, — ми вӧдитчам сёрникузяясӧн (мӧд ногӧн — предложениеясӧн). А медым висьтавны кутшӧмкӧ вӧвлӧмтор йылысь либӧ мортлӧн переживаниеяс йылысь да с. в., — сёрникузяяс йитчӧны ӧта-мӧдныскӧд висьтъясӧ, повестьясӧ, очеркъясӧ, кывбуръясӧ да с.в. — мӧд ногӧн кӧ шуны, текстъясӧ.
Но учёнӧйяс важӧн нин казялӧмаӧсь: мый сёрникузя да текст костын эм кутшӧмкӧ шӧркост синтаксическӧй тэчас (структура); мый текст юксьӧ сёрникузя чукӧръяс вылӧ, кӧні сёрникузяяс ӧтувтчӧны ӧти мӧвп серти; мый сэтшӧм сёрникузя чукӧръясыслӧн (либӧ текстлӧн юкӧнъясыслӧн) эм аслас логическӧй да грамматическӧй тэчас. Татшӧм сёрникузя чукӧр, кытӧн сёрникузяяс йитчӧмаӧсь ас костаныс логика да кыв законъяс серти да кодъясӧс шымыртӧ кутшӧмкӧ ӧти мӧвп либӧ тема, шусьӧ микротекстӧн, либӧ сложнӧй синтаксическӧй целӧйӧн, дженьыда — ССЦӧн (водзӧ кутам вӧдитчыны тайӧ дженьдӧдӧм терминнас).
Сідзкӧ, текст (шуам, висьт) артмӧ ӧти либӧ некымын ССЦысь. Ыджыд висьтын, повестьын, романын уна ССЦ.
Видзӧдлам, кыдзи висьт юксьӧ ССЦяс вылӧ. Видлалам С. Раевскийлысь «Юлӧн гор» висьт.
ЮЛӦН ГОР
Мизин ю ичӧт, но визув, сӧстӧм. Миян сикт дорті сійӧ вӧчӧ ыджыд кӧдж, быттьӧ сиктсӧ кӧсйӧ босьтны кытшӧ. Мунны кӧ ю пӧлӧныс, кӧджӧдыс, ковмас пӧшти быдса лун воштыны, а веськыдавны кӧдж вомсӧ час оз ковмы. Ляпкыдджык берегъяс пӧлӧн овмӧдчӧмаӧсь бадь пуяс. Найӧ лун-лун видзӧдӧны ваас да варовитӧны юыскӧд. Вылынджык — льӧм пуяс. Тулысъясын найӧ дзоридзалӧны сідзи, мый ылісянь кажитчӧ: кодкӧ берег дорсӧ вольсалӧма еджыд дӧраӧн. Кӧнсюрӧ берег пӧлӧныс шевкнитчӧмаӧсь кыддза расъяс. Мусӧ сэні вольсалӧма веж вольӧсӧн, а вылынджык, пуж вылын, дугдывтӧг дзользьӧны лэбачьяс. Льӧм пуяс да кыдзьяс костӧ тӧрӧдчӧмаӧсь сэтӧр кустъяс, жельнӧгъяс. Мунан берег пӧлӧныс, нимкодясян став мичлуннас и друг кылан: кӧнкӧ водзын мыйкӧ сёльӧдчӧ... Коді, мый? А сёльӧдчӧм шыыс пыр содӧ и содӧ. Матыстчан сэтчӧ, и сэні, вӧлӧмкӧ, ичӧтик кось, — визув ваыс гораа сёрнитӧ гальки изъяскӧд. И тадзи быд гожӧм кылан юлысь горсӧ, сылысь сьылӧмсӧ.
Ар. Кӧдздӧдіс. Друг ӧти войӧ берег дорын едждӧдісны пуж, быттьӧ пӧрысьмисны, дзормисны... А мича ю тупкысис стеклӧ кодь югыд йиӧн. Видзӧдан да, йи пырыс тыдалӧ быд из, быд турун сі. Ӧні сӧмын оз нин кыв юлӧн горыс, сылӧн сьылӧмыс.
Регыд и сійӧ шебрасяс дыр кежлӧ еджыд эшкынӧн. Гажа тулысӧдз, мича юӧй!
Тайӧ висьтас позьӧ аддзыны куим ССЦ да куимнаныслы позьӧ сетны юргижӧд: I. Мизин юлӧн ыдждаыс. II Мизин ю гожӧмын. III. Мизин ю арын.
ССЦяс вермӧны лайкыда йитчыны ӧта-мӧдныскӧд да сулавны ӧта-мӧдныс бӧрся. ССЦяс костын татшӧм йитӧдсӧ позьӧ аддзыны «Юлӧн гор» висьтын. Но ССЦяс костын йитӧд туйӧ вермас лоны и свободнӧй сёрникузяяс. Босьтам С. Раевскийлысь нӧшта ӧти висьт.
ЗЭР БӦРЫН
I. Лун-мӧд сайын на сиктбердса кыддза раскын вӧлі гажтӧм. Кокъяс улын шаракылісны кольӧм вося косьмӧм виж коръяс, чегъясьӧм увъяс. Мусяньыс ӧвтіс пӧдӧм корӧн.
Талун сяркнитіс медводдза гым, сэсся чорыда зэрис, быттьӧ ведраысь кисьтіс.
II. Шоныд зэрыс раскысь садьмӧдіс став ловъясӧ. Кыдзьяс вылын гаръясыс потісны, мыччысисны нэриник веж коръяс, а му вылас чургӧдчис веж турун. Сійӧ вевттис кольӧм вося важ коръяссӧ, пӧрӧм дзор турунсӧ, чегъяссьӧм посни увъяссӧ. Сэсся петісны кутшӧмсюрӧ дзоридзьяс. Раскыс ловзис, кыпыда лолыштіс, лоис сэні сӧстӧм, югыд. Вежӧдӧм му вылас кыдзьяс томмисны, веськӧдчисны и лоины быттьӧ джуджыдджыкӧсь. Весиг сюмӧд кучикыс быттьӧ ёнджыка едждіс, а ачыс пуыс мичаммис, тшапмис. Раскын сынӧдыс лоис сӧстӧм, свежӧй, ӧвтіс дзоридзьяс кӧрӧн.
Тайӧ висьтас кык ССЦ: I. Зэр водзын. II. Зэр бӧрын. Найӧс йитӧ свободнӧй сёрникузя: «Талун сяркнитіс медводдза гым, сэсся чорыда зэрис, быттьӧ ведраысь кисьтіс». Видзӧдлам нӧшта ӧти висьт, кодӧс гижис А. Попов.
ВОТ ӦД ТӦДТӦГЫД
I. Висервожсаяслӧн асланыс сёрнитанног. Кывсӧ нюжӧдӧны. Стӧчджыка кӧ, ӧткымын шыяс весиг ньылыштӧны. Шуам, «ныв» пыдди шуӧны — «ны-ы-ы». «Вӧв» пыдди — «вӧ-ӧ-ӧ». Весиг асьныс серавлӧмаӧсь та вылын. Со кутшӧмтор коли вежӧрӧ ичӧт дырйи висьталӧмъясысь.
II. Арын, пуктасъяс идралӧм бӧрын, локтас ӧтияс ордӧ Ыджыдвидзӧ (Большелугӧ) Шойнатыысь (Сторожевскысь) рӧдня. Кӧзяиныс сарай ӧдзӧс дорын вӧлӧм сылы мешӧкас сёркни сӧвтӧ.
Мӧдыс сэні жӧ сулалӧ. Дзумйӧдлас сёркнисӧ вель уна, а сэсся локтысьыдлысь юалӧ. Висервожса ногӧн, дерт:
— Мешӧкад нӧ, сӧ-ӧ-та на? Мӧд ногӧн кӧ — сӧвта ог пӧ.
Шойнатысаыд и лапкыштӧма восьса сарай ӧдзӧсад да коксӧ чегӧма.
— Мыйла нӧ эськӧ чеччыштін? — шензьӧ кӧзяиныс.
— Повзьӧдчан да. Шуин тай, мешӧкам сӧтана пукалӧ...
Тайӧ висьтас «Со кутшӧмтор коли вежӧрӧ ичӧт дырйи висьталӧмъясысь...» свободнӧй сёрникузяыс пос моз йитӧ I. да ІІ. ССЦяссӧ.
1 удж. «Вот ӧд тӧдтӧгыд» висьтысь ССЦяслы сетӧй юргижӧдъяс.
2 удж. Юклӧй сетӧм висьтсӧ ССЦяс вылӧ да быд юкӧнлы сетӧй юргижӧд. Сетӧй юрним и висьтыслы.
Пес чукӧртігӧн бертышті важ мыр, а улас визяорда тӧв кежлӧ дасьтысьӧма. Мыйсӧ сӧмын абу чукӧртӧма татчӧ тайӧ ичӧтик зіль пемӧсыс! Медся кисьмӧм пув тусьяс торйӧн тэчӧма, логторйын вӧрса турун кӧйдысъяс, шыр анькытш тусьяс. Небыд ройӧн вольсалӧма аслыс куйланінсӧ. А бокынджык ещӧ на розьтор эм, тыдалӧ, аслас могӧн ветлыны.
Сідзкӧ, эг весьшӧрӧ уджалігӧн казявлы сылысь колода вывті некымынысь визьнитӧмсӧ. Вом кӧтшъясыс пинь висьысьлӧн моз вӧлі польдчӧмны-пыктӧмны, сэн сійӧ кузь тӧв кежлӧ сёянсӧ новлӧ, весиг пӧттӧдзыс оз убӧлит сёйны гожӧмнас,— дасьтысьӧ.
Мырсӧ лои местаас эновтны.
(В. Торопов)
ССЦын СЁРНИКУЗЯЯС КОСТЫН ЙИТӦДЪЯС.
Ми пасйылім нин, мый ССЦын сёрникузяяс йитчӧмаӧсь ас костаныс. ССЦын сёрникузяяслӧн йитӧдъяс вермасны лоны: А. лексическӧй, Б. морфологическӧй, В. синтаксическӧй. Видзӧдлам торйӧн став лыддьӧдлӧм йитӧдъяссӧ примеръяс вылын.
А. Лексическӧй йитӧдъяс
Синонимъяс:
Ош видз ыджыд, синмыд оз судзсьы. Кодъяскӧ удитӧмаӧсь нин пуктысьны, веж зорӧдъяс сулалӧны. Мукӧдлаас самӧй ытшкӧны на жӧ, лӧз тшын то ӧтилаын, то мӧдлаын везъясьыштӧ, уджалысьяс тыдалӧны.
(Г. Фёдоров «Востым»)
Вузасьӧмыс бӧръя лунъясӧ муніс кӧть эз зэв гажаа да варола, кыдзи ярмарка воссян лунӧ, но йӧзыс бергӧдчис век жӧ уна. Сюсьджык войтыр эз тэрмасьны ньӧбасьны, донъясисны да виччысисны, кор донъясыс лэччыштасны.
(Г. Фёдоров «Востым»)
Антонимъяс:
Мед джуджыдкодь на гӧгӧр лым,
Мед кыз йи улын узьӧ юыс,
Но коркӧ весьӧпӧрас гым,
Ӧд кылам нин, кыдз садьмӧ муыс.
(В. Лодыгин)
Мӧдпӧвйӧвтӧм (повтор):
Гажа зыкӧн да шумӧн лэбовтісны Сыктывдін карын ярмарка лунъяс. Вузасьӧмыс бӧръя лунъясӧ муніс кӧть эз зэв гажаа да варола, кыдзи ярмарка воссян лунӧ, но йӧзыс бергӧдчис век жӧ уна. Сюсьджык войтыр эз тэрмасьны ньӧбасьны, донъясисны да виччысисны, кор донъясыс лэччыштасны. Ылыс бокысь локтӧм купечьяс-торговечьяс зілисны ӧдйӧджык инавны став вайӧм тӧвар, ярмарка помлань кутісны чинтасьны. Найӧ асьныс тані уна ньӧбисны быдсяматорсӧ...
(Г. Фёдоров «Востым»)
Матыс вежӧртаса кыв чукӧр.
Босьтам пример вылӧ медбӧръя ССЦ Г. Федоровлӧн «Востым» романысь. Татысь ми аддзам татшӧм матыс вежӧртаса кывъяс: ярмарка, вузасьӧм, дон, тӧвар, купеч-тӧргӧвеч; ньӧбасьны, донъясьны, чинтасьны, инавны. Вайӧдӧм кывъяссӧ ӧтувтӧ «вузасьӧм» вежӧртас. Тайӧ кывъясыс разалӧмаӧсь став витнан сёрникузяас да «вузасьӧм» вежӧртаснас йитӧны найӧс ӧти ССЦӧ.
3 удж. «Юлӧн гор» висьтас медводдза ССЦысь корсьӧй лексическӧй йитӧдъяс.
Б. Морфологическӧй йитӧдъяс
Эмакыв — нимвежтас:
Ылысь бокысь локтӧм купечьяс-тӧргӧвечьяс зілисны ӧдйӧджык инавны став вайӧм тӧварсӧ. Ярмарка помлань кутісны чинтасьны. Найӧ асьныс тані уна ньӧбисны быдсяматорсӧ...
(Г. Фёдоров «Востым»)
Морт ним — нимвежтас:
Гӧгӧр ставыс вӧлі лӧз: и лымйыс, и керкаыс, и пуясыс, и Шурлӧн нюмъялысь чужӧмыс. А сылӧн кельыдлӧз синъясыс лоины пемыдлӧзӧсь.
(Е. Козлова «Лӧз клянича»)
Эмакыв — морт ним:
Вежаньыс нывлӧн аддзис да зілис кӧдзӧдны найӧс: став чиновник чукӧрын пӧ учитель медся ичӧт да гӧль, петан кӧ верӧс сайӧ — тӧдлан и тужа-нужа. Но Сандра вежаньыслысь тайӧ мургӧмсӧ пель пырыс лэдзис, регыд вунӧдіс.
(Г. Фёдоров «Востым»)
Кадакывбердъяс, кодъяс артмывлӧмаӧсь нимвежтасъясысь: тані, татчӧ, татысь, сэсся да с. в., либӧ татшӧм сяма кадакывбердъяс: на, нин, нӧшта.
Татшӧм кадакывбердъяс либӧ а) вежӧны водзын паныдасьлысь эмакыв, либӧ б) индӧны водзвылын висьталӧм вылӧ, — да сійӧн и йитӧны сёрникузяяссӧ ӧта-мӧдныскӧд.
Примеръяс:
а) Ылысь бокысь локтӧм купечьяс-тӧргӧвечьяс зілисны ӧдйӧджык инавны став вайӧм тӧварсӧ. Ярмарка помлань кутісны чинтасьны. Найӧ асьныс тані уна ньӧбисны быдсяматорсӧ...
(Г. Федоров «Востым»)
Ӧльӧксей видзӧдліс керка ӧшиньяс вылӧ, сэсся^Тайӧ «сэсся» кывйыс оз ло сёрникузяяс костын йитӧдӧн, сійӧ петкӧдлӧ сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн мунысь действиеяс ӧти сёрникузя пытшкын./^ мыйкӧ висьталіс коймӧдыслы. Микол Пашлы, коді вӧлі вышивайтӧм жӧ рудоват дӧрӧма, русыд юрсиа косньӧд мортӧн. Сійӧ кресталіс Ӧльӧксейӧс, мыйкӧ шуаліг. «Благӧслӧвитіс со», — мӧвпыштіс Анна. А сэсся Ӧльӧксей и ачыс тшӧтш чӧвтіс пернапас.
