ДЗУ

Дзу. Мый пӧ тайӧ татшӧмыс и эм?

Тайӧ кывйыс менам челядьдырысь. Мунам вӧлі вӧрӧ оз ли, чӧд ли, пув ли вотны да медся вотӧсаинсӧ корсьны уськӧдчам. Аддзан мыйӧн, «Чур, менам тайӧ дзуыс!» горӧдан, сэтчӧ и сувтан вотчыны. Ёртъясыд аслыныс жӧ корсьӧны. Тадзи ичӧтсянь велалан аддзыны бурджыксӧ да мичаджыксӧ, мыльӧс кежысь он кольччы. Миянладорын пыр на тадзи. И мед тадзи нэм кежлӧ и коляс, мед быдӧнлӧн пыр аслас дзу лоас.

Менам дзуӧй — пасйӧдъяс, кодъяс артмӧны кыдзкӧ асьныс, пызан сайӧ пуксьывтӧг. Юрӧ мыйкӧ воас, пасйышта да бара водзӧ. Шогмӧны кӧ, мед «вотӧ» лыддьысьысь.

Автор.

* * *

Мыйысь ме артми? Эг сӧмын мамлӧн да батьлӧн пӧсь войысь. Тшӧтш и лӧз енэжсьыс да сӧстӧм васьыс, небыд тӧврусьыс да шондіыслӧн югыд дзирдсьыс. Йӧзыслӧн шоныд кывъясысь, налӧн бур вӧчӧмысь.

И ӧттшӧтш чизыр да скӧр тӧлысь, керка стен поткӧдлысь кӧдзыдысь, чужӧмӧ йики моз сатшысь лымйысь, стеклӧ торъяс кодь ёсь дора слӧтысь. Быдсяматорнас гудыртчӧм ваысь, муӧдзыс сьӧд пластӧн лэччысьӧм енэжысь. И йӧзыслӧн лёклунысь, пиньӧн да гыжйӧн ӧта-мӧд выланыс каттьысьӧмысь.

Коді шусьӧ мортыслӧн мичлунӧн, меын унджык. И ме тӧда, мый тайӧ мичлуныс пырис вежӧрам и сьӧлӧмам челядь дырйи аслам ичӧтик Габов грездын. Кутшӧм дыр нин ме сэтчӧ эг волы. Мед эськӧ эз жӧ чин мортлунӧй.

* * *

Жырйын, кӧні пуксьыла пызан сайӧ, медым чӧвталыштны бумага вылӧ юрӧ воӧм мӧвпъясӧс, дзик ӧти ӧшинь. Сы пыр тыдалӧ орчча керкалӧн стеныс да аслам пес видзан лэбулӧй. Тайӧ серпассӧ ковмас видзӧдны нэм чӧж. Выльыс нинӧм оз ло. Мӧвпыштлӧй асьныд, мый бурыс вермас локны вежӧрӧ, ӧти и сійӧ жӧ торсӧ аддзигӧн? Оз мӧвпавсьы и пукавсьы ёнасӧ тані. Кыскӧ кытчӧкӧ, кӧн тайӧ стен да пес сарай кындзиыс эм нӧшта мыйкӧ. Но век он чепӧсйы. Вештыны эськӧ и керкасӧ, и пес сарайсӧ, но ӧд мыйӧнкӧ быть сайӧдасны, стрӧитчӧны да, да сідзи и оз тыдавлы верст нёль сайса вӧрыс да вӧртасыс.

* * *

Овлӧ, слабиник морӧсъяса нывбабалӧн кагасӧ вайӧм бӧрын нёньясыс «косӧсь» — йӧлыс абу. Сэки лоӧ медавны нёньӧднысӧ мӧд бабаӧс.

Татшӧм кос нёня бабаыс кодь жӧ ӧні миян странаным. Кодкӧ кушӧдз чурскӧма чӧскыд йӧвсӧ. Дзикӧдз мӧслӧн моз вӧраыс топалӧма, абу нин туруна виддзыс коньӧрӧйлы сюрлӧма. Кор бара бӧрсӧ польдылас-а?..

* * *

Вӧвсьӧма ар куима. Мамӧ пуктӧма пуны ичӧт пачӧ анькытш тыра гырнич. Рытнас делӧыс вӧлӧма. Сэки ӧд ичӧт пачтӧ ломтылӧны. Менам, тыдалӧ, кынӧмыд сюмавсьӧма да пусьысь анькытш дуктӧ кылӧм бӧрын жваркйысь чугунтӧ пач вом дорсьыд ас вылӧ кыскыссьӧма...

Кыдзи висьталӧ мамӧ, ёна и бӧрдсьӧма. Дойыд, кӧнкӧ, вӧлі. Ыджыд мортлы терпитмӧн-а. Веськыд кикарйӧй ставнас пусьӧма. Ӧні на тӧдчӧ. Петуклысь юрсӧ керыштӧмаӧсь да госнас мавтӧмаӧсь. Кыдзкӧ тай бурдлӧма жӧ. Гашкӧ, та вӧсна ӧні дойсӧ терпита да медся сьӧкыд часъясас синва тусь ог лэдзлы, кӧть пытшкӧсӧй ставнас сыркъялӧ, а кор любӧ да шоныд сьӧлӧм вылын лолӧ, горшӧй гӧрддзасьӧ да син доръясӧй вазьылӧны.

* * *

Мӧвпышті: арнас оз коръяс гылавны, а пипуыс, коддзӧма да, деньгаӧн шыбласьӧ. Баддьыс, тыдалӧ, гӧльджык да «мелочӧн» коясьӧ.

* * *

Коркӧ, квайтӧд классын на велӧдчигӧн, исласигӧн менам кисьым мыніс лыжи беддьӧй да колис сулавны пӧлыньтчӧмӧн бӧрвылам. Колӧ жӧ сідзи лоны, мый тайӧ беддяс зурасис ме бӧрся исковтысь ӧти классын велӧдчысь ёртӧй. Сэки сійӧс нулісны весиг больничаӧ. Бамбук беддьыд, шоныдакодь вӧлі пасьтасьӧма да, эз пыр кынӧмас, а торпыригъяс вылӧ пазаліс. Лолыс мортыдлӧн сибдыліс.

И со тӧрыт, комын во кольӧм бӧрын, ме аддзи ёрт вылысь доя местасӧ пывсянӧ ӧтув веськалӧм бӧрын. Мӧрччылӧма сэкитӧ, вель ыджыд вурыс артмӧма. Ме кылі ачымӧс мыжаӧн. Ӧдйӧджык весиг мысси и тэрмасьӧмӧн петі пывсянсьыс.

* * *

Кутшӧмкӧ писательлысь лыдди, мый коркӧя колхозса председательясыд вӧліны «сквӧзнякъясӧн» — локтасны и мунасны. Дыр ӧти места вылын оз ӧшйыны. Тешитчыштасны йӧз вылын, кисьтасны ӧстатки овмӧссӧ — и гӧгыльтасны.

Татшӧмӧсь жӧ ӧні предприятиеясӧн да весиг районъясӧн веськӧдлысьяс. Воласны кытыськӧ, командуйтыштасны и вылынджык тшупӧд вылӧ нин кытчӧкӧ лэбзьӧны.

«Сквӧзнякъяс» и эмӧсь. Лёкыс нӧшта сыын, мый «сквӧзнякъяс» дырйиыд мортыд висьмӧ весиг жар гожӧмын. Татшӧмъясыс висьмӧдӧны бур йӧзсӧ быдтор дінӧ веськодьлунӧн, ылӧсас олӧмӧн. Таысь бурдӧдны кодсюрӧӧс он сэсся и вермы.

* * *

Таво воӧма мырпом. Прамӧя нин ваялісны. Сюрӧма и менам тӧдсалы. Висьталіс: воті пӧ сэтысьтӧ-сэтысь. А ме стӧча тӧда: ветліс мӧдлаӧ. Кытысь висьталӧ, ме ачым ветлі сэтчӧ сыысь водзджык, да нинӧмыс абу. Мыйла и пӧръясьнысӧ? Ог ӧд сылӧн местаӧ (сідзи кӧ нин шуны, вӧрсӧ-васӧ абу юклӧма) усьӧмӧн-чеччӧмӧн котӧрт. Ме воті нин ведра-мӧд нюрысь, кытысь вотӧма и сійӧ. Нёль морта семьялы тырмас. Ме и йӧзыслы висьталі, мед ветласны.

* * *

Ичӧт пиӧй вайис каньпи. Ыджыдыс вӧлі нин. И со ӧні кык ыджыд кань, ичӧтыс быдмис да, лоисны. Сёйӧмысь оз и дугдывны, кок улын бергалӧны. И зэв дышӧсь. Крыса некымынлаті нин розьӧдіс джоджнымӧс, а пельнысӧ весиг оз лапнитлыны. Диван бок ставнас парсалісны — гыжнысӧ лэчтӧны. Ыджыдыс зэв косясьысь, пыр ветлӧ чашйӧм голяӧн, вир быдсӧн петӧ. Бурдлас да бара. Гӧтыр тшӧктӧ джагӧдны, но киӧй оз лыб. Мед нин кыдзкӧ асьныс кулӧны, ог кӧ суседлӧн детинкалы тшӧкты: сійӧ пӧ зэв мастер налысь юрнысӧ песовтны.

* * *

Мамӧ звӧнитӧ телефон пыр (олам торъя сиктъясын):

— Картупельтӧ пуктін нин?

— Кыськӧ...

— Ӧнӧдз эн пукты?.. Сё дивӧ тай.

— Картупель вомӧ ог на йӧрмы. Аддзӧмыд мый вӧсна шогсьыны.

— Тэ тай нӧ, пиӧ, талун скӧр, мамыдкӧд татшӧм лёка сёрнитан.

— Быттьӧ сэсся ог тӧд, кор картупельтӧ пуктыны. Позис кӧ, эськӧ пукті нин, — збыльысь скӧра артмис менам. — Тэ ещӧ дӧзмӧдчан...

— Код нӧ сэтшӧмасӧ меысь кындзи дӧзмӧдчӧ?

— Поводдяыс. Сё лешакыд зэрӧ и зэрӧ. Йӧрӧд кӧть пыжӧн гуляйт.

* * *

Сійӧ вӧлі районын ыджыдӧн. Ӧтчыд меным и шуӧ:

— Вӧлін кӧ тэ меным пиӧн, то ӧтар керка стенӧ эськӧ вачки, а мӧдарӧдыс петін.

— Мыйыськӧ?..

— Юӧмсьыд, мыйысь сэсся.

Нэмсӧ кута помнитны.

* * *

Таво бара «лымъялӧ» июльын. Оз, дерт, збыль вылӧ. Петӧма сы мында еджыд бобув, быттьӧ енэжсянь збыльысь усьӧны гырысь лым чиръяс. Мукӧдыс усьӧмаӧсь нин шоныд му вылӧ, но оз сывны: тайӧ бобувъясыс пуксьӧмаӧсь васӧд лыа вылӧ либӧ гуран бокъясӧ. Гашкӧ, горшыс косьмӧ да сы вӧсна. Жаль, мый налӧн нэмныс дженьыд — сутки и олӧны. А мыйта радлун вайӧны.

«Лымъявлӧ» и тулыснас, кор дзоридзалӧ льӧм да лэбзьӧ топольлӧн гӧн.

* * *

Вокӧй олӧ выль посёлокын. Ме волі гӧститны, и сійӧ нуліс машинаӧн кыйны чери. Мунім омӧлик туйті. Машина катласис ӧтарӧ-мӧдарӧ, кыдзи гыяс вылын дзибрӧс пыж. Прӧйдитны кутім кутшӧмкӧ киссьӧм стрӧйбаяса места, и ме юалі:

— Мый нӧ тайӧ вӧвлӧма?

— Он мӧй помнит Виль посёлоктӧ?

И ме уськӧді вежӧрӧ. Тані збыльысь сулавліс вель ыджыд посёлок. Кыр горулын тёльгис сӧстӧм ваа Виль ёль, кодсянь и лоис нимыс посёлоклы. Помнитсьӧ: тані вӧлі районын медбур аэродром. Самолётъяс пуксьывлісны любӧй кадӧ. Пуксянінсӧ вӧчӧмаӧсь лыа местаӧ, и сійӧс эз вермыны нильзьӧдны зэръяс.

Посёлокыс вӧлі Керчомъя да Улыс Воч сиктъяс костын. Ӧнія Зимстан посёлок, кӧні олӧ вок, сэки эз на вӧв. Ме велӧдчи Керчомъяса школа-интернатын да унаысь ковмыліс воӧдчыны гортӧдз Виль пыр. Керчомъясянь посёлокӧдз кайлім подӧн, а сэсся Вочӧдз лэбзьылім самолётӧн.

Помнита, ӧтчыд арнас самолётыс мыйлакӧ эз волы. Ковмис узьмӧдчыны. Менам да нӧшта кык ёртлӧн тӧдсаяс тані эз вӧвны. Лӧсьӧдчим узьмӧдчыны аэропортас, но нуӧдіс татчӧс идрасьысьыс — олӧма нин нывбаба, тыдалӧ, украинка. На ног тай сёрнитіс-а. Вердіс-юкталіс да нӧшта посводзсьыс пыртӧм яблӧгъясӧн чӧсмӧдліс. Сэтшӧм чӧскыдӧсь найӧ вӧліны! Татшӧм чӧскыд яблӧгъяссӧ ме сэсся некор эг сёйлы. Сё збыль.

* * *

Поэтъяс да композиторъяс быттьӧ сёрнитчӧмаӧсь: ӧти пӧлӧс кыдз йылысь сьыланкывъяс и лӧсьӧдалӧны. Сэтшӧмтӧ сійӧ мича, сэтшӧмтӧ сійӧ статя и нӧшта на мыйкӧ сэтшӧмтӧ.

Мича, дерт, пуыс, пӧльза сыысь эм и. Сюмӧдсьыс позьӧ туис вӧчны, ачыс додь сюв вылӧ и пес вылӧ шогмӧ. Но, ме серти кӧ, оз ков и пипу йылысь вунӧдны. Дерт, омӧль пес сыысь артмӧ: оз кӧ лӧсьыда косьмы, чискӧ сӧмын. Но кутшӧм кокни да ӧда артмӧ сыысь пыж. Сідзи и шуньгӧ, судзсьӧ кӧ выныд кык лопта пелысӧн васӧ гумлавны. Кывлі: Сибирладорын пӧ сыысь весиг керкаяс лэптӧны. Косьмас пӧ лӧсьыда пуыс да весиг чер оз босьт, непӧштӧ зэръяслы сісьтыны.

Кужи кӧ, быть эськӧ сьыланкыв лӧсьӧді. А кывбуртӧ сы йылысь быть ме гижа.

* * *

Он вермы быд мӧвп вайӧдны кывбурӧдз. Некыдзи оз артмы — и ставыс. Гашкӧ, та вӧсна и чужӧны татшӧм пасйӧдъясыс, кодъясӧс ме вӧчала. Поэзия — эм поэзия. Быдтор сэтчӧ он кӧвъяв.

* * *

Вуграсям Кулӧм юысь, ва турун пӧлӧнысь сынпиянӧс лэпталам. Йир кодь местаыс. Горувсянь утка семья катіс. Мамыс медводзын, лӧнь васӧ морӧснас поткӧдӧ, ӧдӧбӧн мунысь пыж кодь. Пияныс ичӧликӧсь, бӧрсяньыс суналӧны-тёльскӧны.

— Каллян кодьӧсь на и эмӧсь, — казялӧма жӧ уткаяссӧ ёртӧй.

Кутшӧм лӧсьыда шуис: каллян кодьӧсь пӧ. Мичаа шуис. Часлы, пасйыштам юрӧ. Блокнотӧй талун морӧс зептам абу веськалӧма.

* * *

Зэралыштіс. Эжва туӧма. Чайті, мый пыжӧй ва вылас нин гӧвкъялӧ, а сійӧ косын. Кутшӧмкӧ бур морт лэптыштӧма да нӧшта утъяс вылӧ. Скӧрӧсь ӧні войтырыс, ӧта-мӧдныслы видзӧдӧны лёк сӧмын вӧчны, а видзӧдтӧ... Вась Иван, буракӧ. Сэсся некодлы.

* * *

Мышкӧй гыӧрзьӧ сійӧ мӧвпысь, мый странаын вермас лоны гражданскӧй война либӧ жӧ власть дінӧ локтасны военнӧйяс. Татӧгыс нӧ некыдз оз позь?

* * *

Вӧвлӧма Улыс Воч сиктын колхозса председательӧн Михаил Егорович Гуляев. Кыдзи пӧлагайтчӧ, — коммунист. Ӧтчыд мыйыськӧ сійӧс райкомлӧн пленум вылын чорыдакодь крукыштас райкомса первой секретарь. Гуляевыд абу вӧлӧма полысь рӧдысь да босьтӧма водзӧс, став актив водзын «первойтӧ» янӧдӧма. Ті пӧ, Макаров ёрт, эн сӧмын республикаын, а Союзын первойӧн йӧзлы сералӧм вылӧ памятник сувтӧдінныд, а асьнытӧ он аддзӧй.

Делӧыс вӧлӧма со кыдзи. Первой секретарь да МТС-са директор Кулӧмдінсянь ветласны Улыс Вочӧ корадоддьӧн. Бӧрсӧ лэччыны вӧлыд кажитчӧма ньӧжмыдӧн да вӧв додьтӧ пысаласны «Беларусь» трактор бӧрӧ.

Доддьыд тырмас Улыс Вочсяньыд верст квайт — тракторыдлӧн нетшкӧмысла да зӧркӧдӧмысла киссяс. Сійӧс кык веськӧдлысьыд йӧй юрнаныс йӧз серам вылӧ туй бокӧ сувтӧдасны. Мыйӧн абу памятник?

Гуляевӧс сэсся дырсӧ абу жӧ терпитӧмаӧсь. Вӧвлӧмаӧсь «чукльӧдлытӧм» йӧзыд и сэкся кадӧ. Ӧні ӧд мый — быдӧнлӧн вомыс калькаліс.

* * *

— Тэ, Василей, — гижысь морт, райцентрын перӧ-ручка легӧдан — и став роботаыд. Но, олӧмыс кӧ жмитас, — мун чужан грездад, Габовад. Мутӧ тэнсьыд некод оз вермы мырддьыны. А мырддяс кӧ, то позяс ректыны тыла. Кынӧмпӧтыд му дінад век шедас. Семьяыд ловйӧн коляс, — велӧдіс менӧ, командировкаӧ ветлігӧн, ӧти сиктысь тӧдса пӧль. — Гижан уджыд, дерт, пыдди пуктана, но ме серти, му вылын главнӧй мортыс — крестьянин.

Челядь, велӧдчысьяс, лунтыр котрӧдлӧмаӧсь вӧлӧс да коньӧрӧс, дзик нин тшыгйӧс, домалӧмаӧсь (мыйӧн ті чайтанныд?) сутугаӧн голяӧдыс пу бердӧ, мед кулас петляӧ шедӧм йӧра моз.

Кодъяс тайӧ челядьыслӧн бать-мамыс? Мыжыс налӧн, мый татшӧмӧн лоины быдтасъясныс.

* * *

Сыктывкарын, да и быдлаын, кералӧны топольяслысь увъяссӧ да йывъяссӧ. Пуясыс урӧсмӧны. Меным кажитчӧ: кутшӧмкӧ палач (эмӧсь найӧ миян Отечествоын) сувтӧдӧма йӧзӧс ӧти шеренгаӧ да шырыштӧма ӧтчыд ӧвтыштӧмӧн налысь кияссӧ да юрсӧ. Йӧзыс абу на удитӧмаӧсь пӧрны кын му вылас. Со и аддза ме найӧс тайӧ здукас.

* * *

Кутшӧм ӧдйӧ вежсьӧ мортыд. Тӧрыт на сійӧ видіс менӧ мыйыськӧ сьӧлӧм бурмытӧдзыс да, буракӧ, вӧлі рад, а талун асьсӧ «ыджыдджык морт» ме дырйи видӧ. И сулалӧ менам начальник школьник моз юрсӧ улӧ лэдзӧмӧн, пельясыс гӧрдӧдӧмаӧсь.

Радлыны эськӧ и мен, но мыйлакӧ деливӧ сьӧлӧм вылын. Тыдалӧ, некор оз помасьлы ӧтилӧн мӧд вылын ыджыдалӧмыс. Енмыс, тыдалӧ, тадзи шулӧма. Стӧчджыка кӧ, природаыс тадзи вӧчӧма. И некыдз мынтӧдчыны тайӧ асыксьыс.

* * *

«Шуас да — печатайтас», — шулӧны йӧз йылысь, кодъяс мывкыда вежӧртӧмсӧ кывкӧртӧны ас местаӧ пуктӧм стӧч кывъясӧн, быттьӧ шыбласьӧны шусьӧгъясӧн.

Ветлі командировкаӧ Вӧльдінӧ. Сэні сёрниті ӧти пенсионеркӧд, коді дас вит во юралӧма колхозӧн да куимӧс сиктсӧветӧн. Юалі сылысь, кыдзи видзӧдӧ ӧти сиктсӧветын кык юралысь вылӧ (вӧвлі кад, кор лӧсьӧдлісны и сиктсӧветса, и исполкомса предӧс)? Вочавидзис тадзи: «Ӧти Иван мӧд Иванлысь чигарка пом виччысьӧ». Вӧлӧмкӧ, налӧн сиктсӧветын ӧти жырйын збыльысь кык Иван пукалӧны, кыкнанныс Уляшовъяс. Нинӧм пӧшти оз вӧчны. Со и «печатайтіс» найӧс ветераныд аслысногӧн.

Тайӧ жӧ мортыс козьналіс и мӧд кывтэчас. Кор ме юалі, мӧвпалӧ-ӧ сійӧ петны компартияысь, кыдзи вӧчисны кызвыныс, олӧма морт вочавидзис: «Ог кӧсйы кӧч ку лызясьны». Гӧгӧрвоны тайӧс колӧ тадзи: кӧч куыд слабиник, сійӧн кӧ лызьтӧ эжны, пыр и косяссяс. Ӧнія олӧмыс кӧч ку лызя и эм. Гӧгӧр ставыс косясьлӧ.

Ветеран пыравлӧма партияӧ абу мода серти, а сылы эскӧмӧн, вежны мӧвпсӧ, лоны гуга бана шаньгаӧн оз кӧсйы. Ме гӧгӧрвоа татшӧм йӧзсӧ, кӧть мӧвпала мӧд ногӧнджык.

* * *

Ок и ёна жӧ петӧ лӧгыс уджалысь мортлӧн озыра олысьяс, чӧскыда сёйысь-юысьяс да мичаа пасьтасьысьяс вылӧ, но терпитӧ. Век на, коньӧрӧй, мӧвпалӧ: мыйкӧ паныд шуан да, асьтӧ сідзи сконйыштасны, мый нэмтӧ чеччыны он вермы. Мый татчӧ шуны? Рабъясӧн чужим, вӧлім, наӧн и колям. Тадзи миянлы и колӧ.

* * *

Кодкӧ неважӧн на жалитіс ӧти предприятиеса вӧвлӧм директорӧс. Зэв пӧ дыр уджаліс, куим орденӧн пӧ пасйылісны, а пенсиясӧ рабочӧйлы мында жӧ сетісны.

Жалитны вермас сійӧ, коді оз тӧд, кыдзи овліс-жыкруйтліс тайӧ директорыс. Ӧти ты бокын вӧчӧдіс дача, кӧні кутіс предприятие тшӧт весьтӧ стӧрӧжӧс. Тайӧ дачаас кольпавліс республикаса да районса чина йӧзкӧд, черитӧ кыйліс, позьӧ и оз, ешь — не хочу. Уджалӧмсьыд коскас эз сюй. Чужӧмыс — быттьӧ пач вом дорын пукалӧма. А сыкӧд тшӧтшъя рабочӧйяс важӧн нин кыз му улынӧсь либӧ карнан моз кусыньтчӧмаӧсь.

Жалитны? Татшӧмъясыдлы бугыляс сьӧлыштны колӧ.

* * *

Завидь босьтлӧ, кор телевизор пыр быдсяма пӧлӧс ворсӧмъяс петкӧдлігӧн призъяс сеталӧны, весиг автомобиль вичмылӧ «Поле чудес» передачаын. «Меным кӧ эськӧ», — мӧвпалан. Но час-мӧд мысти ставыс нин вунӧ. Он ӧшӧдчы та вӧсна ни он кув, он скӧрыдла вижӧд ни ставсӧ ёр. Тэ — морт, тэ прӧстӧ завидьтан, и таын лёкыс нинӧм абу.

* * *

Луаси важ бумагаясын. Аддзи помавтӧм висьтъяс да кывбуръяс, кодъясӧс босьтчылі гижны институтын на велӧдчигӧн. Кодсюрӧсӧ позьӧ вайӧдны помӧдз, но тайӧ оз нин ло том Лодыгинлӧн кывбур. Сідзкӧ, нинӧмла и пӧръявлыны ачымӧс, нинӧмла и помавнысӧ найӧс. Мед кольӧны тадзи да коркӧ бара на усьлӧны синъяс улӧ, казьтыштлӧны сійӧ кадсӧ, кор босьтчылан сё ветымын торйӧ да ставсӧ мӧвпалан вайӧдны помӧдз.

* * *

Лэдзим асланым районса типографияын миян земляк ыджыд коми гижысь Тима Веньлы сиӧм буклет. Бумага сюрис этша, сӧмын сюрс экземпляр вылӧ. Буклетыс разаліс этшалы. Юасьӧны менсьым, кытысь пӧ судзӧдны? Кысь нӧ судзӧдан абутӧмсӧ нин? Менам аслам ӧти жӧ и эм.

Юасьӧны кӧ, сідзкӧ гижысьсӧ тӧдны кӧсйӧны, паметяс видзны. А ӧд дзик на неважӧн тайӧ гижысь йывсьыс тӧдісны зэв омӧля. Коми национальнӧй вежӧртас кыпӧдан гы вылын, тыдалӧ, кутім кыпавны ловнаным, кӧсъям тӧдны, коді вӧлі чужан мунымӧс дорйысьяс-сӧвмӧдысьяс лыдын. Мед эськӧ вынсялас жӧ бордным да вермам кыпӧдчыны вылӧ-вылӧ. Оз жӧ ӧд лыйны, кӧнкӧ, колипкайӧс моз сьылігкостіным югыд енэжсьыс?

* * *

Ӧти ёрт гижӧма висьт, корис видзӧдлыны да лӧсьӧдыштны, медым позис йӧзӧдны газетын. Ме видзӧдлі. Кытсюрӧ чинтышталі. Ӧткымын местаяс «ӧшалӧны», натӧг висьтыс нинӧм оз вошты.

Сеті лӧсьӧдӧм висьттӧ авторыслы. Лыддис да дӧзмис ме вылӧ. Шуӧ: ме пӧ тшӧкті сӧмын гижанногсӧ лӧсьӧдны, а висьтас суитчыны эг кор. Сэтшӧм кӧ, мися, грамотнӧй, ачыд и вӧч да ме дорӧ некор эн шыӧдчы. Дӧзмӧдіс, буракӧ, менӧ. А ачыс ӧд медводдза висьт на гижис. Чиннас меысь ыджыд да, гашкӧ, сійӧн татшӧм ярскӧбасӧ сёрнитӧ да ставсӧ кужысьӧн асьсӧ лыддьӧ. Ӧдвакӧ сыысь гижысьыд петас. Литератураыд оз радейт «генералъястӧ».