(Г. Горчаков «Лӧзва ю вожын»)
Эз, эз тадзи думайтлы овны Митрей. Сійӧс, дерт, ёна кыскисны чужан муыс да парма вӧрыс. И сійӧ кӧсйыліс коркӧ ветлыны ас чужан сиктӧ, дона йӧз дорӧ, мед аддзысьлыны бать-мамыскӧд, аслас томдырыскӧд. Но мед бергӧдчыны сэтчӧ^Тані «сэтчӧ» кадакывбердыс ӧтувтӧ да вежӧ ӧтпырйӧ некымын понятие: чужан му, парма вӧр, чужан сикт./^ дзикӧдз вылӧ?...
(Г. Горчаков «Лӧзва ю вожын»)
б) — Кыдз кӧсъян. А ме дінӧ водзӧ эн кӧртчы, эн лемась! И некодӧс ме дінысь эн вӧтлы и эн повзьӧдлы. Ме тэныд абу на гӧтыр, — шуис Лидя и мӧдӧдчис бӧр гажӧдчысь том йӧз дінӧ, но Ӧльӧксей кутіс сійӧс сойбордйӧдыс да горӧдіс Лидялы чужӧмас:
— Талун абу на, а аскомысь жӧ гашкӧ и лоан. Виччысь корасьысьясӧс.
(Г. Горчаков «Лӧзва ю вожын»)
Кывшӧръяс, кодъяс индӧны водзвылын висьталӧм вылӧ: со, вот, ӧд, жӧ, сӧмын, но да с. в.,
Примеръяс:
— Кывзы да тшуп гӧрба нырад: кӧсйӧ кӧ Лидя кутшӧмкӧ зонкӧд йӧктыны либӧ орччӧн пукалыштны, сёрнитны, — ныртӧ на костӧ эн сюй, он кӧ повзьы, асьтӧ кутам пыркӧдны да велӧдны. Сійӧ ӧд вӧльнӧй гулю на. Вот кор петас тэ сайӧ — дзик мӧдтор...
(Г. Горчаков «Лӧзва ю вожын»)
Ӧльӧксейӧс пӧрӧдісны да личкисны му бердас Ладимер, Ёгор да нӧшта кутшӧмкӧ зон да велӧдісны, кыдзи колӧ овны асьсӧ кутны. Но Ӧльӧксей эз вочавидз.
— Кылан, мися? — нӧшта гораджыка да лӧгпырысь горӧдіс Ладимер.
— Кыліс, кыліс, дерт. Сӧмын ыкшасьӧмыс, тшапитчӧмыс оз лэдз кывсӧ пычиктыны, — шыасис Ёгор да юаліс:
— Но^Энӧ сорлалӧй тайӧ «но» кывторсӧ «но» противительнӧй союзкӧд, коді лоас синтаксическӧй йитӧдӧн (Но Ӧльӧксей эз вочавидз), та йылысь сёрниыс водзын на лоас./^ мый? Гашкӧ, лэдзам?
(Г. Горчаков «Лӧзва ю вожын»)
Вводнӧй кывъяс, кодъяс петкӧдлӧны мӧвплысь пӧрадоксӧ либӧ кыв кӧрталӧны: ӧти-кӧ, мӧд-кӧ, сідз, сідзкӧ, ӧти кывйӧн, дерт да с.в. Найӧ вермӧны йитны сёрникузяяс ӧти ССЦын да сідзжӧ ССЦяс.
Примеръяс:
«Косланскӧй» совхоз дзикӧдз киссян выйын нин. Сӧмын тадзи позьӧ гӧгӧрвоны сійӧс, мый «Вашкинскӧй» совхоз вайӧ машинаӧн йӧв да нӧк Мозын вожын олысь войтырлы.
Сідз, Усогорскса олысьясӧс йӧлӧн да нӧкйӧн пыр вердіс Разыбса ферма. Тайӧ грездыс посёлок дорын матын, километр 10 сайын.
(«Коми му» 1995,11,14)
А Лидя збыль вӧлі дзебсьӧма сараяс. Сійӧ тӧдіс, мый могӧн Ӧльӧш локтӧ на ордӧ. Воддза рытнас на грездса ныв-зон недыр кежлӧ чукӧртчылісны шор дор ласта вылӧ, кӧні вӧлі грездса гажӧдчанін, и сэтчӧ, мудзӧм вылас видзӧдтӧг, воліс Ӧльӧксей шорйывса некымын зонкӧд. Дерт, гажтӧмчис сьӧлӧм косьтысь кузяыс, ӧд сэсянь, кор пуксис тулыс да шоналіс муыс, ставӧн уськӧдчылісны гӧрны-кӧдзны, и найӧ эз нин аддзысьлыны дзонь вежон.
(Г. Горчаков «Лӧзва ю вожын»)
Огӧ кутӧй вензьыны: рочьяскӧд коми войтырлӧн нэмӧвӧйся йитӧдъяс. Гӧрӧдыс ӧта-мӧд костын лои сэтшӧм топыд, мый сійӧс, думайта да, ӧні некод нин оз вермы орӧдны-разьны. Ни сідз шусяна роч шовинизм, ни коми национализм (найӧ кӧ, шуам, эмӧсь да кыпӧдӧны юрнысӧ). Но талун ми бура тӧдам и мӧдтор йылысь: коми да роч йӧзлӧн уна нэмся йитӧдъясын абу ставыс шыльыд вӧлӧма. Ӧд олӧмыдлӧн эм гуг и бан... И ӧні тайӧ «гӧрӧдъясыс» бара петкӧдчӧны-чорзьӧны, ёнджыка на, гашкӧ, зэлалӧны. Зэвтчӧны, ме думысь, кыктор вӧсна.
Ӧти-кӧ, республикаяслӧн асшӧр туй писькӧдысь гыыс, коді кыпӧдчис да кисьтіс Советскӧй империяӧс, воӧдчис и Коми муӧдз, вӧрзьӧдіс татчӧс йӧзлысь сьӧлӧмъяснысӧ. Тӧрытъя моз асьтӧ увтыртӧмӧн овны миян пӧвстысь унаӧн оз нин кӧсйыны.
Мӧд-кӧ, тӧдчымӧн содіс комияс пӧвстын чужан му, мам кыв, ас традицияяс дорӧ кыскӧмыс. Ловзьыны-пестысьны кутіс азыма (кызьӧд воясын моз кымын) миян национальнӧй самосознание; со и коми кывным лои нин государственнӧйӧн, чужисны-быдмисны «Коми котыр», «Эжватас», «Изьватас» котыръяс, коми йӧзӧс сӧвмӧдан комитет, мунісны коми войтырлӧн съездъяс, петкӧдчис.
«Доръям асьнымӧс» коми партия да с.в. (Паш Вась Ӧльӧ «Тані миян вужъясным», «Войвыв кодзув», 6, 1994)
Асалан суффикс:
Регыд мысти Прокор Иван вӧлі нин Эжва кыр йылын. Юӧдзыс тасянь вель ылын. Но и кыр йывсяньыс тыдаліс гудыр ваыс. Век на туӧ Эжваыс.
(А. Попов «Олӧм олысьяс»)
Тайӧ ССЦас медводдза сёрникузяас гаравсьӧ «Эжва кыр йыв» йылысь. Мӧд сёрникузяас «юӧдзыс» кыв формаас -ыс суффиксыс висьталӧ, мый тайӧ ю йывсьыс сёрниыс вӧлі медводдза сёрникузяын. Коймӧд сёрникузяас «кыр йывсяньыс» кыв формаын -ыс суффикс индӧ, мый «кыр йыв» йылысь сёрниыс водзынджык вӧлі нин, и збыль: медводдза сёрникузяын. Тані нӧшта эм «ваыс» кыв форма, кӧні -ыс суффиксыс индӧ сы вылӧ, кодлӧн сійӧ: юлӧн ваыс, Эжвалӧн ваыс, — а кыкнан кывйыс (ю, Эжва) паныдасьлӧны нин вылынджык. Нёльӧд сёрникузяас «Эжваыс» кыв формаын -ыс суффиксыс висьталӧ, мый «Эжва» йылысь водзынджык гаравсьыліс нин.
Нӧшта примеръяс:
Небеса шӧрӧ каттьысьӧм тувсов шонді мӧдарӧ мӧдӧдчис гӧгыльтчыны — рытывланьӧ. А сэсся пожӧма яг сайысь локтӧм кымӧр тупкис дзирдалысь шондісӧ.
(Г. Фёдоров «Востым»)
Ассьыс шогъяссӧ сьӧкыда нуӧдіс сьӧлӧм пырыс Куратов, кӧть и эз кӧсйы петкӧдлыны йӧзлы, Назар Иван Лиза аддзис жуглясьӧмсӧ да ас ногыс помкааліс, чайтіс: Сандра вӧсна татшӧм сійӧ.
(Г. Фёдоров «Востым»)
Таӧдз Данил пыр асьсӧ лыддьыліс удачливӧй, шуда мортӧн. Норасьны, збыль, зонмыдлы нинӧмысь вӧлі.
(Н. Куратова «Куим вожа тополь»)
Кадакывлы лӧсялана кад категория. ССЦын действиеыс векджык мунӧ кутшӧмкӧ ӧти грамматическӧй кадколастӧ.
Примеръяс:
Тайӧ рытӧ Иван Алексеевич дырджык уджаліс карса библиотекаын. Мамыслы тшӧктіс Казариноваясыскӧд мунны Назар Иван ордӧ рытйысьны. Ачыс локтіс сёрмыштӧмӧн, кор гажыс сэні ӧддзӧма нин вӧлі.
(Г. Фёдоров «Востым»)
Заводитіс сывны. Ывлаыс быттьӧ выльысь ловзис, югдіс. Гажаджыка кутісны сьывны посни лэбачьяс, кодъяс коллялісны тӧвсӧ тані, радлісны локтысь тулыс вылӧ. Вежсьӧ ставыс и вӧрын. Пуяс садьмисны. Кыдз пу вылӧ тулысыс ӧшліс исергаяс. Исергаасисны пипуяс, ловпуяс.
(С. Раевский «Берба дзоридз»)
4 удж. «Юлӧн гор» висьтын коймӧд ССЦысь индӧй став морфологическӧй йитӧдъяссӧ.
В. Синтаксическӧй йитӧдъяс
И, А, НО, ДА сочинительнӧй союзъяс сёрникузяяс водзвылын. Сочинительнӧй союзъяслӧн медшӧр могыс — йитны однороднӧй членъяс либӧ сложносочинённӧй сёрникузяясын юкӧнъяс, и сулалӧны найӧ однороднӧй членъяс костын либӧ сложносочинённӧй сёрникузяяслӧн юкӧнъяс костын. ССЦын жӧ индӧм союзъяс сулалӧны сёрникузяяс костын (сложносочиненнӧй сёрникузяяс заводитчигӧн), медым йитны найӧс ССЦын.
Примеръяс:
Мукӧддырйи петавлӧ дышиник тӧвру, котӧртас ю кузя, сер-сер вӧчыштлас ва вылыссӧ, бӧр ланьтӧдчӧ. И бара юрси оз вӧрзьы лӧнь ывлаас, кыдз да пелысь кор оз легнит.
(Г. Фёдоров «Востым»)
Троицкӧй соборын либӧ Кырув вичкоын ӧбӧдня сулалӧм бӧрын ставӧн разӧдчавлісны тӧдсаяс ордӧ гӧститны: сёйны да юны, больгыны эмсӧ и абусӧ, сьывны да гажӧдчыны. А мӧд праздникӧ карсаяс нин мунӧны сиктса рӧдвужныс ордӧ гӧститны.
(Г. Фёдоров «Востым»)
Пенза кар гӧгӧрын, кӧні ме чужлі да быдмывлі, природаыс лӧсьыд жӧ зэв. Но тані, Комиын, аслас мичлун!
(Г. Фёдоров «Востым»)
Мӧд письмӧыс Данилсяньыс регыд и локтіс. Да воча кывсӧ гижны Галина дыр эз вермы.
(Н. Куратова «Куим вожа тополь»)
Кор, мед, кӧ, кӧть, сы вӧсна мый, лёка. ...да подчинительнӧй союзъяс.
Паныдасьлӧны сэтшӧм синтаксическӧй тэчасъяс, кодъяс артмӧны сложноподчинённӧй сёрникузяяс орйӧдлӧмӧн: придаточнӧй юкӧныс олӧ текстын кыдзи тырвыйӧ сёрникузя. Татшӧм орӧдӧмыс артмӧдӧ пауза — и ёнджыка тӧдчӧдӧ мӧвпсӧ.
Примеръяс:
Саш бара гарыштіс Иванӧс. Медым менӧ ёнджыка дӧзмӧдны.
Ме локта тэ дорӧ. Кор тэ колян дзик ӧтнад. Кор тэныд ковмас отсӧг.
Сёрникузяяслӧн ӧти сяма тэчасыс (структураыс). ССЦын сёрникузяяслӧн вермас лоны ӧткодь тэчасыс либӧ ӧткодя заводитчӧм. Татшӧмыс тшӧкыдджыка паныдасьлӧ кывбуръясын.
Примеръяс:
Тэ небыд киӧн быдтін менӧ, пӧчӧ.
Тэ мелі кывйӧн бурдӧдлін, эн ёр.
Мен первой сетлін нянь зыр вылысь сӧчӧн,
Кор пӧжасьлін тэ шонді петандор.
(В. Лодыгин)
Тэ кӧ, сьӧлӧм косьтысьӧй, лӧз енэж, —
Кодзулӧн ме тэлань лэбзя сэк.
Тэ кӧ, ангел, ад, — код кутас менӧ, —
Веськала и адас, вӧча грек...
(В. Попов «Тэ кӧ дзоридз»)
Бара рытыс вӧччис алӧй кеньӧн.
Бара рытыс гудӧкысь оз пӧт.
Татшӧм кадсӧ радейтлӧм Есенин,
Кодӧс ме эг аддзыв ни ог тӧд.
(В. Лодыгин)
5 удж. Сетӧм текстысь корсьӧй синтаксическӧй йитӧдъяс.
ГОРТЫН
Ас чужан сиктад, вӧлӧмкӧ, пыр кольӧ кутшӧмкӧ пас. Быттьӧ лӧсыштасны, чуктӧдасны сэтысь неыджыд юкӧн, коді кольӧ сэсся ичӧтдырсяньыд тӧдса местаясӧ. Буретш та вӧсна ме бӧръя кадас куті гежӧдджыка волыны сэтчӧ. Абу окота ачымӧс дойдавны да.
Мый миян олӧмын медся донаыс да кувтӧдзыд казьтыланаыс? Дерт жӧ, челядьдырыд. Кор ставӧн вӧлім сӧстӧмӧсь да мичаӧсь. Олӧмыс некодӧс на эз пес, кусыньт кодарланьӧкӧ. Ризъявлім долыд мӧвпъясӧн, завидьтім гырысьяслы, кодъяслы ставсӧ позис вӧчны.
Ӧні, кор вола ас сиктӧ, кыдзкӧ сюсьджыка видзӧда челядьдырся ёртъяс вылӧ. Ме вежси, и найӧ вежсьӧмаӧсь. Ӧти со ичӧт дырйи вӧлі визув детинкаӧн, быдсяматор вылас чуйдӧдысьӧн. Верстьӧ олӧмыс сійӧс ас ногыс вӧчӧма. Ытвадырся йиӧс моз йирӧма, дрӧбитӧма сылысь тайӧ сямсӧ. Лоӧма полысьӧн, йӧршитчӧма аслас керкаӧ. Быттьӧ оз и ов сиктас. Мӧд со горшмӧма, аслыс мый вермӧ куралӧ, йӧзлысь шогсӧ оз кӧсйы казявны. Дерт, ыджыд сьӧлӧма войтырнас унджыкыс быдмисны. Но мыйлакӧ лёкыс синмад шыбитчӧджык, парскӧджык.