* * *

Пиянӧй вӧчисны лэбачьяслы вевтула сёянін да ӧшӧдісны ӧшинь улын сулалысь пипу ув вылӧ. Ӧні быд лун сэні гӧститӧны пышкайяс. Велалісны да дугдісны весиг повны йӧзысь, кодъяс мунӧны керка дорӧд.

Видзӧда увйысь увйӧ жбыркъялысь да нянь пыркысь кокалысь ёкмыльяссӧ и меным любӧ. Мыйла — ачым ог тӧд. Тадзи, висьталӧны, овлӧ сэки, кор виччысян кага, а сійӧ абу и абу. Асьтӧ ылӧдлан нинӧм абунас да казялан сійӧс, мый вылӧ водзті эськӧ эн и видзӧдлы.

* * *

Сёрни выв вои бур тӧдсакӧд. Менлы вылӧ батьӧ туйӧ. Олӧ ылі грездын. Райцентрӧ гежӧдика волывлӧ. Василей пиыскӧд ми — суседъяс.

Ме кывза, кыдзи сійӧ мӧвпалӧ, кӧть эськӧ сёысь нин та йылысь кывлӧма.

— Челядьӧс кывзысьтӧмысь да гусясьӧмысь винтуйтӧны, а эськӧ бать-мамныс мыжаӧсь. Сюр нёнялігас на кагаыдлы вежӧртӧ колӧ сюйны. Оз кӧ кывзысь, оз ков нӧйтны тасмаӧн, а вӧсньыдик ньӧрйӧн швичнитны. Менӧ батьӧ корсюрӧ вачкыштавліс вӧсни ньӧрнад да ӧніӧдз помнита, а йӧзыдлысь юасьтӧг нинӧм эг босьтлы. И пиянӧс тадзи жӧ велӧді.

Василейлы куим арӧс вӧлі. Ворсӧма чомйӧн нывкаяскӧд да вайӧма гортӧ налысь сёй сӧчӧн. Юала сылысь: «Юалін, позьӧ-ӧ босьтны?» «Эг», — шуӧ. «Сідзкӧ, гусялін. Вай жӧ гачтӧ лэдзлы да ме вӧсни ньӧрйӧн вачкыштла». Сідзи и вӧчи. Эз весиг чукыртчыв. Эг жӧ быттьӧ ёна вачкав дай.

Сэсся ми Василейкӧд сёй сӧчӧнтӧ нуим нывкаясыдлы да прӧща корим. Со ӧд кыдзи. Зато сэсся та кузя шог ни печаль эг тӧдлы.

Ӧні, кор райцентрысь гортӧ волывлӧ да кор сылы мыйкӧ ковмас, пыр и юалас: «Батьӧ, позьӧ-ӧ босьтлыны? А Шуриклы, ичӧт пилы, пӧта — кайтӧмаджык лои. Ӧні, мый босьтлас менсьым, кызвынсӧ воштас — пурт ли, стамеска ли. Йӧзыдлысь, дерт, нинӧм жӧ оз вӧрӧд-а.

* * *

Ас кывйӧн босьтчим сёрнитны чукӧртчылігъясӧн, собраниеяс вылын. «Артмӧ, вӧлӧм», — шензьӧны войтыр. А меным шог. Кывйыс, кыдз шуласны, «смесь бульдога с носорогом» — сэтшӧма нин тшыкӧма роч кывъяс пыртӧмӧн да чужан кывнымӧс роч суффиксъясӧн «бӧжалӧмӧн». Ӧтарӧ школӧдам: «Усть-Куломскӧй», «талантливӧй», «традиционнӧй», кор колӧ «Кулӧмдінса», «ыджыд сяма», «нэмся» да с.в. Кӧзяинӧн видзӧдлытӧм му кодь жӧ кывным, коді качӧма ёгӧн. Ок и дыр ковмас весавны сійӧс, петас ли оз на ещӧ мыйкӧ сэтчӧ, и вевъялам-ӧ весавнысӧ...

* * *

«Тавося март — кӧть пель дінад варт», — шуис бур тӧдса. Мый, мися, та улын вежӧртны? Нинӧм вылӧ пӧ сёйны ни юны, кӧмавны ни пасьтавны, со пӧ мый вежӧрт, дзикӧдз дӧзмӧма сійӧ.

* * *

Редакцияӧ пыравліс ӧти олӧма нин морт да бара на сетіс позянлун вӧчны дженьыдик пасйӧдъяс — сэтшӧм интереснӧйторъяс висьтавліс. Лыддьӧй асьныд.

«Овліс Кулӧмдінын Тимон Вась. Удж вылад дышысла ӧшйӧ нисьӧ оз, но мортыс сюсь. Ӧтчыд заготконтораӧ пыравлӧма директорсӧ вежысьӧн да чӧлӧй во джын гач сітансӧ ниртӧма. Пӧтмӧн жӧ пӧ и куритчи. Эз кӧ пӧ должностьсӧ бырӧдны, гашкӧ, век на красуйтча.

Гашкӧ, Тимон Васьыд, а гашкӧ и мӧд, шмонитліс тадзи. Гортын пӧ пажнайтӧм бӧрын удж вылӧ мунтӧдз кӧсйи шойччыштны, а ланьтсьӧма пӧ да, шойччӧмыс эз и ло. Гӧтырлы пӧ удждонысь дас шайт чуктӧді да эштіс и увтны. А дзоньнас кӧ пӧ сеті, то, тӧдӧмысь, ульнас сёйис.

А тайӧс менам тӧдсаӧй висьтавліс. Вежон мында нин пӧ юи. Удж вылӧ ӧдва-ӧдва ветлӧдла. Ӧтчыд пӧ локті пажнайтны. Кыски пачысь шыд чугун, а сэні куим куш «Вермут» доз. Вины пӧ кӧсйи гӧтырӧс тешитчӧмсьыс, но батьысъясӧ, тестьясӧ либӧ, мунӧма. Ковмис пӧ ветлыны да прӧща на корны.

Мый водзӧсӧ висьтала, ачым кывлі и аддзылі. Ӧтчыд вуджа вӧлі Дереваннӧй — Кулӧмдін костса вӧлӧк. Паныдаси пӧлькӧд. Тӧда эськӧ, кымын верст сиктӧдзыс коли, но юалі мыйлакӧ пӧльыдлысь. Шмонитнытӧ радейтӧ жӧ вӧлӧм. Вочавидзис: водзті пӧ тай кызь квайт верст вӧлі-а, ӧні пӧ, столбъясыс пӧрласьӧмаӧсь да, ог тӧд сэсся, кымын верст нин и колис.

Та йылысь кодлыськӧ жӧ кывлі. Ӧтчыд ӧти морт сэтшӧма юас, мый кулӧмӧн чайтасны да моргӧ катӧдасны. Войнас сійӧ садьмас да ӧдйӧ тай пӧкмелляыд петас, мыйӧн кулӧм мортъястӧ аддзас.

Моргад вайӧмысь мӧвпыштас босьтны водзӧс. Пыклӧмӧн да мый да пуксьӧдалас пызан гӧгӧр кулӧм мортъястӧ, а пызан вылас разӧдас зепсьыс сюрӧм карті. Асывнас аддзӧ: локтӧны еджыд халатаяс. Кор гольснитас томан да воссяс ӧдзӧс, горӧдас: «Туз!» Сэтчӧ врачьясыд и усьӧны. Судитны весиг бӧрыннас морттӧ кутлӧмаӧсь».

Со мый висьталіс куритчигмозыс редакцияӧ пыралысь ёртыд. Ассьыс могсӧ вӧчис и миянӧс гажӧдіс. Гашкӧ, ещӧ на волас?

* * *

Аддзылі тайӧс дзик ӧтчыд, но аддзылі. Ульдӧм лым вылын легӧдчис-веглясис мугӧм шӧрт. Тайӧ ӧти керкасянь мӧдӧ вуджисны тӧрӧканъяс. Сійӧ керкаас, кытысь мунӧны, тыдалӧ, гӧгӧр кисьталӧмаӧсь тӧрӧканъяслы лӧсявтӧм растворӧн ли дустӧн. Воштысьны тайӧ керка помас некытчӧ, кувны оз кӧсйыны, со и мунӧны мӧдлаӧ, весиг лымйыс абу падмӧг. Виччысьӧй гӧстьясӧс, выль кӧзяева.

* * *

Кыдзи шулӧны, нималана коми гижысь тӧндзи, карын аддзысьлігӧн да здоровайтчигӧн, шуис: «Тэныд эськӧ оз ков киӧс сетны да...» «Мыйла?» — юалі. Эз вочавидз. Здук мысти гӧгӧрвои: «Коми му» газетын критикуйтышті да, тӧдӧмысь, сыысь. Мыйысь сэсся?.. Эн лысьт вӧрӧдны «ыджыдъясӧс».

* * *

Аслам синъясӧн аддзылі, кутшӧм мичаа быдмыліс да воліс миян «Пятилетка» колхозын сю, зӧр, ид. Эз элясьлыны бабаяс няньтӧ вундігӧн сьӧкыд удж вылӧ, а нюмъялісны, радлісны, сьыланкыв панлісны. Микипер Иван кызвыннас кольтаясӧдз вайӧдӧм няньсӧ чумалитліс. Тӧлалӧм бӧрын ми, челядь, вӧвъясӧн сэсся кыскавлім чумалитӧм кольтаяссӧ гумладорӧ, кӧні найӧс тэчлісны сёрӧмӧ. Сёрӧмсьыс кольтаяс веськавлісны косьмыны рынышӧ, рынышсянь — вартан чепъяс либӧ вартан машина улӧ. И синъяс водзӧ сяркмунліс зарни шыдӧс, олӧмлӧн подулыс — нянь.

Уна нулісны план тыртӧм да вевтыртӧм ради, но няньтӧг эг кольлӧй. А ӧні муяс выланым весиг турун оз быдмы. Коркӧ ме нор сьӧлӧмӧн пукалі чужан сиктса му борйын, видзӧді пач под выв кодь му вылын кизьӧриника быдмысь зӧр сора анькытш вылӧ да кӧтӧді синваӧн чорыда пӧжысь шондісьыс косьмӧм бан бокӧс: «Матушкаӧй дай муӧй. Вӧлін эськӧ авъя баба кодь, быд во чужтылін-рӧдитлін, да некод тай радейтысьыд эз ло. Сідзи и косьман, тыдалӧ, топалӧм лядьвейяса баба моз, код вылӧ гач новлысьясыд оз видзӧдлыны. Код тэнӧ окалас, мед садьмин да бӧр кутіс ворсны вирыд? Кор локтас кӧзяиныд?»

Бипурвесьтса тшын моз разалӧ да вошӧ код тӧдас кытчӧ юалӧмӧй. Аслым, гашкӧ, и вочавидзны? Мыйла эг кольччы ичӧтик грездам? Мыйла колӧ вӧлі велӧдчыны да помавны институт, кор Епим Гриша вежайӧй ли любӧй морт некутшӧм грамотатӧг вермис велӧдны, кыдзи быдтыны няньсӧ, видзны скӧт, мый вылӧ талун ми усим, полам нин тшыгла кулӧмысь?

Ён на, крепыда на сулалӧ Габов грездам мамӧн на кыпӧдӧм керка, кодӧс вӧчигӧн ме, мый верми, отсаси жӧ. Оз-ӧ ков веськӧдчыны сылань?

* * *

Комияс, кыдзи и финн да йӧгра кывъя мукӧд йӧз, менам чайтӧм серти, водзті вӧліны лӧз синъясаӧсь, шабді ли шобді рӧма юрсиаӧсь, югыдджык чужӧмбанаӧсь, мый и лӧсялӧ найӧс кытшалысь вӧр-валы. Бӧрынджык нин сорласис вир яранъяскӧд, татараяскӧд, рочьяскӧд партитчалӧмысь. Чужӧмным сьӧдасис, синъясным пемдісны. Ёна-ӧ нин ми комияс? Коді висьталас? Но век на тай кӧсъям, медым коми кывным кыліс, медым коми сьыланкывъяс юргисны. Гашкӧ, и эм на, тадзнад кӧ, сорласьтӧм вирыс, эмӧсь на тай со шабді юрсиясаясыс да чӧдлач синъясаясыс.

* * *

Перинасӧ Енмыс ли код ли енэжас ли кӧн ли резьӧдіс: сэтшӧм ёна лымъялӧ Коми муын. Визула кӧ сылас — ыджыд и ва лоас, таво лымйыс уна усис да.

Чужан сиктӧ волігӧн матыстчыліс ме дінӧ Петыр Степанлӧн шӧркост пиыс — Ӧндрей. Элясис: бригадир Толя пӧ дзескӧдӧ, ыстӧ медся сьӧкыд уджъяс вылӧ, а кокни удж вылӧ рӧдвужсӧ да найӧс, кодъяскӧд ӧтув сур-брага юӧ, сувтӧдӧма.

Ог тӧд, збыль-ӧ сідзи, но менам чужан сиктын ӧта-мӧд вылын тешитчыны кужлісны. Ӧта-мӧдлы лёксӧ вӧчлісны тӧдӧмӧн. Уна и синва та вӧсна киссьыліс, торйӧн нин ӧтка да дӧва бабаяслӧн.

Буракӧ, тайӧ вужйыс ректӧм тыла вылын мыр моз абу на сісьмӧма. Кӧзяин-бариныс эм на, кӧть кипод улас коркӧя ветымын овмӧса сиктысь кольӧма ӧти-кык морта дас овмӧс.

Историческӧй справкаяс серти кӧ, та гӧгӧрын сиктъяссӧ быттьӧ панлӧмаӧсь Сыктыв ли Висер вожысь волӧм шань йӧз. Оз весиг эскыссьы, мый татшӧм выйӧдз басурманитчӧмаӧсь, ӧта-мӧдсӧ кокалӧны. Кулӧмдін районын Воч вож да Керчомъя ставнас татшӧмӧсь.

Семьяыд пӧ урӧдтӧг оз овлы. Гашкӧ, Воч ю бокас грезднымӧс пананінын бипурсӧ омӧлик морт ӧзтыліс да?

* * *

Ачыс пӧ олӧмыс велӧдас. Збыльысь и велӧдӧ. Ки пыдӧс пасьта кушинъяс вылӧ весиг картупель градъяс вӧчалісны. Райцентр, а пӧшти быд керка дорын курӧгъяс котралӧны. Кроликъяс, кывсьӧ, унаӧн видзӧны.

Мед и велӧдас. Дзикӧдз нин дышмылім, вӧляникысь уджалӧмсьыс эновтчылім.

* * *

Висьӧдча да кынтӧ, но мыйлакӧ петі пач ломтӧм бӧрын шоналӧм нин керкаысь лымйӧн кӧдзышталысь арся рӧмыдас.

Гажтӧм. Некодкӧд сёрнитыштны, некодлы сьӧлӧмысь петӧмсӧ сетны. Ёртӧй абу. Ме эськӧ эг элясь сылы, эг вуджӧд сылӧн пельпомъяс вылӧ лишнӧй сьӧктасӧ. Мед сӧмын орччӧн вӧлі.

* * *

Мыйла и стрӧитны сиктъясын барак кодь керкаяссӧ, кӧні дас кык либӧ дас квайт квартира? Гораджыка сёрнитан — суседъясыдлы кылӧ. Йӧр ни потшӧс, град ни гид. Тадзи олӧмнас бырӧ кӧзяин морт, коді эськӧ мӧвпаліс эз телевизор видзӧдӧм, а скӧтлы турун пуктӧм йылысь.

А сиктса олан сямыс век жӧ ассьыс босьтӧ: позьӧ и оз лэптӧны татшӧм керкаяс костӧ гидъяс, сарайяс, весиг пывсянъяс. Мисьтӧма видзӧдсьӧ, но лӧсьыдджыка овсьӧ.

* * *

Ульяновлы (Ленинлы) вӧлі кокниджык: йӧз мунісны сы бӧрся, сы вӧсна мый кӧсйысис вӧчны быдӧнлы рай (коммунизм). Ӧні вежӧрнысӧ путкыльтісны мӧдарӧ — коммунизмыс пӧ оз вермы лоны. Видлы мыйӧнкӧ бӧбйӧдлыны йӧзсӧ!

* * *

Кыдзкӧ воліс Ухтаысь Михаил Васильевич Третьяков. Миян, Кулӧмдін районысь. Ылі карас важӧнкодь нин вӧрзьӧдчылӧмаӧсь. Коми йӧзӧс кыв вылын и делӧ вылын дорйысь. Ас рӧдвужсӧ, гашкӧ, дас вит кӧлена тӧдӧ. Серпасалӧма рӧдвуж пусӧ кабала вылӧ, ставсӧ гижалӧма, коді кодсянь лоӧма. А ме ыджыд мамӧ кындзи водзӧсӧ некодӧс ог тӧд. А тӧрыт на синъяс улӧ усис: коді пӧ ас вужсӧ оз тӧд, сійӧ пӧ бӧб. Ӧдвакӧ эськӧ тадзи, но мыйкӧ тайӧ шуӧмас эм.

* * *

Дачаӧн жӧ «висьми». Босьті участок, пӧрӧді вӧрсӧ, мыръяс берті, керка кыпӧді. Вель уна труд, кыдзи йӧзыс шуӧны, пукті. Тӧвъяснас сэтчӧ видзӧдалігмоз ветлам: места вылас на-ӧ? Гӧтыр оз-оз да и казьтыштлас: «Коньӧрӧйлы миянтӧг ёна жӧ гажтӧм, кӧнкӧ». Ачыс гажтӧмтчӧ, аслыс окота Кулӧм ю бокас ветлыны да пач ломтывны.

* * *

Важ нин тайӧ карточкаыс. Том нывбабаыс — мамӧ, а сыкӧд орччӧн зонкаыс — ме. Ар даса кымын. Ӧти киӧс пуктыссьӧма улӧс вылын сулалысь гудӧк вылӧ. Сійӧ кадас гудӧкыд зэв ыджыдтор вӧлі, зэв донатор дай. А мамӧ меным, кӧть и батьтӧг быдми, нинӧмсӧ эз жалит.

Кык гудӧк да нӧшта баян, позьӧ кӧ тадзи шуны, талунӧдз кисьті. Ёна бура ог ворс, но праздникъяс дырйи сьылӧдны да йӧктӧдны верма.

Но, сё дивӧ, пиянӧй гудӧк дорад кӧдзыдӧсь, ньӧблі жӧ эськӧ да. Абу вижӧдӧм карточкавывса детинка кодьысӧсь.

* * *

Зэв пӧсь сьӧлӧма да том йӧз дінӧ шаньӧн вӧлі менам ыджыд мамӧй, сиктса ногӧн кӧ, — Ӧсип Парась. Сэки винаяснад том йӧзыд эз на татшӧма балуйтчыны, эз на ӧнія моз асьнысӧ урӧстны. Праздник лунъясад небыд суртӧ юыштасны да сикт кузя ветлӧны, сьылӧны-гажӧдчӧны. Мунны кутасны зонъяс ыджыд мамӧлӧн керка весьтӧд, да кильчӧ вылас петас:

— Кежавлӧй жӧ, дона баяръяс, миянӧ горшнытӧ веськӧдыштны.

Пыравласны миянӧ зонъяс, кӧтӧдыштасны усъяснысӧ быгъя сурӧн — и водзӧ гажӧдчыны.

Ме сэки эг гӧгӧрволы юавны ыджыд мамлысь, код сэтшӧм баярыс, а неважӧн кыськӧ лыдди, мый баярыд — повтӧм, честьсӧ вылын кутысь морт, рыцарь, мӧд ногӧн кӧ. Кысь бара ыджыд мамлы, грамотатӧм мортлы, татшӧм вежӧртасыс?

Жаль, зэв жаль: баяръясыс сылӧн бӧрынджык юсисны да важӧн нин кыз му улынӧсь. Му вылас сьӧд вой пуксис да ӧні на сулалӧ.

* * *

Кор керкаын ыркыд, ог вермы весиг аслым тшӧктыны, мед пукси пызан сайӧ да мыйкӧ гижи, кӧть юрын ставыс эм, сӧмын ручкаӧн новлӧдлы. Абу окота — и ставыс.

Ӧні олӧмыс сэтшӧм лоис, мый и гожӧмыс ыркыд. Аддзан, мый ставыс накӧсӧн мунӧ, оз сідзи, кыдзи колӧ, и нинӧм вӧчны абу окота. Миӧй жӧ дай коми йӧзӧй, и ме тшӧтш тіян лыдын, кор нӧ шонавлам? Ог нин мӧй кужӧй пестыны бипурсӧ?

* * *

Вӧтаси, быттьӧ зэв ыджыд складӧ пырим морт дасӧн. Складыс сэтшӧм ыджыд, мый ме йӧзсьыс коли да воши. Синъяс водзын сӧмын куш джаджъяс. Бергӧдчылі бӧрвыв — ме бӧрся кодкӧ вӧтчӧ. Дерт, кӧнкӧ, стӧрӧжыс. Водзӧ чепӧсйи — стен...

Садьми. Ладнӧ кӧть, мый ог горзы. Сё дивӧ — пырны мед складӧ, кӧть, шуам, и восьса... Оз-ӧ нин вежӧрӧй аснаукнас менам кӧсйытӧг мӧвпав? Некор йӧзыслысь чир мында юасьтӧг эг босьтлы, да позьӧ мӧй тадзсӧ шмонитны?

* * *

Быдторйыс вермӧ лоны тайӧ вӧльнӧй светас. Но некыдз ог вермы вежӧртны, кыдзи морт вермӧ сёйны мортӧс, кыдзи пи вермӧ овны войнас мамыскӧд.

* * *

Водзті сідз шусяна «еджыд йӧз» водкатӧ брезгуйтлісны. Найӧ, кыдз шулісны асьныс, коньячок юлісны. Водкатӧ ведра помысь гулькйис сідз шусяна пролетариат. Ӧні «еджыдъяс» мыйкӧ водка вылӧ жӧ усисны. Тыдалӧ, оз жӧ быдӧн деньгасӧ мешӧкӧн босьт.

* * *

Сыктывкарын пажнайті опера да балет театрдорса столовӧйын, коді коркӧ диетическӧйӧн шусьыліс. Синъяс улӧ усис мужичӧй, коді вӧлі лёкиник паськӧма, висьлӧс чужӧма. Сійӧ эз сёй, а пукаліс тыртӧм пызан сайын да корана синъясӧн видзӧдіс ме вылӧ. Мортыс вӧлі тӧдтӧм, кӧть кутшӧма эг зіль уськӧдны сійӧс паметьӧ. Нинӧм менсьым эз юав, эз шыӧдчы, а кор помалі сёйӧмӧс да вешйи пызан дорысь, пыр жӧ уськӧдчис сэтчӧ. Ме аддзылі, кыдзи сійӧ кватитіс кольӧм нянь кусӧк джынйӧс да босьтчис ниртны сійӧн блюдйӧ кольӧм ӧстатки гарнирӧс. Енмӧй! Кытчӧдз ми воим...

* * *

Писатель аслас гижӧдъяс помысь, абу на кӧ сылӧн ним, асьсӧ да семьясӧ вердны-юктавны, кӧмӧдны-пасьтӧдны оз вермы. Романъяс да повестьяс, поэмаяс да кывбуръяс гижӧм пыдди сійӧ вежоннас вит лун служба вылын. Гижан уджлы — вой, кор юрыд сьӧктаммӧма нин лунся уджсьыс, да шойччан лунъяс, кор быттьӧ эськӧ, морт ногсӧн кӧ, шойччыны жӧ колӧ.

Кӧпейкаяс экономитӧмӧн государство воштӧ миллионъяс. Вӧлі пӧ позянлун гижны луннас, сетісны кӧ писательлы пенсия кодьӧс, то, чайта, коми литературалӧн кусӧм йылысь эг сёрнитӧй. Тайӧ, дерт, инмӧ оз сӧмын миянлы.

Мыйла ме сэтшӧм гӧль?

* * *

Кӧть кыдзи оз мичмӧдны тайӧ пусӧ выль во дырйи, кӧть зарниӧн и эзысьӧн югъялӧ, вӧрас сійӧ сё пӧв мичаджык. Вӧрас сійӧ век ловъя. То чӧв-лӧняс кывзысьӧ, то юрсӧ гогйӧдлӧмӧн кодлыкӧ мыйкӧ висьталӧ.

Жаль мен тайӧ пуыс. Оз эськӧ ков ӧти рытпомтӧ коллялӧм вӧсна керавны да. Кутшӧм молодеч эськӧ быдмис.

* * *

Енмӧс нэмсӧ кулитысь, коді, гашкӧ, и пернапасасьнысӧ оз куж, лоӧма Енлы эскысьяслӧн котырӧн юрнуӧдысьӧн. Водзті посни грездъяс тупкалысь чуксалӧ бӧр ловзьӧдны найӧс.

Дона йӧзӧй, эн жӧ эскӧй налы. Татшӧмъясыд мамнысӧ вузаласны да синнаныс оз лапнитлыны. Найӧ врагъясысь на лёкджыкӧсь. Врагтӧ аддзан да вермасян, а найӧс он тӧд лючки бура — код пӧ и тэ водзын? Велӧдчӧй век жӧ тӧдмавны, мед не веськавны налӧн петляӧ. Веськалан кӧ — он мездысь.

* * *

Чужан грездса олысьяс велӧдӧмаӧсь, мед ме коми гимнлы кывъяссӧ гижи.

Веськыда кӧ шуны, ме та бердӧ эг и босьтчыв, кӧть эськӧ конкурс йӧзӧдӧм йывсьыс кывлі. Зэв ыджыд кыв кутӧмыс. Абу шутка, кор быдса государстволӧн пасӧн лоӧ тэнад гижӧдыд. Видлыны, гашкӧ, позьӧ. Ас чужан грездсалӧн пыдди пуктӧм радиыс кӧть.

* * *

Ме чайта, мый важӧн Воч шусьыліс Водз сиктӧн. Синъяс водзын татшӧм серпас: катісны ли кывтісны ю кузя, воисны колана местаӧдз лун югыднас на, водз, да тадзи и местасӧ нимтісны. Водз кыв кылӧ, торйӧн нин рочӧн, кыдзи воч. Тадзи сэсся и гижны кутісны.

* * *

Кӧнкӧ ичӧтик грездын ичӧтик зонка гижис кывбур, ичӧтикӧс жӧ. Мӧвпалӧ: мӧдӧдны-ӧ сійӧс кытчӧкӧ, мед йӧзӧдісны. Йӧзӧдасны — оз, гашкӧ, серам выв лэптасны?

Коркӧ зонкаыс венас майшасьӧмсӧ, мӧдӧдас кывбурсӧ асланыс районнӧй газетӧ. Коркӧ аддзас ассьыс кывбурсӧ, дерт, лӧсьӧдыштӧмӧн нин, аслас ним улын тайӧ газетсьыс и тӧдлас шуда здукъяс. Бӧрынджык, вермас лоны, быдмас ыджыд поэтӧдз, но буретш тайӧ здукъясыс нэм кежлас колясны паметяс, а оз ыджыд нимъяс да козинъяс.

* * *

Мукӧддырйи окота ставсӧ шыбитны да овны нинӧм тӧдтӧм, лунсӧ ылӧсас коллялысь ылӧг морт моз, но ог вермы. Менӧ кодкӧ тшӧктӧ сулавны этш тӧдтӧм йӧзыслы паныд, и кута сулавны. Ачым тшӧкта, код нӧ сэсся...