А вот челядьдырся местаяссӧ ӧнӧдз на лыддьылі медся мичаӧн. Мися, вӧльнӧй светас сэсся мӧд татшӧмыс абу. Вылыс лёк пос местаын вӧлі ыджыд пожӧм, кодлӧн вужъяс бокті визувтіс шор. Ёна жӧ радейтлім ворсны сэні! Тайӧ местаыс пыр син водзын. Весиг вӧтӧн аддзывла. Нинӧм абу вунӧма.
И ме нарӧшнӧ ӧнӧдз эг ветлы сэтчӧ. Мед, мися, коляс сійӧ вежӧрӧ, кутшӧмӧн вӧлі. Но таво гожӧм ас тӧдлытӧг петсис Вылыс лёк пос дорӧ. Шемӧсмуні. Пожӧмыс быттьӧ абу нин сэтшӧм джуджыд да ыджыд, увъясыс чирйыссьӧмаӧсь. Шорыслӧн сӧмын нимыс. Дыр сулалі, кывзі сьӧлӧмлысь шога тіпкӧмсӧ... Ӧні со думайта, кыдзи водзӧ овны? Челядьдырся местаяссӧ казьтывтӧгыс? Важ кодьӧн найӧс син водзӧ уськӧдны ог нин вермы. Ӧнія серпасыс сувтӧ. А сійӧ абу нин менам, оз нин шонты.
(А. Попов)
6 удж. Корсьӧй сетӧм ССЦысь сёрникузяяс костсьыныс став сикас йитӧдъяссӧ, кутшӧм эмӧсь сэні.
Мича гожся лунӧ ытшкӧ духовно-приходскӧй школаса учитель Иван Куратов. Челядь котралӧны ывлаын, а велӧдысьныс, Куратов, Ош видз вылын турун пуктӧ. Зато тӧвнас кӧзяйкаыс йӧлӧн вердны кутас. Ыджыд-ӧ локтӧ сылы велӧдӧмысь удждон? Вонас сё шайт. Сэсся сэтысь колӧ мамыслы быд тӧлысь сетыштны. А ӧні, тшыг воӧ, нянь и быдтор зэв дона Донъяс содісны кык-куим пӧв. Куль рудзӧг пызь сулалӧ 12 шайт 50 ур. Пуд мӧс вый — 7 шайт 80 ур, пуд яй — 2 шайт 80 ур. Учитель деньга вылӧ он ёна ньӧбась. Донъяс кор содісны, Куратовлы быть ковмис гижны Вӧлӧгдаӧ начальстволы, мед отсыштасны сьӧмӧн. Воча кыв абу на, а сёйны-юны мортлы колӧ быд лун. Сы вӧсна видз пуктӧмыс Куратовлы абу дурӧм, а колантор.
(Г. Фёдоров «Востым»)
7 удж. Юклӧй С. Раевскийлысь висьтсӧ ССЦяс вылӧ, быд ССЦлы сетӧй юрним. Сетӧй юрним и висьтыслы. Индӧй быд ССЦысь сёрникузяяс костаныс йитӧдъяс.
Керкаӧй войнас кӧдзалӧма. Садьми водз да петі кильчӧ вылӧ, а сійӧ — еджыд, кыз гыӧра Видзӧдлі ӧшинь улӧ — ӧтавасӧ сэтысь кодкӧ сакар пызьӧн киськалӧма. Муні карта сайӧ да видзӧдлі лун бок муяс вылӧ — турунсӧ пудритӧма жӧ кодкӧ.
Петіс шонді, кайис вылӧджык да кутіс бӧр вӧтлыны кӧдзыдсӧ,— видзӧд пӧ, локтӧма татчӧ сэтшӧм водз да ещӧ ыджыдалӧ тані. Недыр мысти лун бок муяс и ӧшинь улын ӧтаваыс бӧр вежӧдісны, югдіс лӧз небесаыс. Сӧмын сэні, кытчӧ эз веськав шонді югӧрыс, важ моз вӧлі еджыд, гыӧра, а шонді водзын.
Гожӧмын моз дзоридзаліс катшасин. Тӧв и гожӧм орччӧн!
Шуштӧм кадыс воис и вӧрӧ. Пуяслӧн коръяс вижӧдісны, найӧс ӧні вӧрзьӧдны оз позь, пыр жӧ усьӧны, гылалӧны. Зэр тусь веськалас виж коръяс — сійӧ оз вермы кутчысьны, усьӧ. Пыста лэбалӧ увйысь ув вылӧ — корйыс гылалӧ быдса чукӧр. Инмӧдчан пипулӧн гӧрд корйӧ, корйыс коляс киад. Сьӧла кокаліс небыд пув, шорысь юыштіс да пуксис вугралыштны кыдз пу ув вылӧ, но кодкӧ юрас — чик! Тайӧ кыдз пуыслӧн ӧти кор уси сьӧлаыслы юр вылас, и сійӧ лэбзис козъя вӧрӧ. Кӧч сӧмын пуксис шойччыштны куст улӧ, но коръясыс усигмозыс шарӧдчӧны. Кӧсӧй повзис да пышйис кытчӧкӧ.
Да, воис зверь-пӧткалы шуштӧм кад.
8 удж. Юклӧй сетӧм текстсӧ ССЦяс вылӧ, быд ССЦлы сетӧй юрним. Индӧй быд ССЦысь сёрникузяяс костын йитӧдъяс.
Куслыны мӧдлӧм серам ыпнитіс-ӧзйис выльысь. Беринӧсь чужӧма, гежӧдіник да тешкодь ус-тошка, паськыд да кыз льӧбъяс костас жеръялысь виж пиньяса — тайӧ вӧлі вӧлӧстьса тешитчысь бурлак Вась.
Сійӧс тӧдісны став вӧлӧсть пасьтаыс, том и пӧрысь, весиг силльӧ-мылльӧыс. Унаӧн тӧдісны сійӧс и орчча вӧлӧстьясын. Тешитчысь тешитчысь и эм.
Тӧв кӧть гожӧм, ывлаас и гортас сійӧ пыр вӧлі кӧмтӧм. Ывлаас кӧдзыдыс вӧвліс кӧть сэтшӧм, мый сійӧ и видзӧд ныр-пельыд едждӧдтӧдз кынмас, а сійӧ кӧмтӧм-шапкатӧм, дӧрӧм кежысь. Вӧлі сӧмын ӧти места, кытчӧ сійӧ пыравліс кӧмӧн — вичко. Со и тайӧ Вознесенье лунӧ вичко дорӧ сійӧ шавксьӧдіс-воис кӧмтӧгыс. Мукӧд моз жӧ сувтіс паперт водзас, чӧвтіс пернапас да копыртчыліс муӧдзыс, сэсся босьтіс пельпом вылас вожӧдӧм сапӧг гозсӧ, пуктіс паперт пос тшупӧдыс вылӧ, сапӧгасис да вӧлисти пырис вичкоас. А мышкас кутшӧмкӧ шӧрт вылын бовъяліс сигудӧк, кодӧс сійӧ вӧчис аслас киясӧн черӧн да пуртӧн.
Да ӧд и керкаыс сылӧн вӧлі аслыспӧлӧс, ачыс кодь жӧ. Тшупӧма ыджыд, кыз-кыз керъясысь, сулаліс сиктсьыс дзик бокын, мӧдлапӧлас, верст кык сайӧ матысса грездсянь. Сэн помасьлісны Лӧзва ковтысса видзьяс да неджуджыд нӧрыссянь заводитчыліс мича-мича пожӧма яг, код пыр мунліс миртуй орчча Кыкачой вӧлӧсьтӧ да водзӧ уездса шор карӧ — Сыктывдін карӧ. Туй вывсяньыс джуджыд пожӧмъяс костӧдыс Бурлак Васьлӧн грӧмадина керкаыс муртса и тыдаліс. А ӧшинь увсяньыс неылын, нӧрыс увтас, сьӧдаліс Нинвидз вадлӧн ваыс, кодлысь веркӧссӧ мичӧдісны паськыд коръя ва тшакъяс да ва кушманъяс.
И керкаас Васьлӧн сулалісны ёнсьыс-ён пызан-лабичьяс. Пызан кокъясыс вӧліны весьт кызта черӧн лӧсӧм брусъясысь, пызан пӧвъясыс да лабич пӧвъясыс вӧліны ки вомлӧс кызтаӧсь.
Горшыс кӧ косьмыны мӧдліс Васьлӧн, босьтліс джаджсьыс йӧв тыра ыджыд кринча да юліс сійӧс сувтлытӧг косӧдз. Но и картаас сылӧн вӧлі эз ӧти мӧс, а куим.
Гӧтырыс Васьлӧн вӧлі сэтшӧм жӧ ён. Тушанас верӧссяыс кажитчис весиг джуджыдджыкӧн, кузьджыкӧн, туша-мыгӧрыс — он небось сывтыръяд босьт.
Гаж да серам петкӧдысь мортӧн вӧлі Бурлак Вась. Арлыд вылас видзӧдтӧг, асьсӧ кутан сямыс вӧлі дзик жӧ нин челядь кодь: йӧз дырйиыд ышмывліс да тривкъяліс, тешитчис да ӧддзывліс вак-вакӧн серавны, кортӧг сюйсьыліс йӧзлӧн сёрниӧ да зілис висьтавны мыйкӧ ассьыс, мукӧдӧс дыр кывзыны эз вермы да, кажитчӧ, эз и кӧсйы. Зэв любӧ сылы вӧлі сэк, кор сійӧс кывзісны, сы вылӧ видзӧдісны да сералісны-нюмъялісны. А медся ёна радейтліс, кор кывзісны сылысь сигудӧкнас ворсӧмсӧ. Сьӧлӧмсяньыс ворсіс ачыс, а кор кодкӧ корліс: «Но-ко, Васьӧ, ворсышт!» — сэк нин став сьӧлӧмсӧ ворсӧмыслы сетліс. А праздник-гажъяс дырйиыд ёна и юктӧдлісны морттӧ. Юыштӧмсьыд эз ӧткажитчыв.
(Г. Горчаков «Лӧзва ю вожын»)
ССЦ ДА АБЗАЦ
Оз ков сорлавны ССЦ да абзац. Абзац — тайӧ сэтшӧм графическӧй приём, медым текстысь торйӧдны кутшӧмкӧ мӧвп, индыны тӧдчана мӧвп вылӧ. Гижӧм текстын татшӧм торйӧдӧмыс колана и сы могысь, медым лыддигӧн сійӧс гӧлӧсӧн петкӧдлыны.
Ӧти абзацын вермас лоны ӧти ССЦ. Но ӧти ССЦын вермас лоны и кык, и куим абзац.
9. удж. Ӧтлааститӧй ССЦяс да абзацъяс «Юлӧн гор» да «Зэр бӧрын» висьтъясын (4–5 лб).
ССЦлӧн ТЭЧАС
ССЦлӧн тэчасыс куим юкӧна: 1) панас, 2) шӧр юкӧн да 3) кывкӧрталӧм, либӧ помалӧм. Медводдза юкӧныс (панасыс) тӧдмӧдӧ ССЦлӧн медшӧр мӧвпӧн либӧ панӧ кутшӧмкӧ вӧвлӧмтор. Шӧр юкӧнас гӧгӧрвоӧдсьӧ мӧвпыс либӧ висьтавсьӧ вӧвлӧмторйыс. Коймӧд юкӧнас — кывкӧрталӧм либӧ вӧвлӧмторлӧн помыс
Видлалам С. Раевскийлысь висьт ССЦлӧн тэчас сертиыс.
АТТЬӦ ТЭД, ШОНДІ
Тӧлын унджык луныс букыд, гажтӧм. Гӧгӧр чӧв-лӧнь, быттьӧ ставыс узьӧ да вӧтӧн казьтылӧ гожся кыпыд гажа лунъяссӧ. Весиг ӧшинь улын пуяс видзӧдӧны тэ вылӧ зумыша, гожӧмын моз оз шӧпкӧдчыны-видзаасьны коръяснас. Татшӧм лунъясас век ӧтмоза чирзӧны пышкайяс, чукӧрӧн лэбалӧны ӧти керка дорсянь мӧдӧ.
Тадзи вот кольӧны лунъяс, и думсьыд век виччысян, кор нин петас шонді.
И со ӧтчыд войнас шуштӧм пемыд кымӧръяс кытчӧкӧ пышйӧмаӧсь. Асывнас ме петі кильчӧ вылӧ и чуйми: Гӧрчак гӧра йылӧ ӧшйӧма ыджыд гӧрд кытш. «Ура! Талун лоӧ шондіа лун!» — думысь горӧді да пыри керкаӧ Юляӧс чуксавны.
Колис некымын час, шонді кайис вылӧджык, и кыдзи ывла вылыс ставнас друг вежсис! Керка гӧгӧрын сулалысь лым толаяс югзисны, кутісны дзирдавны кельыдлӧз бисерӧн. Ӧшинь улын вугралысь пуяс быттьӧ садьмисны, ловзисны, югзисны. Зарниӧн кутісны ворсны кыдз пу вылысь сьӧд мольясыс-исергаясыс. Сынӧдыс — кӧдзыд, пӧльыштан лов шытӧ — руыс пуркйӧ-гартчӧ ас гӧгӧрыд.
Кӧдзыд, но шондіа, югыд... Абу тӧла, юрси сі оз вӧрзьы. Сынӧдыс — сӧстӧм-сӧстӧм... Енэжыс — лӧз-лӧз, качӧма вылӧ-вылӧ.
Паськыд му эрдъяс вылын дзирдалӧны кельыдлӧз лым чиръяс, шонді югӧръяс ворсӧны накӧд. А муяс сайын — вӧр, лыска и коръя вӧр. Найӧс ӧні ылісянь он торйӧд, — ставныс ӧткодьӧсь, ставныс ӧтмоза гыӧртӧмаӧсь, а юр выланыс быдӧнлӧн еджыд, кельыдлӧз шапкаяс. И вӧрыс талун быттьӧ ловзьӧма, лоӧма кыпыдджык, сійӧ гажаа нюмъялӧ да корӧ ас дорас.
Тайӧ висьтыс юксьӧ кык ССЦ вылӧ: 1. Тӧвся гажтӧм кад. 2. Тӧвся гажа кад. Первой ССЦын медводдза сёрникузяыс — панас; 2-ӧд — 4-ӧд сёрникузяяс — шӧр юкӧн; 5-ӧд сёрникузяыс — кывкӧрталӧм, либӧ помалӧм. Мӧд ССЦын 1-ой сёрникузяыс — панас; медбӧръяыс — помалӧм; шӧрас — шӧр юкӧн.
10 удж. Юклӧй С. Раевскийлысь сетӧм висьтсӧ ССЦяс вылӧ. ССЦяслы сетӧй юрнимъяс, видлалӧй быд ССЦлысь тэчассӧ.
ОЗ СИК
Гожӧмнас ме кайи Ыджыд ягӧ оз вотны. Оз позь шуны, мый озйыс эз вӧв. Ветлӧдлі да ӧкті тусьӧн-тусьӧн. Сэсся друг веськалі ӧти неыджыд мыльк вылӧ, кодлӧн лун бокыс вӧлі чим гӧрд, быттьӧ сэтчӧ павкнитӧма дзоридзьяса ыджыд гӧрд эшкын. Озйыс вӧлі уна, ставыс ӧтсяма, пев кодь гырысьӧсь, зэвтчӧмаӧсь. Видзӧда и любуйтча: вотны али не вотны? И вотны жаль, и татчӧ кольны жаль. Нетшышті медыджыд озсӧ, исалышті кӧрсӧ — юрыд кольмӧ. Вомад сюян — ставсӧ вунӧдан.