* * *

Крестьянин. Ме думысь, лючки кӧ гижны, то колӧ гижны кресттянин. Мӧд ногӧн кӧ, крест тянущий. Лӧсьыда артмӧ и коми кыв вылын. Дерт, неуна вежыштӧмӧн: креста нин.

Збыльысь, нэмыс нуис сьӧкыд крест сиктын олысь мортыд. Нэмыс кокньӧдыс эз овлы. И ӧні, кор бӧр кутіс ловзьыны сиктса овмӧс ӧткӧн кутӧм, рочӧн кӧ шуны, единоличнӧй овмӧс, бара жӧ ставсӧ ас вылас босьтіс креста нин мортыс. Креста да крест улӧ жӧ и водас.

* * *

Вужйыс пулы колӧ оз сэтшӧма му пытшкысь «сёян» босьтӧм, а медсясӧ му вылын кутчысьӧм, тӧвъяслы-бушковъяслы паныд сулалӧм могысь. Кымын пашкырджык сылӧн паськӧмыс, кымын вылӧджык гоньгӧдӧ сійӧ юрсӧ, сымын и пыдӧджык лэдзӧ вужсӧ, мед эз пешкыльтчы бок вылас.

* * *

«Чов ю» — тыдалӧ пос дорӧ сувтӧдӧм пӧв вылысь гижӧд Сыктывкар — Кулӧмдін автомобильнӧй туй коластын.

Коминас, ме думысь, эськӧ абу Чов, а Чӧв. Лӧнь, мӧд ногӧн кӧ.

* * *

Ог нин помнит, коді, коркӧ нуӧдіс:

— Ветлам милицейскӧй нидзувъясӧс корсьны. Шедны кӧ, сы вылӧ прамӧй чери шедас.

Менам синъясӧй плеш вылӧ кайисны. Кутшӧм, мися, сэтшӧм милицейскӧй нидзувъяс?

Вӧлӧмкӧ, тайӧ гырысь пӧлӧс нидзувъяс, кодъясӧс войнас пӧнарик отсӧгӧн корсьӧны. Югыдтӧ оз аддзыны, а шытӧ кылӧны. Шутёвтӧмӧн розяс пырӧны.

Тайӧ нидзув вылас збыльысь мича чери босьтӧ. Ёнджыкасӧ продольник да донка вугыръясӧ самавлӧны. Ён сынъяс да ёдіяс пысасьлӧны.

А мыйла милицейскӧйяс? Ӧти местаын и олӧны, а сэні милициялӧн райотдел матын. Быдсяма нимсӧ тай кӧвъялӧны, мый юрас йӧзыслы воас.

* * *

Мамӧ висьталӧ. Вӧлі пӧ тӧв, война кад. Дядь пӧ война вылын (мамӧ быдмис дядь водзын — В. Л.), а мам пӧ лэччис Улыс Вочӧ (миян грездсянь 45 верст сайын — В. Л.). Ичӧт чойяскӧд пӧ гортын пукала. Кылі пӧ: кодкӧ посводзӧ кайис, а сэсся ӧдзӧсӧ тотшкӧдчис. Лэдзи пӧ. Видзӧдлі пӧ бурджыка да чуйми: кокъясас пӧ тӧв шӧрнас нинкӧм, а паськӧмыс пӧ ставнас ротсьӧма-киссьӧма. Висьтасис пӧ: некод пӧ грезданыд гортас эз лэдз менӧ, пышъялысьӧн чайтӧны. А ме пӧ абу пышъялысь, рӧдвуж ордӧ тіян грезд пыр муна.

Мам вердӧма морттӧ да гын сапӧг на нӧшта сетӧма. Таысь быдсӧн кисӧ окалӧма. Мамӧ шуӧ: код пӧ эз лэдз туй выв мортсӧ шойччыны-шонтысьны, ставныс нин лёкиника кулісны, а ме пӧ, шудыс кӧть ёнасӧ эз ло, век на ловъя. Ме пӧ чайта, сійӧ мортыс Енмӧн вӧлі. Нарошнӧ прӧверитіс сьӧкыд кадас, кодлӧн жальыс петас. Кула пӧ да тайӧ дум вылын на лоӧ.

* * *

Менам чужан грездсянь матіын, мый кӧть шу, а ельдӧг оз быдмы. Ӧні ме мӧд сиктын ола да ог тӧд, кыдзи-мый, а том дырйи вӧлі квайт верст сайӧ ельдӧгысла ветлам. Коркӧ подӧн, коркӧ вӧлӧн. Миян коддьӧмыслы, гӧльясыслы да батьтӧмъясыслы, подӧнджык удайтчыліс. Ок и сьӧкыд вӧлі сы ылнасяньыд тыра пестертӧ кыскыны. Кымыныськӧ шойччылан. Кыдзкӧ-мыйкӧ эськӧ ваян нин, мед сӧмын сюрас-а.

Да эз ельдӧгыс меным дум вылам усь. Ельдӧг вотанінсяньыс на квайт верст сайын овлӧма миян грездысь ӧти морт, Зӧсимӧн шулӧмаӧсь. Пышйылӧма, кутшӧмкӧ мыж вӧчлӧма да, судитӧмысь. Дыр мысти петкӧдчылӧма жӧ сэсся. Зэв паськыд муяс да видзьяс вӧчлӧма. Колхоз дырйи муяс вылас нянь вӧдитлӧмаӧсь, видзьяс вывсьыс турун пуктылӧмаӧсь. Ӧні пӧ сэні кыр йылас посёлок, Пермскӧй областьӧ пырӧ.

* * *

Марья ичинь воддза вӧрас вӧлі ветлӧма Людмила ныв дорас Койгородскӧй районӧ то ли Уръёль, то ли Кузьёль посёлокӧ. Нылыс — менам воча чой — петаліс сэтчӧ верӧс сайӧ. Муртса вӧлі воӧма гортас. Локтіс ошйысьны мамӧясӧ, кӧні ме лӧсялі. Мамӧ петкӧдлӧ чойыслы «Ленин туйӧд» газет. Сэні усьӧм воинъяслӧн списокын батьыслӧн овыс. Дзебӧмаӧсь Курскӧй областьса ӧти сиктӧ.

Вӧлисти тӧдмаліс, пӧшти нэм джын мысти. Кыпаліс ловнас. Быть пӧ ветла да кӧть местасӧ видзӧдла.

Куим во колис, а ветлытӧм на лоис. Кыдзи нӧ ветлан сы ылнасӧ пӧрысьӧ-нэмӧ ӧнія кадӧ, орчча сиктӧ мунӧмыс маета-а?

* * *

Видзӧдалі «Коми Республика. Административно-территориальнӧя юклӧм» справочник, кодӧс Коми книжнӧй издательство лэдзӧма 1992 воын, витӧдысь нин. Синъяс улӧ усис татшӧмтор: кызвын посёлокыслӧн абу чужан-котыртчан воыс. Весиг сэтшӧмъяслӧн, кодъяс лоисны эз на важӧн.

«Пастӧмӧсь» миян Кулӧмдін районысь Зимстан, Кебанъёль, Лопьювад, Паспом, Ярашью, Смолянка, Тимшер, Шӧръяг, Ягкӧдж. Кыдз нӧ вермас тадзи лоны, кор ловъяӧсь на тайӧ посёлокъясас олӧмсӧ панысьясыс? Кыдзкӧ весиг сьӧкыд вежӧртны татшӧмторсӧ. Веськыда кӧ шуны, миян Отечествоын шензьыны сӧмын и кольӧма. Ылӧсас олӧны йӧзыс, ставыс быдӧнлы веськодь.

Справочниклӧн водзкывйын гижӧма, мый сійӧс дасьтіс быдса группа, а кыв кутысьнас вӧлі Коми Республикаса Верховнӧй Сӧвет Президиумлӧн комиссия. Омӧля кыв кутӧма. Бергӧдчыны колӧ выльысь справочник дорас да стӧчмӧдавны, мед квайтӧдысьсӧ бурджыкӧс лэдзны. Этша гижны книга помас, мый посёлокъяслӧн чужӧм йылысь даннӧйяс абуӧсь. Найӧс колӧ корсьны, абу нин сэтшӧм пыдӧ дзебӧма. Быд леспромхозлӧн архивыд эм, и йӧзыс помнитӧны.

* * *

Звӧнитӧ дядьлӧн пиыс. Ме моз жӧ бокын олӧ, бать-мам ордас чужан грездас кадысь кадӧ ветлывлӧ. Юалӧ: эн на пӧ Габовад ветлы (Габов — чужан грездлӧн нимыс — В. Л.)? Гашкӧ пӧ, пуктысьӧны нин да, отсыштны пӧ колӧ. Мися, эг на, да и ветлытӧгыс гӧгӧрвоана, мый страдна вылӧ эз на петны. Габов весьтын сӧмын, кӧнкӧ, абу шондіа, кор мӧдӧд тӧлысь дорвыв став Коми му пасьтаыс шливгӧ, юяс регыд кыръясысь петасны. Ме пӧ эськӧ сідз жӧ думайта да. Но и нӧрӧвитлам, мися. Ковмам да — сетасны тӧдны. Асьным, буди, ог жӧ пельтӧммӧй да синтӧммӧй.

* * *

Медалі ӧти трактористӧс тьӧс вайны. Шуӧ: делӧ вылад нуӧдігӧн пӧ доз колӧ пуктыны. Нэмыс пӧ тадзи вӧчсьӧ, али тэ Ен дорысь усин? Сэтчӧ жӧ пӧ менам тӧрытъясьыс юрӧй зэв ёна висьӧ.

Делӧыс вӧлі пилорама дорын, сиктысь бокын. Ковмис мотоцикл вылӧ пуксьыны да журкнитлыны магазинӧдз. «А кӧні закускаыс?» — трактористыд юалӧ. Мися, нинӧм эн шу да, гортӧ эг и кежав, пӧкмелля вылад он жӧ ёнасӧ закуситлӧй да, нырнад сӧмын сынӧдсӧ кысканныд. Гӧгӧрвоны пӧ колӧ, юр кӧ пельпом вылад новлӧдлан. А код пӧ сынӧдсӧ дукалӧ, мед дукалӧ дай. Нинӧм он вӧч, ковмис гортӧдз чепӧсйывны.

Пӧкмелитчис да кыдзкӧ сэсся нуис жӧ тьӧстӧ трактористыд. Правда, ӧтилаті туйсьыс бокӧ пыдӧкодь кежавліс да ӧд, менам шуд вылӧ, кыдзкӧ бӧр петіс.

Со тадзи асьным и юктӧдам механизаторъясӧс лун шӧра лунӧ, а сэсся шензям, мый сэтшӧма юӧмыс паськаліс. Мӧдар боксянь кӧ босьтны, юктавтӧгыс нинӧм, кыдз шуласны, оз пусьы.

* * *

Воссис райцентрын кӧзяйственнӧй тӧваръясӧн вузасян магазин. Йӧзыс сёрнитӧны: районса администрацияӧн веськӧдлысь, сійӧс вежысь да леспромхозса ӧти директор сьӧмӧн шыбитчӧмаӧсь да восьтӧмаӧсь. Код нӧ пӧ сэсся татшӧм озыр магазинсӧ вермис лӧсьӧдны?

Тӧдмалі — магазиныс Минторгбытлӧн. И мыйла колӧ лӧж сёрнисӧ паськӧдны? Кодлыкӧ, буракӧ, колӧ.

* * *

Районса администрация нуӧдіс туй вӧчысьяскӧд совещание, Сыктывкарысь веськӧдлысьяс весиг волісны. Коми Республикаса Верховнӧй Сӧветысь ӧти «ыджыд морт» юалӧ туй вӧчысь управлениеса юрнуӧдысьлысь, кутшӧмӧсь делӧяс туй вӧчӧмын Мыс сиктын? — Ме пӧ сэтчӧ кыкысь видлі воӧдчыны да сідзи и эг вермы прӧйдитны, вочавидзис начальникыд. — А дыр-ӧ пӧ начальникнас? — Кык во пӧ. — Тэкӧд пӧ, сідзкӧ, нинӧм и сёрнитнысӧ.

Мый жӧ пӧръялыштны: ветлі пӧ тӧндзи, зэв пӧ лёкӧсь делӧясыс. Том на да йӧй. Бур, мый ӧні воддза моз оз «чӧвтавны», начальникавны окотитысьыд «демократъяслӧн» ыджыдалігад этша лоис да.

* * *

Гижысьяслӧн Союзсянь корисны: бӧрйышт пӧ радейтчӧм йылысь кывбуръяс да мӧдӧд, мӧвпыштім пӧ став авторыслысь чукӧртны да антология сямаӧс лэдзны.

Дыркодь мӧжги, а мыйӧн босьтчи — сувтны ог вермы. Кӧть став кывбурсӧ печатайт — гӧгӧр муслун. Мыйтакӧ тай бӧрйи жӧ-а. Сьыланкывъястӧ композиторъяскӧд лӧсьӧдалігӧн «мусукасян» рӧм вылӧджык вуджсьӧма.

* * *

Чужан грездысь унаӧн вель ылӧ мунісны, карӧ да, кытчӧ да. Ме ачымӧс бур пиӧн на лыддя, райцентрӧ олан пыжнам кыскыси да. А ыліын олысьясыс ме дорысь тшӧкыдджыка, вӧлӧм, чужанінас волӧны. Ӧні на Ӧльӧш Ёгоркӧд Сыктывкарын паныдасьлі. Висьталіс, кольӧм воын пӧ кыкысь Габовад кайлі. А ме ӧтчыдысьсӧ эг...

* * *

Вочаси вуграсянінсьыс локтігӧн Борис Холоповкӧд (ог тӧд, кыдзи батьсӧ шулӧмаӧсь), кодлы тай чериыс, кыдз шуласны, няйт гуранысь шедӧ. Юалі, «нянялӧ» оз чериыс. Вочавидзис: шедӧ пӧ. Сӧмын пӧ сісь яйвывса еджыд гаг да пӧжӧм анькытш вылӧ.