Воті сэтысь озтӧ. Мылькйыс вӧлі гӧрд, а лоис веж.
Коркӧ сёр арнас нин, кор ме бӧръяысь кайи тшакла, бара веськалі важ тӧдса местаӧ... Но сё дивӧ! Менам тӧдса мылькйыд бара гӧрдӧдӧма. Озйыс мӧдысь петӧма али мый? Ме чуймӧмӧн веськӧдчи сэтчӧ. Но озйыс, дерт, эз вӧв. Вӧлӧмкӧ, арыс краситӧма озйыслысь быд корсӧ, и мылькйыс гожӧмын моз вӧлі гӧрд, быттьӧ сэні пӧртмасисны уна-уна оз тусь.
Но вермас лоны сідзи, мый ССЦлӧн панасыс либӧ помалӧмыс абу, либӧ абу ни панасыс, ни помалӧмыс. Тадзи вермас артмыны сы вӧсна, мый некымын ССЦлӧн ӧти помалӧм. Панассӧ гижысь мукӧддырйи лэдзӧ кутшӧмкӧ литературнӧй могӧн.
Пример пыдди видлалам ССЦяс С. Раевскийлӧн висьтысь тэчас сертиыс.
ВОИС ТӦВ
Букыш енэжыс вочасӧн мездысис кымӧръясысь. Лунвывлань шлывгисны сыръяссьӧм дора бӧръя кымӧр пластъяс. Муяс да эрдъяс вывті шӧйтіс-гуляйтіс скӧр вой тӧв. Туй бокъясын, ӧтарас и мӧдарас, тӧв йылас бовъялісны косьмӧм дзоридзьяс. Повзьӧма да тіралӧ лӧз колокольчик. Сійӧ быттьӧ звӧнитӧ аслас жыннянӧ да горзӧ став быдмӧгъяслы: «Эй, чойяс да вокъяс-быдмӧгъяс! Войнас кӧдздӧдас, кӧдздӧдас! Коді ловъя на, дзебсьӧй, дзебсьӧй!!!» Ме лэдзи шапка пельӧс, кепысяси да мӧдӧдчи водзӧ. Воча меным туй кузя тӧвзисны виж да гӧрд коръяс, найӧ шарӧдчисны кын муас, быттьӧ вашкӧдчисны ӧта-мӧдныскӧд, кодлы кытчӧ дзебсьыны. Ӧтияс дзебсисны канаваӧ либӧ бӧрӧздаӧ ласьтісны, мӧдъяс — понӧльяс улӧ инасисны, а ӧти ляскысис весиг менам чужӧмӧ. Ме муні и муні налы воча, тэрмаси гортӧ.
Аскинас лӧз енэжыс бӧр пемдіс. Асыв-вой тӧв вайис сьӧд кымӧр, сійӧ вӧртасӧдз тупкис став енэжсӧ. Ассьыс уджсӧ вӧчӧм бӧрын тӧлыс лӧнис, саймовтчис шойччыны. Сэсся ньӧжйӧник мӧдіс сапкыны паськыд кос лым. Лым чиръясыс, еджыд бобувъяс моз, дӧлалісны сынӧдас да, ньӧжйӧник бергалігтыр, лэччылісны муас. Лымйыс помтӧг усис и усис, эз и думайт дугдыны. Заводитіс нин рӧмдыны. Ывлаас ставыс едждіс, тупкысис лымйӧн. Сиктын ӧзйисны нин бияс, а ме век на сулалі ӧшинь дорын да видзӧді лэбалысь лым чиръяс вылӧ, кытчӧдз найӧ тӧдчисны пемдысь ывлаас.
Тадзи воис тӧв.
Висьтас ясыда позьӧ аддзыны кык ССЦ: I — медводдза абзацыс, II — мӧд абзацыс. Мӧд ССЦыслӧн эм панас «Аскинас лӧз енэжыс...» Эм и помалӧм «Тадзи воис тӧв», но тайӧ помалӧмыс инмӧ и первой ССЦӧ. Первой ССЦлӧн панасыс абу. Докажитны тайӧс позьӧ сійӧн, мый первой да мӧд сёрникузяяссӧ тані позьӧ вежны местаяснас. А панас кӧ эм, найӧс местаяснас вежӧмыс оз артмы либӧ зэв гежӧда татшӧмторсӧ позьӧ вӧчны. Видлӧй вежны местаяснас первой кык сёрникузясӧ I ССЦысь «Юлӧн гор» висьтысь. Позьӧ али оз?
Босьтам нӧшта ӧти текст, Ю. Васютовлысь кывбур.
КЫДЗИ ЧУЖИС ПОЖӦМ КОЛЬ
I 1. Мӧдлапӧлын, парма шӧрын,
Шувгӧ гожӧмын и тӧлын
Пашкыр пожӧм.
2. Чаль да ув
Вевттьӧ пулысь выв и ув.
ІІ 1. Ӧтчыд ыджыд бушков бӧрын,
Медся гажа гожӧм шӧрын
Пожӧм пуысь гиль да голь
Муӧ усис коль.
2. — Ой! Ой! — доймис сылӧн бок,
Но эз чегъясьны ки-кок.
3. Гыжйыштіс да малыштіс,
Думайтчис-пукалыштіс,
Дивуйтчис лӧз ывла вылӧ,
Ачыс дзоля на, а сюсь.
4. Синсӧ чӧвтліс коз пу йылӧ,
Кӧть пӧ татысь на эг усь.
Вӧлі эськӧ кузь да вӧсни,
А со гӧгрӧс, быттьӧ мач,
Татшӧмӧн и лоны кӧсйи
Нач.
5. Сэсся нинӧмтор ог доль,
Тадзи шуис Пожӧм Коль.
Кывбурас ясыда тыдалӧ кык ССЦ. Мӧд ССЦас («Пожӧм Кольлӧн чужӧм» юрнимыс) эм панас — 1-ой сёрникузя, эм и помалӧм — 5-ӧд сёрникузя. Первой ССЦас («Вӧрын» юрнимыс) абу ни панас, ни помалӧм, сӧмын шӧр юкӧныс.
11 удж. Юклӧй С. Раевскийлысь висьтсӧ ССЦяс вылӧ. Быд ССЦлы сетӧй ним да видлалӧй ССЦяслысь тэчассӧ.
КӦНІ АРЫС?
Ме ветлӧдлі пожӧма кос ягӧд да петі неыджыд эрд вылӧ. Пукті кӧрзинаӧс, а ачым пукси паськыд важ мыр вылӧ шонділы воча Майбыр, шоныд, лӧнь, тӧвру оз вӧр.
Эз-ӧ нин бӧр гожӧм во? Дерт жӧ, эз! Шондіыс кӧть и шонтӧ, но абу нин гожся кодь мелі. Ме сьӧлӧмӧн кыла, мый арыс кӧнкӧ матын, мекӧд орччӧн, но кӧні? Мыйын петкӧдчӧ сійӧ, некыдз ог гӧгӧрво!
Енэжыс югыд, кельыдлӧз. Пуяслӧн вуджӧръясыс абу нин гожся кодь небыдӧсь, шоныдӧсь.
Видзӧда: неылын дӧввидзӧ мича гӧрд гоб. Ён, зэлыд, быттьӧ пружина йылын. Но ме ог мун сы дінӧ, кӧрзинаӧй менам чукйӧн тыр. Ме читкырала синъясӧс шонді водзас да кывзыся ягас. Сэсся друг менам вирдыштіс юрын: арыс ӧд вӧрса чӧвлунас. Кывзыся, а ягын лэбачьяс оз сьывны, сӧмын кӧнкӧ ылын тотшкӧдчӧ сизь. Дугдылас — бара шы ни тӧв, чӧвлуныс чунгӧ пельясад!
ССЦлӧн МОГ СЕРТИ СИКАСЪЯС
Мог сертиыс ССЦяс вермасны лоны куим сикаса: описание, повествование, рассуждение сяма да сора.
Описание сяма ССЦяс — тайӧ сэтшӧм ССЦяс, кӧні видлавсьӧны олӧмын кутшӧмкӧ петкӧдчӧмлӧн аслыспӧлӧслунъяс, вермасны видлавсьыны ставыс либӧ некымын. Шуам, вӧр-валысь петкӧдчӧмъяс; мортлысь ӧбликсӧ, мыгӧрсӧ; керка пытшкысь обстановкасӧ да с в. ССЦлӧн описание сям вылӧ вермас индыны ССЦлӧн юрнимыс. Босьтам пример вылӧ «Юлӧн гор» да «Зэр бӧрын» висьтъясысь ССЦяслысь юргижӧдъяссӧ:
«Мизин ю гожӧмын», «Мизин ю арын»; «Рас зэр водзын», «Рас зэр бӧрын».
Кызвын ССЦяс, кодъясӧс ми ӧнӧдз видлалім, вӧліны описание сяма ССЦясӧн.
Видзӧдлам нӧшта ӧти пример:
Кузь пызан сайын пукалісны нин унаӧн, унджыкыс верстьӧ арлыда либӧ олӧма войтыр. Мужикъяс ситеч либӧ сатин дӧрӧмаӧсь, тугъя вӧньясӧн вӧнясьӧмаӧсь, тошъяс сыналӧмаӧсь, юрсияс выялӧмаӧсь праздник лун кузя. Нывбабаяс сикӧтшъяс, исергаяс да мича рӧма лентаяс ӧшлӧмаӧсь. Олӧма нывбабаяс гӧрд, виж бабаюраӧсь. Томджыкъяс мича шӧвк сунисӧн да бисерӧн вышивайтӧм кокошникаӧсь, мукӧдыс сыръя дора мича чышъянаӧсь пельпомъясныс вылын. Ас кыӧм сера чулкиаӧсь, кокньыдик гожся кӧмаӧсь. Мича видз выв бобувъяс кодьӧсь. Любӧ видзӧдлыны на вылӧ.
(Г. Федоров «Востым»)
ССЦлӧн шӧр юкӧнас сёрникузяяссӧ позьӧ вежны местаяснас. Шуам, позьӧ вӧлі эськӧ сетны нывбабаяслы описание, а сэсся мужичӧйяслы; нывбабаяс йылысь описаниеын: первой сетны описание томъяслы, а сэсся олӧмаджык нывбабаяслы. Татшӧм вежлалӧмыс оз торк ССЦлысь сюрӧссӧ, логикасӧ. ССЦлӧн татшӧм сяма тэчасыс (либӧ сёрникузяяслӧн йитчӧмыс) шусьӧ параллельнӧйӧн.
Повествование сяма ССЦяс петкӧдлӧны кутшӧмкӧ вӧвлӧмтор (событие), сылысь сӧвмӧмсӧ (развитиесӧ): пансьӧмсӧ, сӧвмӧмсӧ, помсӧ. Быд сёрникузя петкӧдлӧ вӧвлӧмторлысь кутшӧмкӧ тшупӧд, да та вӧсна сёрникузяяссӧ местаяснас вежлавны оз позь: логикаыс торксьӧ, ССЦлӧн татшӧм сяма тэчасыс (либӧ сёрникузяяслӧн йитчӧмыс) шусьӧ сьӧрся-бӧрсяӧн (либӧ последовательнӧйӧн). Татшӧм ССЦяслы ясыд примерӧн лоӧны С. Пылаевалӧн «Аттьӧ» мойданкывйысь ССЦяс. Видлалам тайӧ мойдсӧ.
I. Ӧти ичӧт грездын бур ань оліс. Петіс ӧтчыд кильчӧ вылӧ да зэв гораа горӧдіс:
— Ставныд, коді кӧсъянныд, локтӧй гӧститны, пельнянь сёйны.
Матысса вӧрын ош да ошпи шӧйтісны. Кылісны найӧ, мый бур ань пельнянь сёйны корӧ. Шуӧ ошпи:
— Мунам, мамӧ, сёйны пельняньсӧ, быдӧнӧс со корӧны.
— Мунам, — шуис ош-мам.
II. Бур ань ордӧ уна гӧстьяс локтӧмаӧсь, пызан сайӧ пуксялӧмаӧсь, панясьӧны нин.
Буретш сэки ошъяс пырисны, став гӧстьяссӧ повзьӧдісны. Коді кытчӧ пышъялісны. Сӧмын бур ань пукалӧ, повзьӧмысла нем оз шу. Ошъяс пызан вывсьыс ставсӧ пуксьытӧгыс и жӧритісны, тасьті-паньяс гылӧдісны, сэсся ывлаӧ петісны. А бур ань сӧмын юаліс:
— Кӧні нӧ тіян аттьӧныд?
Ошъяс ӧта-мӧд выланыс видзӧдлісны да и вӧрӧ котӧртісны.
III. Ошпи шуӧ:
— Мыйкӧ бур ань вӧлі шуӧ: «Кӧні нӧ тіян аттьӧныд?»
— Ог тӧд кӧні, гашкӧ, кӧин тӧдӧ, со тай локтӧ, вай юалам.
— Сё муса кӧин, висьтав вай, кӧні миян аттьӧным.
Кӧин бугыльнас югнитіс, бӧжнас швачкис, кокнас мусӧ парсыштіс да и нем эз шу. Вӧрӧ лыньгис.
IV. Ошъяс водзӧ мунӧны, воча налы кӧч скачитӧ.
— Эй, кӧч, — юалӧ ош, — тэ эн аддзыв миянлысь аттьӧнымӧс?
— Эстӧн, дзоридза видз вылас, мыйкӧ куйлӧ, зэв мича да кузь. Гашкӧ, сійӧ тіян аттьӧныд?
V. Мунісны ошъяс. Збыль, турун вылын мыйкӧ кузь да зэв мича куйлӧ. Босьтісны, исалісны, кывнаныс нюлыштісны, гыжнаныс чапыштісны, оз тӧдны, мый сійӧ.
Видзӧдӧны: ичӧт нывка дзоридзьяс ӧктӧ, юрас кык кӧса. Ӧти кӧсаас сэтшӧм жӧ мичатор ӧшӧдӧма, кутшӧм ошъяслӧн сюрӧмторйыс, а мӧдас абу.
Матыстчисны ошъяс нывка дінӧ да юалісны:
— Нывка, абу-ӧ тайӧ тэнад ?
Нывка аддзис, радпырысь горӧдіс:
— Ой! Аттьӧ! — и кӧрталіс лентасӧ кӧсаас. Сэки ошпи бӧрддзис:
— А кӧні миян аттьӧыс? Ми сійӧс кытчӧкӧ воштім.
— Энӧ воштӧй, — шуӧ нывка, — сійӧ бур кыв, сӧмын шуны сійӧс колӧ бур мортлы, коді тэн мыйкӧ вӧчас, бур кыв шуас либӧ гӧстинеч сетас. А ті, буракӧ, бур кывсӧ кодлыкӧ энӧ шуӧй.
Сэк жӧ ошъяс котӧртісны грездӧ, бур ань дорӧ, да зэв гораа мурӧктісны:
— Аттьӧ!
Тайӧ мойдас став ССЦясыс повествование сяма. Видзӧдлӧй на вылӧ вайӧдӧм аслыспӧлӧслунъяс серти: быд сёрникузя ӧта-мӧд бӧрсяныс логичнӧя петкӧдлӧны вӧвлӧмторлысь тшупӧдъяссӧ; сёрникузяяс ССЦясын местаяснас вежны оз позь.