Со ӧд кутшӧм писка лоис сын чериыс Кулӧм юас, Эжваас и. Нидзувтӧ кутіс бӧрыньтны. Кутшӧмкӧ гаг да анькытш ковмӧма. А найӧс корсьмӧн. Начкысян пункт дорысь сювъяссӧ да колясъяссӧ ӧні ӧтитӧг нуӧны кыньясӧс да ручьясӧс видзан фермаӧ, кодӧс восьтіс ӧти кооператив, сісьмынысӧ нинӧмлы, а анькытшыс совхозлы аслыс кӧдзны абу. Магазинын эськӧ эм шӧри поткӧдӧм анькытш, да сійӧ оз шогмы: кыштӧм да вугыр йылас оз ӧшйы, потӧ. Ӧти коммерсант вайӧма жӧч банкаясын шыд пытшкӧ пуктан веж анькытш, да вывті небыд сійӧ, здукӧн вугыр йывсьыд чериыс нетшыштӧ, а ачыс оз пысась.

Ковмас век жӧ мыйкӧ думыштлыны. Черисӧ первой кыдзкӧ, нидзулӧн ылӧдлӧмӧн, кыйны да асьсӧ гагйӧсьтны либӧ жӧ совхозса складовщик дорӧ дозйӧн мунны. Сы вылӧ корсяс.

* * *

Удж кузя ёрт чужан грездас керка кыпӧдӧ. Пуксьылан места пӧ ог аддзыв. Ог пӧ вежӧрт, мый бердӧ и босьтчыны, сы мында уджыс. Кӧть пӧ керсӧ курччав.

* * *

Василий Макарович Шукшин. Коми ногӧн кӧ, — Макар Вась. Мыйлакӧ вежӧрӧ воӧ Г. Юшковлӧн Макар Васькаыс — сиктса зонмыс, кӧть эськӧ сӧмын йӧзлы тыдалана восьса гажнас ӧта-мӧд дінас и матынӧсь. Абу мӧд джынйыс — йӧзлы вӧлясӧ сетны кӧсйысьыс.

* * *

«Кыдъя рочаласны» — и друг сӧстӧм комиӧн сэтшӧмтор, мый первойысь кылан, шемӧсӧ весиг усьлан, он чайт кывнысӧ да.

Тадзи овлӧ, кор дыр кутчысясны мустӧм лунъясыс, а сэсся друг шонді быйкнитӧ, мыйысь шоналӧ сьӧлӧмыд. Но ме тӧда: шондіыс коркӧ да петас, а сӧстӧм коми кывным кымӧр сайсьыс бансӧ вермас и не тыдӧдны.

* * *

Ыджыд лун вӧлі. Тотшкӧдісны ӧдзӧсӧ. Восьті. Кутшӧмкӧ тӧдтӧм том морт сулалӧ, тоштор лэдзыштӧма. Енлы эскана книгаяс вӧзйӧ. Небыдик, забеднӧкодь гӧлӧса. Вермытӧм йӧзлы пӧ сьӧмыс книгаяссьыс мунас.

Евангелие, помнита, книгаяс лыдас вӧлі. Сійӧс кӧсйи ньӧбны, но мыйлакӧ кришна велӧдӧм йылысь пызан помӧ пукті, быттьӧкӧ сэтшӧм ёна нин сійӧ меным колӧ, сытӧг овны ог вермы, мыйкӧ сэтысь сьӧлӧм ловзьымӧн вежӧрта.

Синъясӧс сатшкылі жӧ ӧтчыд книгаас да некымын лист бок бергӧді. Ӧні весиг ог помнит, кутшӧм джадж вылӧ сэсся пуктылі. Быд лун лыддянаяс пӧвстын тай абу-а.

Тыдалӧ, пӧрысь йӧзсӧ жалиті да вель уна сьӧм шыбиті 1994 вося Ыджыд лунас. Сӧмын ӧдвакӧ менам сьӧмӧй пӧрысь йӧзыслы вичмис. Енмӧн пасйӧм лунсӧ тӧд вылын кутӧмӧн, буракӧ, кутшӧмкӧ жулик нажӧвитчис. Сідзи ме чайта.

* * *

Кын на мырпомыс, а вота, гӧтыр вылӧ видзӧдӧмӧн. Кутан кӧ пӧ мӧмъявны, — и тайӧ оз сюр.

Ставсӧ кутісны кисьмытӧдзыс жугӧдны, и ме йӧймӧмъяс бӧрсяыс. Быть. Он кӧ «выль ногыс» ов — чунь кежсьыд верман кольны. Ылысьтӧ эськӧ и мичаа сӧвмӧмыс на сюрас, да ӧд сэтчӧдз воӧдчыны на колӧ дай местасӧ тӧдны.

* * *

Вӧвлӧм КПСС райкомлӧн ыджыд залӧ пыранінас, фойеын, пуысь вӧчӧм ыджыд дозмукъясын вӧліны зэв мичаа быдмысь фикусъяс, розаяс да мукӧд дзоридзьяс, кодъяслысь нимъяссӧ ме ог тӧд, а талун кольӧма налӧн нюр вылын кулӧм пуяслӧн моз сӧмын чӧрс кодь заыс. Ыджыдӧсь вӧліны да, некод абу босьтӧма райкомлысь керкасӧ выль овмӧдысьяс пӧвстысь аслас кабинетӧ, весиг райфинотделсаяс, кодъяслы, ыджыд залсӧ чинтӧмӧн, вӧчалісны государственнӧй делӧяс могмӧдан жыръяс.

Ваӧн киськавтӧмысь косьмӧмаӧсь дзоридзьясыс, жальыс некодлӧн абу петӧма, весиг ыджыд керкалысь жыръяссӧ да коридоръяссӧ идралысьяслӧн. Абу весиг йӧзыслы вӧзйӧмаӧсь, эськӧ босьтысьыд сюрис. Ёна, тыдалӧ, партия вылас лӧгныс вӧлӧм петӧ.

Век жӧ ӧти дозмукын дзик ӧти за вылын ӧдва-ӧдва ловъя на гӧрд розалӧн дзик ӧти кор. Видлі мусӧ — пустыня, а мый вылын кӧ кутчысьӧ.

* * *

Вуграсьны корсьлывла кырсь улысь пучӧйясӧс. Сыныд бура босьтӧ, кельчи-мыкыд оз жӧ ӧтдорт. Пукта банкаӧ рысь кодь еджыдъясӧс, а вой коляс да — лӧзӧдӧмаӧсь.

Мыйын делӧыс, муртса на тӧдмалі. Вуграсигӧн кыдзкӧ казьтышті татшӧмтор йывсьыд да ӧти морт велӧдіс, мый пучӧйясыслысь чорыд нырсӧ, кодӧн найӧ пусӧ розьӧдлӧны, колӧ ножичӧн тшӧтшӧдны. Банка пытшкас пӧ клещи кодь нырнаныс найӧ ӧта-мӧднысӧ розьӧдлӧны, со и лӧзӧдӧны да кулӧны.

* * *

Ылӧдісны менӧ, ёнакодь ылӧдісны, вель уна сьӧм вошті. Мукӧдыс эськӧ ылӧдысьяссӧ быд ногыс «креститісны», а ме ачымӧс вида: кор нӧ, мися, вежӧрсялан?

* * *

«Заря» теплоход дугдіс Эжва вывті ветлӧмысь, ыджыд гынас лыа вылӧ посни чериӧс катӧдӧмысь, да вадорын каляыс гежӧд колис. Муяс вылын олӧны, ракаяс моз тапъялӧны. Чери пыдди гагъясӧс, тыдалӧ, корсялӧны, нидзувъясӧс да. Гӧрӧм бӧрын тай едждылӧ муыс-а.

* * *

Ёрт висьталӧ, чойыс джагӧдчӧма, посёлокын ӧти морт асьсӧ бензинӧн киськалӧма да сотӧма. Нинӧм вылӧ овны пӧ да, сы вӧсна. Со мыйӧдз олӧмсӧ вайӧдісны ӧнія «правительяс».

Ставнымлы мӧй ковмас ӧшӧдчыны да сотны асьнымӧс? Ме ог кӧсйы. Эм жӧ ӧд, кӧнкӧ, мӧд туй.

* * *

Кадам тыбокса нюрын мырпомыс — во чӧж кӧть вот. Жаль кольнысӧ и быть эновтны лоӧ. И кольӧм вося турипувйыс, кодӧс абу вотлӧмаӧсь да кок улын туплясьӧ, жаль.

* * *

Юсь лапаысь муртса ыджыдджык пелысӧн сына резина пыжӧн ты кузя, кыті коркӧ ёна важӧн визувтлӧма Эжва. Сына да ачымӧс повзьӧдла: а друг кӧ окота лоӧ лэптыштны пыжӧс прамӧйджык сирлы? 18 килограммаӧс таладорысь коркӧ кыйлӧмаӧсь. Татшӧмыд непӧштӧ пыжтӧ путкыльтас, асьтӧ крокодил моз курччалас.

* * *

Тӧла дырйи Кадам ты гыяснас шлопӧдчӧ — верст-мӧд кылӧ, он вош помтӧм-дортӧм нюръясас. А лӧнь кӧ да нӧшта татчӧс местаяссӧ бура он тӧд, бурджык вотчигад пыдӧ эн пыр — вошан ли кутшӧмкӧ зыбучӧ вӧян. Вӧлӧма нин тадзисӧ. И лы ни кучик абу сюрӧма.

* * *

Вуджӧдӧны коми вылӧ С. Есенинлысь кывбуръяссӧ да поэмаяссӧ. Сылӧн «гӧгрӧс» чужан лун кежлӧ дасьтӧны козин. Меным вель уна кывбур жӧ вичмӧдісны, нӧшта и «Чёрный человек» поэма. Вуджӧда, мырся и мӧвпала: ёна жӧ и майшасян сьӧлӧма вӧлӧма мортыс, ёна жӧ и радейтлӧма олӧмсӧ, ёна жӧ и муса сійӧ вӧлӧма поэтлы. Татӧг эськӧ тадзсӧ гижны сійӧ эз вермы. Татӧг эськӧ Сергей Есениныс эз вӧв.

* * *

Регыд мамлӧн нимлун, сизимдас сылы тырӧ. Газет пыр чолӧмала, сьыланкывтӧ сьыласны жӧ, а мый нӧшта козьнавны, киас сетны?

Некутшӧм козинӧн дзик некор ме ог вешты сійӧс, мый вӧчис меным мам олігчӧжыс. И век жӧ мыйкӧ колӧ козьнавны козьналӧм радиыс кӧть. Часлы, гӧтырлысь юавла. Сійӧ мамӧс пыдди жӧ пуктӧ.

* * *

Газетъясын, радиоын да телевидениеын ёна эскӧдӧны, мый во помлань олӧмыс кутас бурмыны, но йӧзыд — тӧвйылӧм нин воробейяс. Олӧмыс, кыдзи ме аддза аслам синъясӧн, ӧтарӧ лёкмӧ, ӧтарӧ донсялӧ. Синъяс костсьыд ныртӧ регыд гусяласны. Илля лун на эз матыстчы, а гусясьысьяс картупель нин заводитісны керны, парникъяс ректыны.

* * *

Школаын на велӧдчигӧн мамӧ ньӧбліс менлы вылӧ миян грездса ӧти пӧльлысь важиник пыж. «Стрела» мотор сы бердӧ пысалім. Ок и ӧдйӧ новлӧдліс, лэбӧдіс быттьӧ. Тадзи меным ичӧт дырйи кажитчис. Тадзи, тӧдӧмысь, збыль вылас и вӧліс: пелысӧн сынӧм сертиыд ёна ӧдйӧ моторнад пыжыс муніс.

Пыж набояс ме гижи белилӧ краскаӧн «Чайка», кӧть калясӧ аслам синъясӧн, кинояс да серпасъяс вылысь ӧтдор, эг аддзыв. Мыйла буретш «Чайка» — ӧніӧдз ог гӧгӧрво. Ва весьтӧд лэбалӧ да, гашкӧ, сы вӧсна. Ӧд меным чайтсис, мый ва весьтӧдыс пыжнам лэбала жӧ.

* * *

Олӧмыс вочасӧн ачыс велӧдӧ. Дӧзмылан да, бара нин шань.

Ӧтчыд (ме сэки дзоля на вӧлі), ог нин помнит коді асланым рӧдвужысь, менӧ Наста ичиньясӧ ты личкан изла мӧдӧдіс. Буретш солалан тшак сэки Кӧдзыд шор раскысь вайим. Ва пиӧ пӧ изнас личкыны колӧ, мед курыдыс петас. Асланым нӧ, мися, изйыс абу али мый? Оз на пӧ быд из лӧсяв.

Муні ичиньясӧ, а сійӧ меным юр вылам ведра ва кисьтіс. Бӧрдігтыр, буракӧ, котӧрті бӧр, а виччысьысьяс вак-вакӧн сералӧны. Тайӧ пӧ ты личкан изйыс — юр вылӧ ведра ва кисьтӧмыс — и лоӧ. Ме эг гӧгӧрво шмонитӧмсӧ и ӧні на ог гӧгӧрво, мыйла тадзи колӧ серам петкӧдлыны, но помнита, мый сэтшӧм ты личкан изйыс. Ог нин мун, ыстасны кӧ, сійӧс корны и некодӧс ог мӧдӧд.

* * *

Вайи карысь ичӧтик кык попугайӧс. Дурӧны-ворсӧны позъяс, кокасьыштасны-сёйыштасны да.

— Лӧсьыд тайӧяслы! — завидьтӧ ичӧт пиӧй, коді, кӧть 11 час лун нин, муртса на чеччис. Сёйыштны да ва ваявны тшӧкта сійӧс. Кыдз он завидьты?