Рассуждение сяма ССЦ — тайӧ сэтшӧм ССЦ, коді петкӧдлӧ кутшӧмкӧ тема вылӧ мӧвпалӧм (рассуждайтӧм). Рассуждение сяма ССЦын ясыда торъялӧ куим юкӧн: 1) тезис (кутшӧмкӧ мӧвп), 2) доказательство и 3) кывкӧрталӧм. Татшӧм сяма ССЦясын вермасны паныдасьлыны вводно-модальнӧй кывъяс: ӧтикӧ, мӧд-кӧ; сідзкӧ да с. в.
Видлалам пример.
І. Ӧньӧ Микуллӧн гуся думыс аслыс лоны баринӧн. Сиктсаяс мед сылы копрасьӧны да ним-овӧн вичалӧны, вежавидзӧны сыысь. Ыджыд чериӧн лоны да джуджыдінын уявны-гыбавны да овны кӧсйӧ.
II. Емдінсаяс сійӧс шуӧны Ӧньӧ Микулӧн, а син саяс прӧстӧ Кузь киа гусьӧн нимтӧны. Татшӧм прӧзвищеыс сылы ляскысис гусясьны модаыс вӧсна. Важӧнсӧ, том дырйиыс, унаысь сулісны сійӧс йӧз капканъяс да сьӧла лэчьяс дорысь. Ӧти кадӧ кывсьыліс: вӧвъяс пӧ гусявлӧ да ылӧ бокӧ вузавлӧ. Морттӧ нӧйтасны садь быртӧдзыс, да мыйкӧ дыра ӧвсьыштас, шы ни гу олас. А сэсся бара мыйкӧ сэтшӧмтор вӧчас, йӧзыс сӧмын акнитасны.
(Г. Федоров «Востым»)
Видлалам II ССЦсӧ. Панасас (первой сёрникузяас) висьтавсьӧ, мый Ӧньӧ Микуллӧн эм прӧзвище. Шӧр юкӧнас (2–5 сёрникузяясын, тайӧ доказательство) гӧгӧрвоӧдсьӧ, мыйла Ӧньӧ Микулӧс нимтӧны Кузь киа гусьӧн. Кывкӧрталӧмас (медбӧръя сёрникузяаас) висьтавсьӧ, мый абу весьшӧрӧ кӧласьӧма Ӧньӧ Микул дінӧ Кузь киа гусь прӧзвищеыс.
І ССЦыс тані тшӧтш рассуждение сяма. Сӧмын сійӧ тэчас сертиыс кык юкӧна: тезис да доказательство, а кывкӧрталӧмыс абу. Татшӧмыс вермас лоны — та йылысь ми сёрнитлім нин (видзӧдӧй 16-ӧд лист бок вылын).
Видзӧдлам нӧшта ӧти ССЦ.
Лыдди «Югыд туйысь» Виктор Напалковлысь «Пыдди-ӧ пуктам ёрта-ёртӧс» статьясӧ да водзпӧрсӧ кӧсйи сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн вочавидзны сылы, но авторыслӧн элясьӧмыс зэв нин ӧтарӧ бана, асьсӧ сӧмын тӧдана, и воча кывйӧс сылы юргижӧдӧ лэпті.
Пыдди пуктӧмыд, дерт, быдӧнлы колана, нӧшта нин гижысьыдлы, но элясьӧмнад сійӧс он шедӧд. Колӧ медводз асьтӧ петкӧдлыны, сьӧлӧмтӧ и вежӧртӧ песны, медым эськӧ бурӧ пуктісны йӧзыс. Насянь локтӧ пыдди пуктӧмыд, а оз кодкӧ ӧти мортсянь.
(Г. Юшковлӧн «Пыдди пуктӧмыд ас саяд» статьяысь)
Панасас (1-ой сёрникузяас) висьтавсьӧ, мый сетіс позянлун рассуждайтны «ёрта-ёртнымсӧ пыдди пуктӧм» йылысь (тайӧ и лоӧ тезисӧн). Шӧр юкӧнас (доказательство: 2-ӧд да 3-ӧд сёрникузяяс) гӧгӧрвоӧдсьӧ тезисыс гижысь видзӧдлассянь. Кывкӧрталӧмас (4-ӧд сёрникузяын) гижысь йитӧ тайӧ юалӧмсӧ (либӧ проблемасӧ) торъя конкретнӧй петкӧдчӧмкӧд — В. Напалковлӧн статьякӧд.
Ӧнӧдз ми зілим петкӧдлыны коммуникативнӧй функция серти ССЦяслысь сӧстӧм, идеальнӧй сикасъяс: описание, повествование да рассуждение сяма. Татшӧм сӧстӧм, идеальнӧй сикасъясыс лоӧны логическӧй эталонӧн быд пӧлӧс ССЦяслы, кодъяс паныдасьлӧны литературнӧй, публицистическӧй, научнӧй произведениеясын либӧ сёрниын. А литературнӧй произведениеясын (роман, повесть, висьт, статья, очерк да с. в.) да и сёрниын пырджык паныдасьлӧны сора сикасъяс, шуам: описание элементъяса повествование; повествование элементъяса описание; описание элементъяса рассуждение да с. в.
Видлалам Е. Афанасьевлысь «Ёлка» висьт.
I. Вася кӧмаліс батьыслысь вӧрын уджалан ной гачсӧ, лэдзаліс гач кокъяссӧ гын сапӧг чӧръяс вывтіыс: ӧні лым оз пыр. Талун найӧс, дасӧд класса кымынкӧ зонмӧс, мӧдӧдісны ёлкала.
Школаса конюк Галь дядь доддялӧма нин Лысанкосӧ да виччысьӧ, кор чукӧртчасны челядь. Воисны ставӧн лызьяс вылын.
— Но, сідзкӧ, и доддяс тіянлы нинӧм вылӧ пуксьыны, локтӧй ме борся.
II. Мӧдӧдчисны турун кыскалан туйӧд. Галь дядь тӧдіс, кӧні быдмӧны мича, лапъя козъясыс. Найӧ тані абу на джуджыдӧсь, но пашкырӧсь, лапъясыс заводитчӧны поддінсяньыс, йывъясыс абу кузьӧсь. Неыджыд эрдті Галь дядь кежӧдіс вӧвсӧ турун туйсянь, келӧдіс джуджыд лымъяс. Вӧлыс сувтіс, видзӧдіс мегыр пырыс ямщик вылӧ: эз-ӧ ӧшыбкаӧн татчӧ кежны?
— Но, но, эн буткыляв ме вылӧ синъястӧ. Таво эн на кевлы лымъяс.
Лысанко казяліс, мый некутшӧм ӧшыбка абу, мӧдӧдчис козъяс пӧлӧн вӧрлань. Лызяяс додь бӧрся локтӧны.
— Ӧні бӧрйӧй ёлканытӧ! — горӧдіс налы Галь дядь. — Кутшӧм воас сьӧлӧм выланыд, сійӧс и пӧрӧдам.
— Со этійӧ зэв мичаник,— шуис водзын мунысь зонка.
— Этійӧ? Укшаль,— нюмыртчыліс Галь дядь. — Пӧрӧдам да, жугалас лыскыс — дзик нинӧм оз коль. Арнас, тшак ӧктігӧн, ме водзысьджык аддзылі, аддзам кӧ, сійӧс и кыскам. Меным тай быттьӧкӧ моздіс-а, асьныд сэсся видзӧдлӧй.
III. Тӧвся вӧрын шы ни тӧв, ставыс узьӧ еджыд шебрас улын, но ловъяясыс, буракӧ, эмӧсь жӧ. Со ур чӧсмасьӧма коль кӧйдысӧн, шыблалӧма кольяссӧ лым вылас, коз вывсьыс лым чиръяссӧ кисьтӧма и. Со тулан ассьыс вӧраланінъяссӧ гӧгӧртӧма, мунӧма тэрмасьӧмӧн, весиг вужля горувъясӧ абу видзӧдлӧма, пӧттӧдзыс, тыдалӧ, кӧнкӧ шырасьӧма да. А со и сизь кос коз вылӧ ӧшйӧма, сизьдӧ-писькӧдӧ ёсь нырнас пучерсӧ, пучӧй корсьӧ да мукӧд узьысь гагъясӧс ӧктӧ.
IV. — Воимӧй, другъяс! Горӧдіс Галь дядь. — Со тай нӧ сійӧ козйыс, кодӧс ме арнас аддзылі. Мича?
— Нинӧм тай, сӧгласитчисны зонъяс да пӧрччисны лызьяссӧ. Сэсся весалісны коз гӧгӧрысь лымсӧ, сӧталісны черӧн вывті улын быдмысь чальяссӧ. Галь дядь вӧчис тшупӧд, кодарӧ колӧ пӧрӧдны козсӧ. Черӧн кучкӧм бӧрын пуыс дрӧгмуніс, пыркнитіс вылыссьыс улын сулалысьяс вылӧ лымсӧ.
— Кӧть кутшӧм эськӧ жаль пӧрӧдны тайӧ мича козсӧ, — шуис Галь дядь, но сытӧг челядьлӧн Выль вося гажыс оз артмы.
Сэсся пӧльыштіс тӧвру, быттьӧ медбӧръяысь ышловзьыліс козйыс, кор сатшкысисны кырсяс пила пиньяс. Коз мӧдӧдчис увлань чӧла да небыда, ляскысис муланьыс пашкыр лапъяснас, пӧльыштіс-кыпӧдіс пу йывъясӧдзыс ас увсьыс лым буссӧ. Сійӧ сэсся дыр на киссис орччӧн сулалысь коз понӧльяс вылӧ, йӧз вылӧ, ас вылас бӧр.
— Мичаа водіс, ни ӧти чаль эз чег. Ноко ставӧн кутчысямӧй да пуктам доддяс.
V. Петкӧдісны пӧрӧдӧм козсӧ аслас вӧрсьыс, мед бӧр сувтӧдны сійӧс школа зал шӧрӧ нин да мичмӧдны-вӧччӧдны дзирдалысь чачаясӧн. Йӧктыны-сьывны кутасны сы гӧгӧр шуда челядь. А козйыс шогсьыштас неуна да медбӧрын ас кежсьыс и думыштас: «Позьӧма и овны та вылӧ, татшӧм кӧ шуда войтыр чукӧртчӧмаӧсь ме дорӧ».
Висьтас татшӧм ССЦяс: I. Козла мунны лӧсьӧдчӧм; ІІ. Коз бӧрйӧм; III. Тӧвся вӧр; IV. Коз аддзӧм да пӧрӧдӧм; V. Челядь шуд понда олӧм.
I ССЦ — «Козла мунны мӧдӧдчӧм». Нёль сёрникузя. Повествование сяма, но мӧд сёрникузяыс рассуждение сяма.
ІІ. ССЦ — «Коз бӧрйӧм». 17 сёрникузя. Функция сертиыс тшӧтш сора; 1, 4–11 сёрникузяяс повествование сяма; 3, 12–17 — описание сяма; мӧд сёрникузяыс — рассуждение сяма.
ІІІ. ССЦ— «Тӧвся вӧр». Описание сяма.
IV. ССЦ — «Коз аддзӧм да пӧрӧдӧм». 1, 2 сёрникузяясыс — повествование сяма; 3, 4 — описание; сэсся бара повествование; сёрникузя «Кӧть кутшӧм эськӧ...» — рассуждение сяма.
V. ССЦ— «Челядь шуд понда олӧм». Рассуждение сяма.
ССЦяслысь аслыспӧлӧслунъяссӧ ми видлалім уна видзӧдлассянь. Дженьыдика найӧс позьӧ петкӧдлыны татшӧм схемаӧн:
1. Текст юклыны ССЦяс вылӧ.
2. ССЦлы сетны юргижӧд.
3. ССЦлӧн мог серти сикасъяс:
а) описание,
б) повествование,
в) рассуждение,
г) сора.
4. ССЦ тэчас сертиыс: панас (тезис), шӧр юкӧн (доказательство), помалӧм (кывкӧрталӧм).
5. Сёрникузяяс костын йитӧдъяс:
а) лексическӧй (синонимъяс, антонимъяс, мӧдпӧвйӧвтӧм, матыс вежӧртаса кыв чукӧр),
б) морфологическӧй (эмакыв — нимвежтас, эмакыв — морт ним, асалан суффиксъяс, кад категория да с. в.),
в) синтаксическӧй (сочинительнӧй йитӧдкывъяс: а, но, да, и; подчинительнӧй йитӧдкывъяс; ӧткодь сяма тэчас).
12 удж. Видлалӧй вайӧдӧм висьтъяс вылынджык сетӧм схема кузя.
СЫН, ПИӦ, СЫН.
Батя-пиа кыскасьӧны. Пиыс сынӧ, а мӧдыс кыснан кутӧ. Друг кодкӧ и тшолкнитас югыд паньтӧ. Батьыс, дерт, кутас кыскыны.
—Мый нӧ шеді? — юалӧ пиыс.
— Сын, пиӧ, сын,— лабутнӧя шуӧ мӧдыс.
Зонка босьтчас мый вынсьыс водзӧ сынны. Пыжыд ӧддзас, и чериыд мынӧ.
— Мый морла нӧ сэтшӧма сынін?!— скӧрмас батьыс.
— Ачыд тшӧктін да!— шензьӧ пиыс.
— Юалін, мый шедіс. Со и шуи — сын. Чери нимыс сэтшӧм.
(А. Попов)
ТЕШ
Олӧ миян сиктын Педьӧ Миш. Кывйыс сӧмын печласьӧ. Унджыкысьсӧ, дерт, коз пу йылысь туриӧс висьталӧ. Мӧд ногӧн кӧ, — шмонитӧ. Сы вӧсна йӧзлы любӧ сійӧс кывзыны. Оз дӧзмыны весиг.
Миян сиктысь жӧ Закар Ладимер водзті эз эскыв, мый Педьӧ Миш вермас сы вылын шмонитны. Нарошнӧ ӧтчыд паныдалас.
— Мишӧ, вай видлы менӧ ылӧдлыны!
— Ог эшты. Лавкаӧ саридзса чери вайӧмаӧсь да гортӧ сумкала колӧ пыравны.
Педьӧ Миш кежис гортланьыс. Закар Ладимер скачитіс лавкалань, медым слӧймыны водзджык ньӧбны свежӧй черисӧ. Магазинын, вузасьысь ӧтдор, некод эз вӧв. Буракӧ, абу на тӧдлӧмаӧсь тӧвар вайӧм йывсьыс.
— Весит меным черитӧ! — порог дорсянь горӧдіс Закар Ладимер.
— Кутшӧм чери?
— Кутш кодь. Эн ышнясь. Весит.
— Эз нинӧм вайны да
— Кыдзи эз? Педьӧ Миш тай нӧ висьталіс, мый вайисны.
— Педьӧ Миш?! — семдіс серамысла вузасьысь.
(А. Попов)
ДУМЪЯС.
Зурыд Марьялы сизимдас нин таво тыри. Сылы том дырйиыс сетлӧм прӧзвищеыс некыдзи нин оз лӧсяв. Ки-кокыс сырмӧ. Сӧмын важсӧ казьтылана думъясӧн олӧ мортыс.
Уна вояс сайын, кор нылыс да пиыс вӧліны ар дасаӧсь, сійӧ ӧтчыд скӧр йывсьыс ёрччыштіс. Сэсся кок чуньӧдзыс гӧрдӧдіс аслас кывъяссьыс. Медым посниуловыд эз сы бӧрся шуавны мисьтӧм кывъяссӧ, сійӧ казьтыштіс ӧти думыштӧмтор. Коркӧ тай мамсяньыс на сійӧс кывліс.