* * *

Чужан грездсянь квайт верст сайын петавлӧ ельдӧг. Подӧн колӧ сэтчӧдз шлапиктывны. Вӧрса ордым кодь туй сӧмын ылі раскӧдзыс. Водзті, колхоз дырйи на, верзьӧмӧн ветлывлісны, вӧвъяс кӧ арся уджысь прӧстӧсь вӧліны, а ӧні, «демократия» дырйиыд, кысь вӧлыс?

Но абу таын делӧыс. Вотчанінсӧ да таті визувтысь ёльсӧ нэмыс нин Грязнушкаӧн шуам. Кытысь роч нимыс, кор матігӧгӧрын ӧти роч морт эз вӧв?

* * *

Мортыд ёна слаб, омӧльджыка терпитӧ вӧр-васьыс, гут-гагсьыс да лэбач-зверсьыс. Найӧ тринь-троньӧдз тӧвъяснас кынмылӧны да тулыснас бӧр ловзьӧны, а мед видлас тадзсӧ морт йизьыны, мый сыысь артмас...

* * *

«Дарья Педӧр пес» вӧчи талун. Кодлы абу гӧгӧрвоана, висьтала. Овліс-вывліс миян ичӧтик Габов грездын менам челядь дырйи вель нин пӧрысь морт Дарья Педӧр. Ӧні сійӧ абу нин ловъя, и мыйла мам сертиыс шулӧмаӧсь, ог жӧ тӧд. Гашкӧ, мамыс да батьыс гижсьытӧмӧсь вӧліны.

Оліс тайӧ кузь да дзик еджыд тошка пӧльыс, кӧть и аслас киясӧн кыпӧдӧм ыджыд коромина вӧлі, пывсянысь муртса ыджыдджык керкаын. Ыджыд керкаын ӧтгудырын олігӧн оз вӧлӧм лӧсяв сынӧдыс да пӧдӧ. Сійӧн и тшӧктылӧма Вась пиыслы кыпӧдны керкатор. Ломтӧ вӧлӧм пачсӧ сӧмын коз пу пескӧн, коді сетӧ керкаын аслыспӧлӧс кӧр.

Ме помнитышта сійӧс. Керка дортіыс буретш вӧлі вала туй мунӧ. Сэті жӧ ми ю кыр йылын сулалысь пывсянӧ лэччылім да вуграсьны ветлім. Аддзывлі пӧльсӧ унаысь дженьыдик чуркаяс посньыдика поткӧдлігӧн. Сійӧ весиг омӧля нин вермигас пыр мыйкӧ вӧчис-стружитіс, лӧсаліс, вундаліс.

Помнита, мамӧ вӧлі сылысь гымга ньӧбӧма. Ӧти воӧ ок и уна сэтчӧ кельчи кульмигас «нянявліс». Ӧтчыд ӧдва вермим лэптынысӧ.

Коз пу пес ме вӧчи — этша тшына, аслыспӧлӧс кӧр керка пытшкӧ вӧчысь, ломтысигас трачкӧдчысь. Гажа лоӧ пукавны тӧвнас пач вом дорын.

* * *

Пессян олӧмыслӧн гыяс вылӧ петлӧ Ыджыд Поэзия, а, видзӧда да, жебиник публицистика надзӧникӧн вартчӧ. Рифмуйтӧма строкаяссӧ, кывбур быттьӧ, а лолӧн кыпталӧмыс, мортсӧ сьылӧданаыс ли бӧрддзӧданаыс абу. Мӧвп кындзиыд ӧд и сьӧлӧм колӧ.

Коми поэзия нӧшта гӧльджык. Мӧд Тима Вень оз тыдав.

* * *

Кутшӧм автобусӧ кӧть он пуксьы ыджыд туй кост вуджигӧн, сэні и клёнгӧ музыка, код улӧ оз сьывны, а горзӧны да чилзӧны, сэтчӧ жӧ и понъясьӧны.

И друг ӧти автобусын — Е. Шаврина, С. Ротару, И. Тальков, В. Толкунова... Абу на тай став шофёрыслӧн вежӧрыс путкыльтчӧма.

Гашкӧ, коркӧ котӧртӧдас автобус, кӧні кыласны П. Чайковский, С. Прокофьев, С. Рахманинов?

* * *

Ыркалас ывлаыс да, арыс руч пась шыбитлӧ пуяс вылӧ, мед оз кынмыны. Но, тыдалӧ, вывті лышкыдасьӧмӧн чайтӧ да бӧр мырддьӧ рыжӧй вевттьӧдсӧ.

Сідзи эськӧ пасьтӧг и сулаласны коньӧръяс, да тӧлыслӧн жальыс петӧ, донтӧминик кӧч ку шыбитлӧ пельпомъяс выланыс. Абу сэсся войвылад озырджык кавалерыс.

* * *

Верӧс сайӧ эз петавлы, а челядьыс зі мында вӧлі. Сійӧ кадас кизь кодьӧсь на. Гашкӧ, сӧмын ыджыдджыкыс ыджыдджык жӧ и вӧлі. Ӧні асьныс висьталӧны: лэччам пӧ вӧлі пывсянад ӧтчукӧрӧн да мамӧ ставнымӧс корӧсьнад швачӧдас. Дзузган бинад прамӧя нинӧм оз тыдав да, коді веськалӧ, сійӧс и швачӧдӧ. Мукӧдыслы кыкысь сюрлӧ. Горзам пӧ: мамӧ пӧ, менӧ пӧ ӧд пывсьӧдлін нин. Кодӧскӧ пӧ, колӧкӧ, пӧръяв, а эн менӧ.

* * *

Коркӧ районын кык лун чӧж оліс вӧвлӧм КПСС-лӧн ЦК-са член, КПСС-лӧн обкомса первой секретарь И. И. Морозов. Ветлӧдліс Усть-Куломскӧй леспромхозлӧн реконструируйтан объектъяс вывті — воліс Кебанъёльса улыс складӧ, ПМК-лӧн база вылӧ, бӧрыннас кытшовтіс райцентрса стрӧйбаяс, аддзысьліс бӧрйысьысьяскӧд, сы вӧсна мый вӧлі Кулӧмдін округсянь Коми АССР-лӧн Верховнӧй Сӧветса депутатӧн.

Бӧрйысьысьяскӧд аддзысьлігӧн и янӧдіс идӧртӧм Сидӧръяс моз олӧмысь. Вайӧдіс интереснӧй лыдпасъяс, фактъяс. Менам пасйыссьылӧма блокнотӧ. Со кыдзи сійӧ сёрнитӧма:

— Кебанъёльын нёльӧд во нин стрӧитанныд улыс склад, ставнас брак. Ставсӧ вӧчӧмныд тышкас-мышкас. А обком надейтчӧ, мый Усть-Кулом регыд содтас вынйӧрсӧ лесопромышленнӧй комплекслы унджык вӧр мӧдӧдӧм могысь.

А босьтӧй видз-му овмӧснытӧ. Дзикӧдз мусӧ, коньӧрӧс, нёнялінныд. Дзикӧдз сійӧ, беднӧйӧй, тшыгъяліс. Нинӧм оз чужты. Кыдз тіянлы абу яндзим 40–50 центнерӧн картупельтӧ босьтӧмысь? Уна вося турун улӧ став мунытӧ таскайтӧмныд. Куим да джын тысяча гектар найӧ став мусьыныд босьтӧны, нелямын процент либӧ. Мед нин кӧть мыйкӧ быдмис! А то ӧд турунсӧ коснас 10 центнерӧн и босьтанныд. А республика войвылын печорасаяс, шуам, видз вылысь кос турунсӧ 18–20 центнерӧн босьтӧны.

Дзикӧдз личӧдӧмныд скӧт видзӧм. Керчомъяын со 70 процент мӧскыс во чӧжӧн кык сюрс килограммысь этшаджык йӧвсӧ сетӧны.

Веськыда ӧд Иван Павловичыд сёрнитлӧма! Ӧні некодлы абу делӧ и дзикӧдз киссим.

* * *

Сёрӧн воӧ мортлы вежӧрас, мый сійӧ ачыс Ен, ачыс медся ыджыд вӧльнӧй светас. А мукӧдыслы оз и волы тайӧ мӧвпыс юрас, сы вӧсна мый сэтчӧ примитӧ быдсяма лӧп-ёгсӧ, кодъясӧс шыблалӧны идеологъяс. Абу прӧста важ йӧз шулӧмаӧсь: аслад юрӧн пӧ ов.

* * *

Биын сотісны коми йӧзлысь, кор на найӧ вӧліны язычникъясӧн, пу идолъяссӧ да кумирницаяссӧ, епископъяс Стефанлӧн да Ионалӧн православие вужйӧдысь йӧзыс. Нэм бӧрся нэм тшыг кӧин моз биыс жӧ пурӧ парманысӧ, ньылалӧ керка-картанысӧ, а кутшӧма тайӧ войтырыс радейтӧ сійӧс, быд ногыс ыдждӧдлӧ, сьыланкывъяс тэчӧ. И гӧгӧрвоана — мыйла. Битӧгыс миян кӧдзыд эрдъяс вылын эськӧ олӧмыс эз вужъясь. Эз эськӧ вӧв ӧти гӧрӧдӧ шмакасьӧм шудыс ни дойыс.

Медся ыджыд да яр биыс — шонді. А мыйта мелілун кылӧ, кор шуасны «шондіӧй-мамӧй», «шондіӧй-нылӧй». А шонділӧн банкӧд мыйсӧ сӧмын абу ӧткодялӧма: «шондібанӧй-олӧмӧй», «шондібанӧй-рудзӧг няньӧй», «шондібанӧй-керкаӧй», «шондібанӧй-Эжваӧй» да с.в.

Лидия Даниловна Чувьюрова со мӧвпыштіс да ас бӧрсяыс республика пасьта пасъян «Шондібан» праздник колис, кор коми сьыланкывъяс юргӧны. Сьылысь-йӧктысь котыръяс пӧвстысь кодсюрӧ татшӧм ним жӧ новлӧдлӧны.

Гашкӧ, кодкӧ коркӧ аслас нывлы Шонді ним сетас. Зэв мича ним эськӧ лоис.

* * *

Вӧлисти гӧгӧрвои, мыйла ичӧт дырйи «лежнӧг» пыдди «жельнӧг» вӧлі шуа. Вӧлӧмкӧ, тадзсӧ шуӧны сэки и ӧні коми-пермякъяс. А Коми-Пермяцкӧй автономнӧй округлӧн войвыв границаыс миян грездкӧд орчча. Сэтчӧс Лупъя грездысь волӧм йӧз миянӧ вужъясьлӧмаӧсь да нэмыс нин олӧны. Найӧ, кӧнкӧ, и вайлісны тайӧ кывсӧ, коді торъялӧ шуанногнас.

Мыйла и колӧ вӧлі юкны ӧти народсӧ кык пельӧ? Мыйла бӧрсӧ ог ӧтлаасьӧй? Некод оз висьтав.

* * *

Ӧти фронтӧвик кыдзкӧ висьталіс: Ленинградскӧй фронт вылын пӧ удайтчыліс морт яй сёйны. Дерт, тӧдтӧг. Ёртъяс пӧ гӧститӧдісны да дыр мысти висьталісны. Тшыгла пӧ кулам нин вӧлі.

Тӧдтӧгыд, гашкӧ, и сёян. Висьталӧны тай: чӧскыд пӧ морт яйыд, сӧмын неуна юмов кӧра. Но мед тӧдӧмӧн жаритны, пуны ли кыннас чӧлавны, кӧть и война дырйи!

А гашкӧ, ме тадзсӧ сы вӧсна шуа, мый олӧмыслысь ёсь гыжъя чабырсӧ эг на тӧдлы, сылӧн тиски костӧ эг на веськавлы?

* * *

Журналист босьтӧ интервью висьтъяс да повестьяс гижысьлысь. Шуӧ сылы: гижан уджас пӧ босьтчылӧмныд кывбуръяссянь. А мыйла пӧ буретш насянь?

Часлы, мися, мый вочавидзас гижысьыс?

Сійӧ шуис: томӧн на пӧ вӧлі, муслунӧн да сьӧлӧм кыпалӧмӧн олі. Аслысног пӧ лов ӧзйӧмсӧ коліс шуны. Та вӧсна пӧ и кывбурсянь босьтчӧмыс лоис.

Позьӧ, дерт, и тадз вочавидзны. Но, ме думысь да, кывбуртӧ тэчӧны сы могысь, медым ӧти здукӧн шензьӧдны, чуймӧдны мортӧс (дыр-ӧ лыддьыны куим, нёль либӧ унджык строфаа кывбуртӧ?). А чуймӧдны верман, збыльысь, сӧмын аслыснога шуӧмӧн, сьӧлӧмӧ медся йиджан кывъяс корсялӧмӧн, ӧти кывйӧн кӧ, поэзия вӧчӧмӧн.

Унаысь шула том поэтъяслы: зільӧй чуймӧдны, шензьӧдны, шемӧсмӧдны лыддьысьысьӧс да кывзысьӧс. Он кӧ сувтӧдӧй тайӧ могсӧ, эн и босьтчӧй перӧ бердӧ. Но гежӧда найӧ нимкодьмӧдлӧны менӧ. Гежӧда.

* * *

Куимысь нин олӧм чӧжӧн лоліс здук, кор меным кажитчис, мый ме тайӧ кадас овлі нин и тайӧ местаас вӧлі жӧ нин. Тайӧ шемӧсмӧдліс менӧ и сӧмын. Эг весиг пасйыв, кутшӧм воӧ, лунӧ да часӧ тадзсӧ лоліс и кӧні сійӧ здукас ачым вӧлі.

Мый тайӧ? Окота бергӧдчывны важас да вежӧрыд бӧрыньтлӧ? Космоссянь аслыспӧлӧс югӧр усьлӧ? Либӧ нӧшта мыйкӧ? Мортлы унатор гӧгӧрвоны абу сетӧма. И тайӧ, гашкӧ, бур. Быдтор тӧдӧмнад пӧ йӧйман.