— Челядь, лёк кывъястӧ некор оз ков шуны. Ёна важӧн нин ӧти мам ёрччыштӧма. Войнас сійӧс садьмӧдӧмаӧсь сьӧкыд кок шыяс. Сарайсяньыс кодъяскӧ лэччисны ӧдзӧс дорас. Сійӧ калича вӧлі. Но лёкысь тракнитӧмӧн веськӧдісны кӧртсӧ. Керкаӧ пырисны кузьысь-кузь дядьӧяс. Матыстчисны нывбаба дорӧ да шуӧны:
— Тэ луннас миянӧс казьтыштін. Со и локтім тэла. Пасьтась да мунам, шуӧма ӧтиыс.
— Талун ог вӧрзьӧдӧй, — сы вылӧ видзӧдлӧм бӧрын дорйӧма мӧдыс. Тыдалӧ, медся ыджыдыс. — Кужӧмыд тэ воднытӧ. Ӧтарсяньыд и мӧдарсяньыд челядьыд куйлӧны. Но аски лӧсьӧдчы. Локтам да нуӧдам.
Кузь дядьӧясыд мунасны. А нывбаба войбыд тіралас. Мӧд луннас петас сусед ордас, олӧма мужичӧй дорӧ. Висьталас ставсӧ. Мӧдыд и велӧдас, мый колӧ вӧчны. Сараяд пӧ гез йылӧ кӧртав рос.
Бара вой воас. Нывбабаыд оз узь. Друг, кылӧ, сараяд кок шыяс. Сэсся лёкысь мыйкӧ трачмунас. Но керкаӧ некод эз нин пырав. Асывнас петас сарайӧ да аддзӧ, мый ростӧ гезнас шӧрипӧв орӧдӧмаӧсь. Сы пыдди джагӧдӧмаӧсь.
Висьталіс сэк тайӧс Зурыд Марья аслас челядьыдлы. Войнас садьмис да аддзӧ, мый нылыс да пиыс ӧтар-мӧдар бокас куйлӧны. Топӧдчӧмаӧсь мам дорас.
Синваыс исковтӧ тайӧ думъяссьыс Зурыд Марьялӧн. Сьӧлӧмыс шогысла лёкысь пессьӧ. Сійӧ оз кӧсйы, медым челядьыс шӧракостас босьтӧмӧн узьтӧдлісны. Сылы сӧмын колӧ, медым найӧ сійӧс индомсьыс ас орданыс босьтісны.
(А. Попов)
ЛЕКАРСТВО
— Том кадӧ ме ачымӧс эг видзлы. Со и мӧрччис ӧні, коскӧй юкалӧ, — ышловзис менам сусед Педӧр Вась.— Ӧтчыд судзӧді лекарство. Зэв бур, шуисны. Некымынысь пӧ зырыштан костӧ — и кокньыдджык лоӧ. Вайи гортӧ, кӧсйи нин бурдӧдчыны. Сэсся юрӧ быттьӧ нӧшкӧн косьӧбтісны: мамӧ ӧд нэмсӧ нин кок висьӧмӧн маитчӧ. Думышті, мый ме том на да кыдзкӧ-мыйкӧ терпита.
Сеті лекарствосӧ мамлы.
Недыр мысти юала, кокнялыштіс эз. А сійӧ чӧв олыштіс да и шуис:
— Ме сійӧс ыджыд батьыдлы сеті. Ачыд тӧдан, кыдзи сылӧн гӧгӧрбок юкалӧ лёк поводдя водзвылын. Мед кӧть кокньӧдыштлас, бур кӧ лекарствоыс.
Лун-мӧд эз коль, ыджыд бать кашкигтырйи ме ордӧ пырис. Мыччӧ вӧрзьӧдлытӧм на лекарствотӧ.
— На, Василей, тайӧс мамыд кыськӧ судзӧдӧма. Зэв бурӧн висьталӧ. Меным вайис. Тэ ӧд коснад майшасян. Олӧм ни узьӧм, дерт. Меным мый нин зырасьӧмсьыд. Сӧмын лекарствосӧ таргайта. Тэныд овны да овны на, колӧкӧ, отсалас.
(А. Попов)
МУДЕР ГӦТЫР
Дарьялы талун бара эз вӧв узьӧмӧдз. Верӧсыс курксіс-кызіс семдытӧдзыс. Весиг садьмылас, синсӧ чашкӧдлас. «Тырмас! — шуис аслыс нывбаба. — Аски жӧ дугӧда табак тшын апалӧмсьыс!»
— Микулай, тэ ӧд ру кодь нин кутін кольны тадзи куритчӧмнад, — меліа нуӧдіс сёрни нырвизьсӧ асывнас Дарья. — Да и сьӧмыд уна мунӧ. Тшынтӧ пӧртан быд лун руб джын.
— Сідз эськӧ да, — эз куражитчы верӧсыс. — Гырк пытшкӧй доймӧ нин. Видлам шыбитны инӧсь.
Микулайлӧн куритчытӧгыд азымлуныс кык пӧв соді. Выть вылӧ эз кут пуксьыны. Гӧтырыс чугун тыр пулас шыд кык лун кежлӧ, а ӧти лунсӧ оз тырмы. Верӧсыс гортас туджас, а сэсся сьӧм на корӧ, медым удж вывсяньыс столӧвӧйӧ уйкнитлыны. Польӧпи моз кутіс тшӧгны. Кынӧмыс ловзьӧм нянь моз кыптӧ, дундӧ. Важ паськӧмыс, кӧть майтӧгав, эз кут тӧрны. Выль дӧрӧм-гач, костюм, пальтояс ковмис ньӧбны. Регыд мысти и найӧ эз кутны тӧрны.
Даръя бара эз кут узьны войяссӧ. Мӧвпалӧ, мӧвпалӧ. Шогсьӧ. Аслыс во джын нин нинӧм оз вермы ньӧбны. Тшай юан паськӧмыс ӧти коли. Ставыс важмис. А мый лоӧ нӧшта во джын кольӧм бӧрын!
Ӧти асылӧ Даръя пуксис паныдӧн верӧсыслы да паніс татшӧм сёрни:
— Микулай, куритчытӧгыд тэ помысь кулӧм морт дук кутіс кывны. И керка пытшкӧсным быттьӧ мужик пӧрӧдатӧм. Весиг возъяс заводитісны лэбавны. Гашкӧ, эсійӧ, вӧляникысь бара кутан шпуткывны да?
Микулай гӧтырыс вылӧ видзӧдіс-видзӧдіс дай шуис: сӧглас пӧ. Позьӧ пӧ видлыны. Даръя сійӧ жӧ здукас котӧртліс магазинӧ да вайис нӧб тыр медся донтӧм да ён табака сигаретъяс. Медым верӧсыс ӧдйӧджык бӧр вӧснялас.
(А. Попов)
КЕСЙӦДЛӦМНАД ЖӦ
Кольӧм гожӧм Педӧр Вась быдса тӧлысь ветлӧдліс плешкас нӧшкӧн жваньӧбтӧм ӧш моз. Юрсӧ муӧдзыс лэдзӧма, некодкӧд морт ногӧн оз сёрнит. Пукалӧ ӧшинь улас да рытывбыд шпуткӧ-куритчӧ. Мир туй вылӧ дзоръялӧ да ыджыда ышлолалӧ. Меным, сылӧн суседлы, тӧдса, мый гӧтырыс уйкнитлывлӧ лунвылӧ мышсӧ пӧжны.
Таво Васьлӧн кесйӧдлысьыс бара кытчӧкӧ муніс. Рыт куим-ӧ-нёль видзӧдчи ӧшиньӧд, кор сусед юрсӧ ӧшӧдӧмӧн петас улич вылӧ ышлолавны. Но мӧдыс эз и мыччысьлы. Пыригӧн на паныдаси Васькӧд. Кашкӧ-петкӧдӧ помӧй ведра.
— Пыр, пыр. Регыд локта, — чӧвтіс сійӧ.
Зэв ӧдйӧ ризӧдліс. Муртса пыртіс куш ведрасӧ, котӧртліс мӧд жырйӧ. Весиг эз удит пуксьыштлыны, кыдз ӧдзӧс сайсяньыс кутіс кывны гӧтырыслӧн лэчыд гӧлӧсыс:
— Мисьтӧм чужӧм! Бара нин жмутвидзан-пукалан, а ва пельсаыд тыртӧм. Тэрыбджыка вӧр, тэрыбджыка! Дыш рунь!
Вась тшапнитіс ведраяс да ӧдӧбтӧмӧн петіс. Кашкигтырйи вайис ва. Сэсся бара пырис жыръяс.
— Яндысьтӧм бугыль! Кытчӧ ланьтін! Порсьыд на вердтӧм! Он кыв руксӧмсӧ али мый?
Суседӧй ньӧв моз уськӧдчис чошӧыслы сёян лӧсьӧдны. Ме пуксьӧмӧн шензя: кор гӧтырыс удитӧма локнысӧ? Да ӧд ас синъясӧн аддзылі сылысь мунӧмсӧ.
Минут кызь пукалі. Гӧтырыс пыр горзӧ, а Вась пессьӧ-вӧчӧ гортгӧгӧрса удж.
— Но, буракӧ, ставыс,— ышловзис сійӧ да пуксис воча.— Гашкӧ, мӧд жыръяс пырам? Сэні ыркыдджык.
— Огӧ нин. Тэрмася ме, — шуи сылы. Ачым биысь моз пола сылӧн ёсь кывъя пӧвсьыс.
— Лок, лок, — шпыннялӧ Вась. — Кӧть ӧнія гӧтырӧс видзӧдлан. Киӧд кыскис. Пырим. Сійӧ веськӧдчис пельӧсын сулалысь магнитофон дорӧ.
— Со сійӧ, муса гӧтырӧй,— ошйысьӧмӧн да вашъялӧмӧн шуис Вась да чуткис магнитофонлысь ӧти кизь. И сэтысь ылькнитіс-петіс гӧтырыслӧн яр гӧлӧсыс:
— Джоджсӧ нӧ коді чышкыштас ва ветьӧкнас?! Вунӧдін али мый?! — Вунӧді и эм,— шпыньмуніс Вась да уськӧдчис ветьӧкла.
(А. Попов)
КУИМ ЙӦЙ
Важӧн ли ӧні, код тӧдас кӧні, олісны-вылісны гозъя. Видз-му уджалісны. Ӧтчыд верӧсыс и шуис гӧтырыслы:
— Талун кос тшака шыд пу. Гажӧй бырис.
— Пуа,— кӧсйысис гӧтырыс.
Локтіс рытнас верӧсыс удж вылысь, вежсис да мыссис, сёйны пуксис. Ыджыд тасьті тыр гӧтырыс шыдтӧ вайис.
Удж бӧрад кынӧмыд сюмавтӧг оз ов. Ыджыд паньӧн и паньыштіс верӧсыс. И чуймис сэтчӧ, оз гӧгӧрво, мый вомас веськаліс.
— Юмов тай нӧ? Эн ӧмӧй тшак пу?
— Тшак, вочавидзис гӧтырыс.
— Абу тшак да. Кос паренча пуӧмыд. Кӧн нӧ юрыд вӧлі?! — скӧрмис верӧсыс. — Татшӧм гӧтыркӧд ме абу олысь. Сідз и тӧд!
— А кытчӧ нӧ мунан? — повзис гӧтырыс, синвасӧ чышкыштіс.— Мӧдысь ӧд ог нин йӧйтав.
— Меным и ӧтчыдыс тырмымӧн, — шуис верӧсыс. Чорыд сьӧлӧма жӧ сійӧ вӧлі.
— Сэсся он нин и волы? — бӧрдігсор юаліс гӧтырыс.
— А сэн тыдавны кутас,— вочавидзис верӧсыс. — Тэысь йӧйӧс кӧ аддзыла, бӧр гортӧ коса, а оз кӧ сэтшӧмыс паныдась, эн виччысь.
Гӧтыр бӧрдан коли, а верӧс туйӧ петіс: кытчӧ синмыс видзӧдӧ да кытчӧ кокыс нуӧдӧ.
Муніс да муніс, тӧдтӧм сикт воис. Видзӧдӧ: керка тшупӧны, ноксьӧны сэн мыйкӧ куим мужик. Черъясыс муынӧсь, а асьныс кӧртасьӧмаӧсь гезйӧн керйӧ да кыскӧны. Ӧтиыс — ӧтар помсяньыс асланьыс, мӧдыс — мӧдар помсяньыс, бара жӧ асланьыс. Ружтӧны-пошкӧны, матькӧны-сӧткӧны. Ньылӧмныс войталӧ, быттьӧ пыдзырттӧм кӧлуйысь. А керйыд, дерт, оз вӧрзьы.
— Мый нин, шондібанъясыс, вӧчанныд? — матыстчис да юаліс туйвыв мортыд.
— Нюжӧдам тай, — вочавидзисны кык тшупсьысьыд.
— Мыйла нӧ сійӧс, керсӧ, нюжӧданныд эськӧ?
— Быть ӧд нюжӧд, — бара вочавидзӧны. — Дженьыдджыка чинтыссьӧма да, оз судз.
— Сэсся нюжалӧ дай?
— Оз на эськӧ да, коркӧ ӧд нюжалас.
— Но-о, — гарыштіс миян туйвыв мортыд да шпыннялігтыр вешйис. Воліс нин сылы юрас мӧвп бергӧдчыны гортас, да водзӧ на шуис ветлыны, эз на бурась ӧти пӧлӧс йӧй вылад.
Муніс да муніс, горшыс косьмыны кутіс. И буретш юкмӧс дінӧ воис. Но он на тай вӧлӧм ю, кысь кӧсъян. Юкмӧс гӧгӧрыс ыджыд би ломзьӧ, а би гӧгӧрыс тьӧтӧ ветлӧдлӧ да содтӧд на лӧдсалӧ.
— Мый нӧ нин, тьӧткаыс, вӧчан? Он-ӧ нин пу мыйкӧ сэні юкмӧсас?
— Ог, — вочавидзис тьӧтӧыд. — Песласьны тай кӧсъя да ва шонта.
— Гортад нӧ мый он, пачад?
— Пачад нӧ уна-ӧ ва шонтан, а тані ӧтпырйӧ мыйта позьӧ!
— Чӧв, — нурбыльтіс туйвыв морт.
— Тэтӧг тӧдӧны! — дузгысис тьӧтӧ. — Велӧдысь петӧма, мун сэсь!
Быд йӧйыскӧд, дерт, он кут вензьыны. Да кӧть и кутан, помӧ он волы. Асьтӧ на венасны.
Водзӧ мӧдӧдчис туйвыв мортыд, бара на гортас, гӧтыр дінас, эз бергӧдчы, эськӧ кутшӧмакӧ жальыс петі нин да.
Муніс да муніс, вой суис. Узьны вӧзйысис ӧти мужик ордӧ. Ӧдйӧ и унмовсис сэсся.
Асывнас, водз на, зымакылӧмысь садьмис. Оз-оз да сэсся став керкаыс йиркмунлӧ. Видзӧдӧ: кӧзяиныс тайӧ зымӧдчӧ, гачас некыдз оз веськав.
Паччӧрсяньыс мӧдар стенӧдзыс кӧв нюжӧдӧма, сэтчӧ гачсӧ ӧшӧдӧма. Ачыс каяс пӧлатяс да чеччыштӧ, кыкнан кокнас ӧттшӧтш гачас веськӧдчӧ.
— Сідз кӧ гачасин и, пуксьӧмӧн? — эз нин вермы кутчысьны да шыасис миян туйвыв мортыд.
— Сідзтӧ зэв ёна манитчан, — вочавидзис кӧзяиныс. — Ӧти коктӧ сюян, сэсся мӧдсӧ... Асылыс и кольӧ. А меным эськӧ мед ӧдйӧджык. Лок тшӧтш велӧдчы, ӧшӧд орччӧн гачтӧ да.
— Ог, ме кыдзкӧ важ мозыс нин, — шуис узьысьыд да петіс. Эз нин сэсся кытчӧкӧ, а веськыда гортланьыс туйсӧ босьтіс. Бурмис сьӧлӧмыс, мый видзӧма на коркӧ сійӧс енмыс, абу на сэтшӧм сямтӧм гӧтырӧс индӧма.
— Но! — локтӧмӧн тшӧтш и юаліс гӧтырыс. А нимкодьыс аслыс, бӧр на верӧсыс локтіс да!
— Эн дивит, — вочавидзис верӧсыс. — Быдсяма йӧйыс на вӧлӧма. А тэкӧд позьӧ на овны.
И сёйны сэсся гозъя пуксисны. А гӧтырыс буретш кос тшака шыд, вӧлӧмкӧ, пуӧма да чӧскыда и панялісны сэсся гаж бырӧм вывсьыд.
(Г. Юшков)
ТЕКСТЪЯС ФУНКЦИОНАЛЬНӦЙ СТИЛЬЯС СЕРТИ
«Коми кывйын ёнджыка сӧвмӧмаӧсь функциональнӧй стильяс пиысь йӧзкост сёрни стиль, публицистическӧй да художественнӧй литература стильяс, омӧльджыка — научнӧй да делӧвӧй стильяс».^Е. А. Игушев «Практическая стилистика коми языка». Сыктывкар, 1986, 3, л.б./^
Лыддьӧдлӧм стиля текстъяс торъялӧны ӧта-мӧдсьыныс фонетика, морфология, синтаксис да лексика боксянь.
Но татшӧм торъялӧмъяс кындзи стильяс позьӧ ӧтувтны тадзи:
1 — научнӧй, научно-популярнӧй (кыдзи научнӧйлӧн сикас) да делӧвӧй и 2 — йӧзкост сёрни, публицистическӧй да художественнӧй литература стильяс. Научнӧй, делӧвӧй стиля текстъясын олӧмысь кутшӧмкӧ петкӧдчӧм видлавсьӧ быд боксянь (либӧ кутшӧмкӧ ӧти боксянь), видлавсьӧ сылӧн став аслыспӧлӧслуныс (либӧ некымын) сідзи, кутшӧм збыльысь овлывлӧ. Татшӧм текстъяслӧн могыс — стӧча объективнӧя петкӧдлыны явлениесӧ (петкӧдчӧмсӧ).
Мӧд сикас стиля текстъясын вермас видлавсьыны кутшӧмкӧ явлениелӧн сӧмын некымын аслыспӧлӧслун, а вермас и сӧмын ӧти. Татшӧм текстъяслӧн могыс — петкӧдлыны явлениесӧ морт донъялӧм серти да сы пыр петкӧдлыны мортлысь мӧвпъяссӧ, настроениесӧ, переживаниесӧ; мортлысь пытшкӧсса олӧмсӧ.
Орччӧдам куим текст:
I
Ар — волӧн юкӧн, коді локтӧ гожӧм бӧрын да кыссьӧ куим тӧлысь: кӧч, йирым, вӧльгым. Поводдяыс кӧдзыд, тшӧкыда зэрӧ. Пу коръяс, турун, дзоридзьяс вижӧдӧны, нярмӧны, кор усьӧ. Лэбачьяс мунӧны лунвылӧ. Кӧч тӧлысьын помалӧны идравны град выв пуктасъяс. Вӧр озыр на тшакӧн, пувйӧн. Кӧч да йирым тӧлысьясын вотӧны турипув. Йирым тӧлысьын нин петавлӧ лым, но медводдза лым сывлывлӧ. Тӧв пуксьӧ пырджык вӧльгым тӧлысь шӧрланьыс либӧ помланьыс.
ІІ
Сыктыв ю дорын
Гажа паркын
Талун аддзысьлі
Зарни аркӧд.
Усьысь коръясӧн
Ворсіс тӧлыс,
Найӧ сетчисны
Сылы чӧла.
Тайӧ рамлунсьыс
Доймис сьӧлӧм —
Со и мый дыра
Ми пӧ вӧлім.
Ыркыд сынӧдыс
Сотіс лолӧс.
Паркӧ сӧмын-ӧ
Талун волі?
(А. Мишарина)
III
РУА АРЫН
Му бердӧдзыс лэччис еджыд ру, —
Сӧмын арын татшӧм кадыс овлӧ!
Весиг реактивнӧй тэрыб «ТУ»
Орӧдчыны му веркӧсысь полӧ.
Кывта-ката туйын ассьым нэм,
Татшӧм уси, тыдалӧ тай, шудӧй,
Но ӧд кӧнкӧ, кодкӧ век жӧ эм,
Коді менӧ радейтыштны кужӧ.
Мед оз лӧгась..
Муслунным оз быр,
Парма шор кодь сійӧ кольӧ сӧдз и.
Шуштӧм сэк, кор ӧтлаынӧсь пыр,
Сьӧлӧмныс жӧ тайӧ руысь кӧдзыд.
(С. Попов)
Куимнан текстсӧ ӧтувтӧ «Ар» тема. Сюрӧс сертиыс медстӧча, гӧгӧрбок ар йылысь висьталӧма I текстын. А. Мишариналӧн кывбурысь (II текст) тӧдмалам арлысь татшӧм аслыспӧлӧслунъяссӧ: коръяслысь вижӧдӧмсӧ, пелысь да пипу коръяслысь гӧрдӧдӧмсӧ; коръяслысь усьӧмсӧ; сынӧдлысь ыркалӧма. С. Поповлӧн кывбурысь (III текст) тӧдмалам ар йылысь сӧмын сійӧ, мый арын кӧдздӧдӧмысла зэв тшӧкыда овлывлӧ ру.
«Ар» (I текст) делӧвӧй описаниелӧн могыс — тӧдмӧдны олӧмын петкӧдчӧмкӧд; волӧн юкӧнкӧд, — коді торъялӧ волӧн мукӧд юкӧнъясысь: гожӧмысь, тӧлысь, тулысысь. А сідзкӧ, колӧ лыддьӧдлыны арлысь став аслыспӧлӧслунъяссӧ.
А. Мишариналӧн кывбурыс (II текст) миянлы висьталӧ, мый кӧть и зарни арыс, но кывсьӧ вӧр-васа гажа олӧмыслӧн помыс, сы вӧсна мый быд ловъялы тайӧ му вылас эм аслас кад да аслас пом. Сідзкӧ, А. Мишариналы арся мича серпасъясыс чужтісны кӧть и кыпыд, но нор мӧвпъяс — тайӧ и эм медся тӧдчанаыс тайӧ кывбурас.
С. Поповлы арся кӧдзыд руыс (III текст) сетіс подув мӧвпавны радейтчӧм йылысь — и тайӧ тшӧтш медся тӧдчанаыс кывбурас.
Но, дерт, эм и сэтшӧм художественнӧй произведениеяс, кӧні висьтавсьӧ арлӧн аслыспӧлӧслунъяс йылысь, но век жӧ гижысь видзӧдлассянь. Со, шуам, А. Мишариналӧн жӧ «Зэра ар» кывбур:
Сутш кежлӧ оз кобыштны,
Оз восьт синсӧ енэжыс.
Шондісӧ мӧй кокыштіс
Рака чукӧр енэжысь ?
Свинеч сьӧкта кымӧръяс
Кывтӧны и кывтӧны.
Дӧзмӧд, арӧй, зэръяснад,
Сетӧма тай кыв тэныд.
13 удж. Орччӧдӧй вайӧдӧм куим текст да висьталӧй, кутшӧм стиля лоӧны текстъясыс; кутшӧм могыс тайӧ текстъясыслӧн. Мыйын налӧн ӧткодьлуныс да мыйӧн найӧ торъялӧны?
І
КОЖМУДОР – КӦЖМУДОР
Тайӧ Емдін районса сикт, юксьӧ кык юкӧн вылӧ — Ыджыд Кӧжмудор да Дзоля Кӧжмудор. Пукалӧ сиктыс Эжва веськыд бокын, ыджыд кӧдж вылын. «Кӧдж» кылыскӧд и йитчӧма сылӧн нимыс, — Кӧжмудор лоӧ «кӧдж (нырд) дорын (вылын) му». Коми сёрниын тшӧкыда ДЖ шыыс вуджӧ Ж-ӧ, шуам, ыджыд, но ыждавны; еджыд, но еждыны.
(А. Туркин «Би кинь «, 1993, №1)
ІІ
1, 000 ШАЙТЫД — ӦТИ ДАСА
Ставыс донсяліс шӧркодя 100 пӧв. Неважӧн на гӧльӧн лыддьысьліс семья, кӧні быд морт вылӧ тӧлысьнас вӧліс 50 шайтысь эз унджык. Мӧд ногӧн кӧ, талунъя донъяс серти 5.000 шайтысь эз этшаджык. Татшӧм семьясьыс челядьӧс дон босьттӧг вердлісны школаын, пионерлагеръясӧ да санаторийясӧ путёвкаясысь мынтысьліс профсоюз.
Талун гӧля олысь вылӧ воӧ тӧлысьнас 4 сюрс да этшаджык шайт, мӧд ногӧн кӧ, 40 шайт. Тыдалӧ, лыддьыссьӧ, мый «реформа нуӧдысь» обществоын 40 шайт вылас овсьӧ бурджыка «коммунистическӧйын» дорысь, кӧні тырмыліс 50 шайт.
Но пасъя, талунъя 4.000 шайтнас колӧ мынтысьны ёна унджыкысь: лекарствоысь, кодӧс водзті сетлісны дон босьттӧг, велӧдчӧмысь, библиотекаысь...
Мыйла нӧ социологъяс босьтӧмаӧсь буретш танӧ лыдпассӧ? Абу-ӧ сы вӧсна, мый вылісянь эмӧсь указъяс...
Странаын кӧть мый вӧчсьӧ, а бумага вылын быттьӧ ставыс лӧнь. А гӧль мортыс талун пӧшти 60 миллион нин...
(Г. Спичак, «Коми му», 1993, февраль)
III
Сёрнитӧны кык соседка.
— Курортад ветлігкості мӧдысь ме ог нин босьтчы дӧзьӧритны овмӧстӧ.
— Мый нӧ лои?
— Тэ меным он дӧверит.
— Кыдзи?! Ме жӧ весиг сёян-юан шкапысь ключсӧ тэныд коли!
— Но сійӧ оз лӧсяв.
(«Йӧзкост шмонь». Сыктывкар, 1991 г.)
ТРЕНИРОВОЧНӦЙ УДЖЪЯС
1 удж. Лыддьӧй «Пожӧм» нима текст, висьталӧй, кутшӧм стиля сійӧ лоӧ, да лӧсьӧдӧй сы серти план.
ПОЖӦМ
Пожӧм — вӧрса, лыска, во чӧж турунвиж рӧма пу. Быдмӧ му шарлӧн войвыв юкӧнын. Му шар пасьталаыс паныдасьлӧ 50 кымын сикас. Россияын — 12 кымын. Пожӧмлӧн джудждаыс 10 метраӧдз овлывлӧ. Лыскыс оз усь во чӧж да олӧ некымын во, сэсся усьӧ да сы местаӧ выль петӧ. Лыскыс быдмӧ гозйӧн ӧти позйысь, кузьтаыс 5–7 см, но ӧткымын сикаслӧн овлӧ 12 сантиметрӧдз. Пуыслӧн кырсьыс пемыдгӧрд, коричневӧй рӧма. Пожӧм мунӧ стрӧитчӧм вылӧ, химическӧй промышленностьӧ: сыысь вӧчӧны канифоль, скипидар, дьӧгӧдь. Том лыссьыс вӧчӧны С витамин. Сус пулӧн (пожӧмлӧн сикас) колльыс мунӧ сёйӧм вылӧ.
2 удж. Лыддьӧй сетӧм кывбуръяс да висьталӧй, кутшӧм аслыспӧлӧслунъяс босьтӧмаӧсь поэтъяс подувнас асланыс кывбуръясас. Кутшӧм мӧвпъяс, чувствояс петкӧдлӧмаӧсь поэтъяс?
I
ПОЖӦМ
Кымын унджык кытшыс,
сымын пӧрысь —
Арталӧны пожӧм пуӧс вӧрысь...
Сымын сійӧ ён и сымын вына,
Тӧв ныр улын вуж мӧй
сылӧн мынас?
Крепыдмӧны увъяс, вожъяс
сылӧн,
Юрыс воысь воӧ качӧ вылӧ.
Пармашӧрса зумыд мича пожӧм,
Гажӧд менсьым синъяс
тӧв и гожӧм.
(А. Мишарина)
II
ПОЖӦМ
(Г. Гейне да М. Лермонтов серти)
Зэв шуштӧм лӧз войвыв, а пожӧм пу ӧтнас
Куш мыльк йылын сулалӧ век
И вугралӧ-дзӧрӧ, а лымйыс кор вылас —,
Дзик быттьӧкӧ ризіа сэк.
И ылі пустыняӧ волывлӧ вӧтнас,
Кӧн шондіыс мыччӧ пӧсь юр.
Сэн ӧтнасӧн шогалӧ крут керӧс йылас
Том пальма — и мича, и бур.
(В. Попов)
III
СУС ПУ
Войбыд омляліс Буско,
Поліс мыччыны ныр, —
Грездын бушуйтчис бушков,
Кытчӧдз войыс эз быр.
А кор асылыс петіс,
Кодыр разис гӧрд вӧнь,
Муніс бушколыс сэтысь,
Мыжа морт кодь жӧ, лӧнь.
Сӧмын сус пуӧй ӧтнас, —
Дедӧн быдтылӧм сус! —
Дыр на сы вылӧ ропкис,
Кытчӧдз скӧрыс эз кус.
(А. Мальцев)
IV
Быдмӧ пожӧм со. Коркӧ и усьӧ.
Сійӧс вужляӧн шуасны сэк.
Менам сьыланкыв норлунӧн шусьӧ,
Жугыль мӧвпъяс мен вайӧдӧ век.
Вӧвлім пожӧм кодь веськыдӧсь, ёнӧсь.
Чинӧ мегырӧ вояслӧн вын...
Мыйла казьтывны, мый вӧлім томӧсь,
Мыйла тӧдчӧдны: юр вылын лым!
Кадыс ставнымӧс ӧткодя вежӧ,
Быдӧн ар бӧрын виччысям тӧв,
Но век кытчӧкӧ выныштӧ вежӧр,
Быттьӧ тӧнлуныс ньӧти эз вӧв.
Аддза нылӧс — и сьӧлӧмлы лӧсьыд,
Мыйкӧ тувсовъя пӧльыштӧ мем.
Оз кӧ мичлуныс сьӧлӧмтӧ пӧсьӧд,
Сідзкӧ, помланьӧ матыстчӧ нэм.
Мича кольчаӧ усъясӧс гарта,
Пета шывкъявны йӧзыскӧд тшӧтш.
...Менсьым арлыдӧс некод оз артав,
Ачым вунӧді арлыдӧс тшӧт.
(А. Мальцев)
3 удж. Вайӧдӧм художественнӧй текстъяс подув вылын сетӧй налысь ӧтувъя тема вылӧ делӧвӧй описание.
I
КЫДЗ ПУ
Учёнӧйяс шуӧны, мый миян войвылын быдмӧ да олӧ квайт пӧлӧс кыдз пу. Но кымын пӧлӧс кӧть эз вӧв, ставныс найӧ мичаӧсь, сӧстӧмӧсь, еджыдӧсь. Быдӧн, кӧнкӧ, тӧдӧны, мый ни ӧти пулы абу сиӧма сы мында кывбур да сьыланкыв. Мыйла? Да сы вӧсна, мый сійӧ аслас мичлуннас да бурлуннас нимкодьӧдӧ миянлысь синъясӧс и вӧрын, и берег дорын, туй бокын и ӧшинь улын.
Менам радейтана пуӧй! Тэнад еджыд паськӧмыд дзирдалӧ гожӧмын асъя кыа петтӧдз, сӧстӧм веж коръясыд ньӧжйӧника шпорӧдчӧны, быттьӧ чолӧмалӧны локтысь лунсӧ.
А арнас зарниӧн лӧсталӧны-сотчӧны кыддза расъяс, — видзӧдан и синтӧ он вермы вештыны. Тӧвнас тэ еджыд-еджыд, быттьӧ кисьталӧма эзысь пызьӧн, гыӧртӧ быд ув, быд ув вож. Сулалан зумыша, но крепитчан. Мукӧддырйиыс тіралан, но он сетчы лэчыд тӧлыслы, лымйыслы. Мыйӧн шондӧдас, тулысын тэ бӧр томман, пасьталан выль платтьӧ, гордӧя кыпӧдан юртӧ вылӧ. Ов да радуйт йӧзсӧ.
(С. Раевский)
ІІ
НӦРЫС ВЫЛЫН — КЫДЗ ПУ
Нӧрыс вылын — кыдз пу,
Кыдз пу улас эжа.
Кыдзи томлун дінӧ,
Сы дінӧ ме кежа
Рытыввылас — кыа,
Быттьӧ шӧвкысь чышъян.
Ылын юргӧ сьылӧм, —
Сыысь лолӧй ышмӧ.
Вунӧ весиг арлыд,
Вунӧ лунся мудзыс,
Важ моз, мича думӧн,
Кодзувъясӧдз судза.
Ак тэ, эжа вежӧд,
Ак тэ, дзоля дзоридз!
Коркӧ муса нывкӧд
Пукавлім тан сёрӧдз.
Сійӧ гажа кадыс
Сьӧлӧм жырйын олӧ.
Сӧмын жаль, мый сійӧ
Нэмнад ӧтчыд волӧ.
Нӧрыс вылын — кыдз пу,
Кыдз пу улас эжа.
Кыдзи муслун дінӧ,
Сы дінӧ ме кежа.
(А. Мальцев)
III
ТӦВСЯ КЫДЗЬЯС.
Кыдз пуӧй, мусаӧй, жальӧй,
Тӧвнад и тэныд тай шог:
Гыӧрӧн эжсьӧма чалльыд,
Лым пиын гегдӧма кок.
Сюмӧда паськӧмыд тэнӧ
Кынмӧмысь видзны оз куж.
Корсюрӧ мӧвпыштла: эн-ӧ
Кыддзӧй, тэ лым чирйысь чуж?
Этша, дерт, шоныдыс-шаньыс,
Сӧмын он элясь тэ, он.
Тӧда ме, кыдз пуӧй-аньӧй,
Сьӧвмӧсыд лы кодь жӧ ён.
Терпит...
Но кӧдзыдсьыс-тӧвсьыс
Сӧдз ловтӧ пыдынджык видз:
Тэ — чужан мунымлӧн сӧвесть,
Войвывса вӧр-валӧн мич.
(А. Ванеев)
IV
Кыддза раскӧ шонді
видзӧдліс тыр синмӧн,
И быд вожйӧ, гарйӧ
пӧсь вом дорнас инмис.
Яндысисны сыысь
кыдзьяс, быттьӧ нывъяс,
Платтьӧтӧг на сылы
веськалісны сывъяс.
(А. Мишарина)
4 удж. Гижӧй «Кыдз» тема вылӧ сетӧм план кузя делӧвӧй описание (отсӧг вылӧ босьтӧй энциклопедия кывкуд).
План.
1. Мый тайӧ?
2. Кымын сикас?
3. Кӧні паныдасьлӧ?
4. Кутшӧм аслыспӧлӧслунъяс?
5. Кутшӧм пӧльзаыс мортлы?
5 удж. Гижӧй кутшӧмкӧ серпас кузя, кӧні эм кыдз, висьт либӧ кывбур.
6 удж. Лыддьӧй вайӧдӧм кывбуръяс. Висьталӧй, Печора юлысь кутшӧм аслыспӧлӧслунъяссӧ тӧдчӧдӧма; кутшӧм мӧвпъяс, чувствояс петкӧдлӧмаӧсь поэтъяс асланыс кывбуръясас.
І
ПЕЧОРА
Море-юӧй, Печора ю!
Кысь тэ босьтчан сымда пыр?
Тэ-ӧ енма-муа костын
Медбӧръя багатыр?
(И. А. Куратов)
II
ЭЗЫСЬ ПЕЧОРА
Ог тӧд весиг, мый синъясӧс ёрӧ
Югыд лым али шонділӧн дзирд?
Эзысь би киньӧн сявкйысь Печора
Менам сӧнъясысь ӧддзӧдӧ вир.
Ме эг аддзыв, Печораӧй, важӧн
Тэнсьыд эзысьӧн вольсалӧм эрд,
Томмӧм лолӧй и кыпыд, и гажа —
Эзысь лызьӧн кӧть панласьны пет.
Эзысь тӧлысьлысь мывкыдсӧ босьт кӧть —
Сунсьыв кымӧрӧ, мыччысьлы бӧр.
Кыдз тай войӧдӧ толаяс костӧд
Эзысь сюръяса войвывса кӧр.
Эзысь бисера кыдз пу и пожӧм
Эзысь берегӧ ланьтӧмны чӧв:
Озырлунсӧ быд чалльӧ да вожӧ
Эзысь лов шынас пӧльтӧма тӧв.
Эзысь талун и пармаса зверыс.
Эзысь талун и пӧткалӧн борд.
Эзысь сьӧмаӧс йи улысь чери
Эзысь паськӧма тывъялӧ морт.
Дзирда серпассӧ мулысь да валысь
Кута югыда казьтывны нэм:
Эзысь рӧмыд, Печораӧй, талун
Весиг юрсиам кӧвъясис мем.
(А. Ванеев)
III
ПЕЧОРА ЙЫЛЫСЬ СЬЫЛАНКЫВ
Руд дзормӧм Уралсянь, кӧн гуляйтӧ ру,
Вой саридзлань муткыльтӧ-визувтӧ ю...
И шуштӧмӧсь берегъяс, шогӧдысь сер:
Тіль козъяса парма да мылькъяса эрд.
Ой, паськыд Печора, веж гыяса от!
Ой, сьӧкыда олӧмсӧ кыскис тан морт!
Век скӧралӧ войвыв, век важ мозыс яр,
Но зырӧ нин пармаӧс кыпӧдчысь кар.
И кыакӧд вензьӧ Печоралӧн мич,
Кор веркӧсыс чукӧртас берегысь би,
Ой, паськыд Печора, веж гыяса от!
Ой, тышӧн тан мездлунсӧ шедӧдіс морт!
Крут кыръясас уна зэв киссис сӧдз вир,
Зэв уналы, шуд перйиг, вичмис сьӧд йир.
Но некор, дзик некор оз вунӧдлы му
Да висьтавны кутас, тан кымын эм гу.
Ой, паськыд Печора, веж гыяса от!
Ой, сӧстӧм, збой сьӧлӧма олӧ тан морт!
Яр дзирдалӧ шондіыс, енэжыс лӧз,
Кузь туруна кӧджъясын пуктысьӧ йӧз.
И лым еджыд чериӧн кыскӧны тыв,
И юралӧ ю кузя чож сьыланкыв.
Ой, паськыд Печора, веж гыяса от!
Ой, мичаӧс сьыланкыв сьылӧ тан морт!
(Г. Юшков)
7 удж. Гижӧй «Печора ю» тема вылӧ энциклопедическӧй сяма описание.
8 удж. Гижӧй кутшӧмкӧ ю йылысь (художественнӧй серпас кузя) висьт либӧ кывбур.
9 удж. Гижӧй «Тулыс» тема вылӧ энциклопедическӧй сяма описание.
10 удж. Корсьӧй «Тулыс» тема вылӧ кывбуръяс, висьтъяс. Висьталӧй, мыйӧн найӧ торъялӧны тіян (9-ӧд удж) энциклопедическӧй сяма описаниесьыныд.
11 удж. Гижӧй художественнӧй серпас серти тулыс йылысь висьт либӧ кывбур.
12 удж. Сетӧй «Пон» тема вылӧ энциклопедическӧй сяма описание.
13 удж. Гижӧй «Пон» тема вылӧ висьт либӧ кывбур.
14 удж. Лыддьӧй Л. Смоленцевлысь «Перымса Степан» гижӧд. Висьталӧй, стиль серти тайӧ кутшӧм гижӧд да докажитӧй.
Тайӧ мортыс овліс зэв нин важӧн. Оз помнитны сійӧс весиг сё арӧса пӧльяс да пӧчьяс. Овліс тайӧ мортыс... квайтсё во сайын.
Сэки миян Эжва юным вӧлі паськыдсьыс-паськыд, джуджыдсьыс-джуджыд. Пармаын быдмис тшем вӧр. Сэні оліс быдсяма зверь-пӧткаыс. Юяс да тыяс вӧліны озырӧсь чериӧн.
Талунъя коми войтырлӧн ыліса пӧль-пӧчьясыс вӧралісны, кыйлісны чери, вотлісны тшак-вотӧс, чукӧртлісны бурдӧдчан турунъяс, быдтылісны сю, тусьсӧ излісны да пӧжавлісны нянь. Парманым вердліс найӧс яя сёянӧн, пасьтӧдліс шоныд куа кӧм-паськӧмӧн.
Эжваным аслас вожъясӧн, вӧръясӧн, видзьясӧн, сэтчӧс олысьясӧн — талунъя коми йӧзӧс чужтысьясӧн, шусис Пермь Вычегодскӧйӧн. Быд сикас озырлуныс вӧлі тайӧ му вылас. Но миян ыліса рӧдвужлӧн эз вӧв азбука, эз вӧвны букваяс. Сідзкӧ, квайтсё во саяд важ йӧз эз кужлыны гижны. Бур али лёк тайӧ? Вайӧ думыштламӧй ӧтвылысь, дона челядь. И син водзаным сувтӧдам со татшӧмтор.
...Медводдза лым вывті ягланьӧ восьлалӧ коми вӧралысь. Кӧм-паськӧмыс шоныд куясысь, мыш саяс зэлыд ньӧввуж, бокас колчанын ньӧвъясыс, пуртӧсын пуртыс. Воис вӧр керкаӧ, ломтіс пачсӧ, нуръясис и водіс шойччыны. Асывнас лӧз тӧдчигӧн петіс кытшовтны ассьыс кыйсян угоддьӧяссӧ.
Лымъя эрдыс, быттьӧ еджыд кабала лист, тырӧма уна сикас кок туйясӧн. Вӧралысь кужӧ лыддьыны тайӧ кок туйяссӧ. Со, ризъялӧмаӧсь-котралӧмаӧсь кӧчпиян, дзебсьылӧмаӧсь мыр сайӧ, турбылясьӧмаӧсь. Мамыс пукалӧма джуджыд вутш вылын, кыйӧдчӧма, видзӧма кӧчильяссӧ ручлӧн либӧ кӧинлӧн видзчысьтӧг уськӧдчӧмысь. Тадзи и вӧлӧма: со, тыдалӧны руч кок туйяс. Мудер ручыд кыссьӧма коз пу лапъяс увті, ныр-вомсӧ лым пиас сайӧдавлӧма. Но бӧжнас пу вожсӧ вӧрзьӧдӧма, лым туктасӧ уськӧдӧма. Сэки и горӧдӧма кӧч-мамыд: «Челядь, котӧртім!»
Аслас угоддьӧясын вӧралысь сяммыліс лыддьыны ставторсӧ зверь-пӧткаяс йылысь: уна-ӧ найӧ, пӧтӧсь-ӧ, кор позьӧ кыйны-вины. А вот ас йывсьыс, аслас олӧм йылысь вӧралысь гижны эз кужлы. Кыдзи сійӧс шуӧны, кымын арӧс, дыр-ӧ вӧраліс, кодъяс бать-мамыс да гӧтырыс, кымын челядь быдтісны? Гижны эськӧ ставсӧ тайӧс кутшӧмкӧ пасъясӧн керка стенӧ либӧ пу кырсьӧ? Унаӧн эськӧ кутісны тӧдны, коді да кыдзи тані овліс.
Да, ми эськӧ немтор эг тӧдлӧй важ йӧз йылысь, эз кӧ найӧ велӧдчыны гижны, эз кӧ вӧв налӧн азбука (анбур), эз кӧ вӧвны на йылысь книгаяс (небӧгъяс).
А вермис лоны и тадз. Миян пӧльяскӧд да пӧчьяскӧд орччӧн овмӧдчисны роч йӧз. Налӧн вӧліны нин азбука, учебникъяс, книгаяс. Рочьясыс и вермисны велӧдны комияссӧ гижны, тэчны Эжва вылын олӧм йылысь кывбуръяс да сьыланкывъяс, висьтъяс да повестьяс. Сэки эськӧ коми войтырыд кутісны гижны, сёрнитны, гажӧдчыны сӧмын роч ногӧн. Мӧд ногӧн кӧ, комиясыс эськӧ рочмисны. Вермис-ӧ овны коми кыв, эз кӧ вӧв коми азбука? Дерт жӧ, эз.
Та йылысь уна думайтліс сюсь вежӧра, тӧлка Степан. Чужліс сійӧ Великӧй Устюгын. Мамыс вӧлі коми нывбаба. Батьыс — роч поп. Степан бура тӧдіс роч грамота. Ёна ветлӧдліс, волывліс коми йӧз ордӧ вузасьысь ыджыд батьыскӧд — Дзебаскӧд. Том морт аддзис да гӧгӧрвоис, мый мамыслӧн сёрниа йӧзсӧ кыскӧ грамотаӧ. Найӧ кӧсйӧны унатор тӧдны, вежласьны асланыс тӧваръясӧн рочьяскӧд. Сэки и думыштіс Степан лӧсьӧдны Пермь Вычегодскӧйын олысьяслы ассьыныс азбука. Дасьтыны налы книгаяс, учебникъяс. Восьтыны школаяс. Дыр велӧдчис Степан рочьяслысь, грекъяслысь. И тайӧ каднас ӧтарӧ мырсис-лӧсьӧдіс пермскӧй (коми) азбука. Роч книгаяс вуджӧдіс коми кыв вылӧ.
Кузь тошка попӧн Степан воис Москваысь Эжва вылӧ. Вайис сьӧрсьыс пермскӧй азбука, пермскӧй (коми) гижанног кузя учебникъяс, рӧднӧй кыв вылын книгаяс. Московскӧй государь Дмитрий Донской сетіс сылы став коланасӧ, медым Степан вермис стрӧитны Емдін ю вылын быдса кар. И стрӧитіс Емдін кар! Кыптісны сэні вичкояс, школаяс. Степан велӧдіс коми йӧзӧс гижны, сетіс налы рӧднӧй кыв вылын грамота. Пермь Вычегодскӧйса йӧз лоины тӧдсаӧсь уна мукӧд народъяслы.
Буретш таысь коми войтыр шуисны ассьыныс медводдза велӧдысьсӧ Перымса Степанӧн. Кувсис сійӧ 1386 вося апрель 26 лунӧ (важ календарь серти). Дзебисны Москваса кремльӧ. Кулан лунсӧ Россияса став вичкоясын быд во пасйӧны кыдзи просветитель Перымса Степанӧс казьтылан лун.
(Комиӧдіс В. Напалков)
15 удж. Гижӧй научно-популярнӧй стильӧн медводдза коми анбур йылысь (Л. Смоленцевлӧн гижӧд подув вылын) «Би кинь» журналӧ.