* * *

Эм историческӧй документ — царь Алексей Михайловичлӧн Яренскса воевода Михаил Мусорскийлы грамота, код серти Спаса Ульяна пустыньлы (бӧрынджык Троицкӧй Стефано-Ульяновскӧй манастыр) торйӧдлӧмаӧсь сы гӧгӧрысь му-васӧ. Сэні гижӧма: «Копыртчыліс миянлы, великӧй государлы, Яренск уездысь Спаса пустынь кыпӧдысь, сьӧд поп Филарет котырыскӧд: мый кольӧм 175-ӧд воын кыпӧдісны найӧ Господь Енлӧн да миян Иисус Христослӧн ним кузя вичко да вежӧдісны сійӧс: мый тайӧ пустыньыс йӧз оланінысь ылын, а сёйны налы нинӧм, мый налӧн некутшӧм руга да вотчина абу; мый тайӧ пустынь дорас эм Эжва ю пӧлӧн катыд ӧтар-мӧдар пӧлӧнӧдыс Кужва юӧдз да горулыс Дереваннӧй пӧлӧйӧд да Дереваннӧй тыӧд Найдан йылӧдз сьӧд вӧр, и тайӧ местанас некод на оз вӧдитчы, и миянлысь, великӧй государлысь, корӧны торйӧдны тайӧ местасӧ руга пыдди век кежлӧ да сетны миянлысь, великӧй государлысь, грамота».

Абу, сідзкӧ, Кужба ю да Кужба сикт, кыдзи ӧні шуам, а Кужва. Кыдзи и Эжва, Лымва, Лысьва, Сосьва, а гашкӧ и, Москва (Мӧсва).

Лым ва, эж ва, лыс ва, сӧс ва, мӧс ва — гӧгӧрвоана, а мый сэтшӧм куж ваыс? Кужысь ва? Ӧдвакӧ. Гашкӧ, чуж ва (тулыснас гудырысла чужва кодь) нимыс вӧлі? Гашкӧ, пуж ваӧн (пуж сылӧм бӧрын артмӧм ва) шулісны? А гашкӧ, куш ва (гӧгӧр сӧмын ва) вежӧртас кутліс?

Зэв на и вермас лоны, мый рочьяс коми ногӧн шуӧм Кушвасӧ омӧля велалісны да Кужва гижисны. Найӧ ӧд ставсӧ пасъялісны. И талы примерыс абу этша.

Асьныс комияс Кужбасӧ Кужйӧн шуӧны. Эм весиг шусьӧг: он кӧ пӧ куж, Кужйӧ ветлы. Сяма йӧзлӧн места, сідзкӧ. Но ме чайта, мый комияс, мед рочӧн кӧвъялӧм Кужбаӧн не шуны, Кужва кывсьыс сӧмын Кужсӧ колисны.

Тадз ли абу, но Кужба — абу Кужба. Историческӧй документсӧ колӧ пыдди пуктыны да шуны сиктсӧ аслас нимӧн — Кужваӧн. Тадзи жӧ и гижны печатьын да государственнӧй документъясын.

* * *

Коркӧ Северо-Екатерининскӧй канал бердын чужліс да ӧні эм Канава грезд. Но мен чайтсьӧ, мый сійӧс шулісны Каналваӧн сы вӧсна, мый ваыс визувтіс каналӧд, вӧлі сыӧн чужтӧм, позьӧ кӧ тадзи шуны. Ӧдвакӧ каналсӧ канаваӧн шулісны, сійӧ канавасьыд ёна паськыд.

«Л» звукыс, кыв улын «гартласьӧ» да, усьӧма, со и лоӧма Канаваӧн. Татшӧм примерыс абу ӧти. Дерт, мырдӧн ме ог тшӧкты эскыны.

* * *

Ӧти олӧма мортлысь юалі: мый, мися, ӧнія олӧм йывсьыс мӧвпалан? Быд киын пӧ закон. Бурджыкасӧ он шу.

Оз сэтшӧма дзугыльт сьӧлӧмтӧ сиктын важмӧмысла киссьӧм стрӧйба, кыдзи пожӧма ягсӧ бензопилаӧн йирӧм бӧрын кутшӧмкӧ ёль бокӧ эновтӧм вӧр керка.

Сиктас керкасӧ кыпӧдасны выльӧс, а тайӧ ёль бокас выльсӧ ӧдвакӧ тшупасны: тшактӧм-вотӧстӧм, зверьтӧм-пӧткатӧм вӧрас нинӧм вӧчнытӧ. Этша вылӧ нэм ковмас, мед кодкӧ лэч туй вылысь бергӧдчис да бипур весьтӧ мӧтыр вылӧ дозмӧр ли сьӧла пуны ӧшӧдіс.

* * *

Коми гижысьяс пиысь ӧти шуӧ, мый йӧзӧс весьӧпӧртан ӧнія кадыс озджык лӧсяв ыджыд ота произведениеяс, шуам, романъяс гижӧмлы. Ӧні пӧ кадыс кывбуръяслы да висьтъяслы. Мӧд шуӧ, мый романъястӧ эськӧ йӧз окотапырысь лыддясны, да оз гижны найӧс коми писательяс. А вот кывбурыд налы дзик веськодь.

Ме чайта, мый кыкнанныс сӧрӧны. Бура кӧ гижӧма, лыддясны и кывбурсӧ, и висьтсӧ, и романсӧ. А гижнысӧ эм мый йылысь, кӧть талун, кӧть аски.

Редакторъяс няргӧны, мый книгаяслӧн да газет-журналъяслӧн тиражыс усис. Делӧыс ӧд абу сӧмын сыын, мый доныс на вылӧ ыджыд. Лыддьынысӧ, овлӧ, нинӧм коми изданиеяссьыс. Веськыда колӧ та йылысь сёрнитны да бур гижӧдъяс вылӧ поэт-писательясӧс быд ногыс ышӧдны, а не синъясӧ бус пӧлявны.

* * *

Ме кӧ вӧлі быттьӧ редакторӧн, газетӧс эськӧ эг тырт олӧмсӧ сьӧдӧдысь материалъясӧн да сексӧн. Ме эськӧ гижи сӧмын бур йылысь, коді век эм олӧмас. Чайта да, лыддьысьысьыд эськӧ вӧлі жӧ. Сэтшӧм, код вылын кутчысьӧ олӧмыс.

* * *

Оз-оз да радуйтас олӧмыс мыйӧнкӧ — мича керкаӧн, мича нюмӧн, мича лунӧн, мича восьласӧн, мича сьыланкывйӧн, мича синъясӧн. Талун сійӧ козьналіс мича гӧлӧс, коді сьӧлӧмад йиджӧ. Войвыв расъяслысь да ягъяслысь коми гӧлӧс. Эм сэтшӧмыс миян Коми муын.

Бура сьылысьясӧс ми велалім шуны колипкайясӧн. А тайӧ вӧлі вӧрса ёль, сӧстӧм, пыдӧсӧдзыс тыдалысь, горш веськӧдысь.

* * *

Радейтӧм — тайӧ аслыспӧлӧс висьӧм. А висьӧмыд, абу кӧ ёна нин чорыд, прӧйдитӧ. Сідзкӧ, и муслун — абу дыр олысь. Но мыйӧн нӧ шуны сьӧлӧмӧн сэтшӧма кыпавлӧмсӧ, кор мӧд морттӧгыс овны быттьӧ он вермы? Али век жӧ верман? Верман, а сьӧлӧмыд ылӧдлӧ. Сылы эскан да сюян юртӧ петляӧ либӧ нӧшта мыйкӧ аскӧдыд вӧчан.

* * *

Сиктӧ петӧм бӧрын быть лоӧ мунны еджыд кирпичысь кыпӧдӧм тайӧ керка дортіыс — туйыс сэті нуӧдӧ. Вӧчӧдлісны сійӧс аслыныс да овмӧдлісны районса компартиечьяс пиысь медся «ыджыдъясыс» да сэтшӧмъяс, кодъяс налӧн вомӧ видзӧдісны.

Муна и ог видзӧдлы весиг. Зіля ӧдйӧджык восьлавны. Мыйла — ачым ог гӧгӧрво.

* * *

Чужан грездын, кытчӧ волывла вонас ӧтчыд, посводзӧн ӧтлаӧдӧм кык керка дорӧдз, кодъясӧс мамӧй бур йӧз отсӧгӧн кыпӧдліс, ӧні, тӧвнад, — туй ни ньӧв. Овтӧгыд пӧрысьмӧны короминаясыс, кӧть и шипер улынӧсь. Мам эськӧ шуӧ вӧлі, мед резьӧді да лэччӧді райцентрӧ. Выль нитш вылӧ лэптӧм бӧрын дыр на эськӧ сулаліс. Но йӧзсьыс яндзим, кӧть тӧда, мый весьшӧрӧ керкаясыс сісьмӧны. Тадз, сідзкӧ, Енмыс шуӧма. Мед и лоас сы ног.

* * *

Вель уна нин сьыланкыв республикаса композиторъяскӧд гижим. Сьылӧны йӧзыс, корӧны унджык гижны. Мыйкӧ да мыйкӧ век юрад кутан. А мам йылысь сьыланкыв дінӧ вот эг на босьтчыв. Вывті кыв кутана делӧыс да, тыдалӧ, тайӧ падмӧдӧ. Мам йылысь кӧ сьылӧма, мед эськӧ сьылӧма вӧлі, абу яндзимсӧ йӧз водзас тӧдӧма.

* * *

Шуӧны, мӧдар югыдас пӧ овны на кутан. Гашкӧ, дас сы дыра, мыйта му вылас олін. А мен эськӧ сы пыдди му вылас на дас во кӧть лишнӧй олыштны. Оз ӧд, кӧнкӧ, некод кыв корӧмӧс.

* * *

1998-ӧд воын петан книгаӧйлы нимсӧ сеті «Мусукасян рӧм», а нӧшта выльыслӧн нимыс лоӧ «Пелысь би». Абу нин сэтшӧма сотысь, но зэв на шоныд да ылӧдз тыдалана би. Лыддьылі кыськӧ, мый С. Есенин татшӧм ним улын кывбуръяслысь сборник кӧсйӧ вӧлӧм лэдзны, но мыйкӧ абу ладмылӧма. Мед, сідзкӧ, сылӧн паметь кузя татшӧм нимыс и лоас. Ме зэв ёна радейта сылысь поэзиясӧ.

* * *

Ме тіянӧс радейта, дона мамӧй, гӧтырӧй, пиянӧй, чужан сиктӧй, вӧр-ваӧй, Коми муӧй, бур йӧзӧй! Та йылысь и кута гижны. Сӧмын радейтӧм йылысь. И меным тырмас тайӧ темаыс кувтӧдзым да оз на ещӧ помась. Мед олас муслун!

* * *

Кык кыв ӧдва кужӧ шуны, а депутатӧ жӧ сюйсьӧ. И лоӧны ӧд татшӧмъяс пӧвстсьыс кодсюрӧыс, ӧтилаад унаӧн на чукӧрмӧны. А ми шензям, мыйла шогмытӧм олӧмыс. Абу дивӧ, кор законъястӧ мӧмӧтъяс лӧсьӧдӧны.

* * *

Сыктывкарын драмтеатр дорӧ сувтӧдісны Нёбдінса Витторлы памятник. Карас лэччылігӧн слӧймӧдчи медводдзаысь видзӧдлыны да сьӧлӧмнам уси. Усьлӧма быттьӧ Виктор Алексеевич му вылас да муртса чеччӧма, ёг-буссьыс пыркӧдчӧ. Чужӧмыс висьлӧс, ловъя сер оз тыдав. Юышталӧмсӧ гижысьыслысь скульптор тӧд вылас кутіс? Либӧ нӧ мыйла татшӧм коми йӧзлы гажсӧ пестысьыс, мича нюма мортыс? Кодлы татшӧм Виктор Савиныс колӧ? Коді меным вочавидзас?

* * *

Коді меным бура ылӧ кольӧм вояс сайын медся уна лёксӧ вӧчліс да нинӧм туйӧ пуктыліс, сійӧ и шыӧдчӧ ӧні отсӧгла. Оз мӧй помнитны али татшӧмӧсь и эмӧсь йӧзыс?

* * *

Вӧтасян пӧ сійӧс, мый йылысь ёна думайтан. Ӧдвакӧ тадзи. Мӧвпавлі мӧй ме коркӧ да нӧшта ёна, мый важ олӧмсӧ туявны кута да му пыдӧсысь керка судта книга аддза, кодлысь листсӧ весиг киӧн бергӧдны он вермы? А буретш татшӧмтор вӧтаси. Мед и аддза либӧ. Гашкӧ, пилы мыйкӧ сюрас. Сійӧ быд во археологъяскӧд партитчылӧ.

* * *

Дум вылӧ милицияын дежуритӧм усис, кор на добровольнӧй народнӧй дружинаясыд вӧліны. Миян пиысь ӧти ачыс юыштӧма вӧлі. Тӧдчис вель ёна. Казялӧма тайӧс и дежуритысь капитан, шуис гажа юралы:

— Дежуритны локтӧмыд, а ачыд юӧмыд.

— Муртса.

— Муртсаыс оз лӧсяв. Вом дорад кӧ истӧг тув ӧзтыны-ыпнитан. Синъясад на водкаыс и гӧрд винаыс солькъясьӧ.

Кужӧны, вӧлӧм, и милицияад сёрнитны шмонь сорӧн, а ме чайті «Мун татысь» капитаныс шуас. Юыштӧмаыс чина вӧлі да, гашкӧ, сы вӧсна миян водзын эз вывтісӧ янӧд. Но и сідз ставыс вӧлі гӧгӧрвоана.

* * *

Кыскӧ, ок кутшӧма кыскӧ сэтчӧ, кӧні чужлін да кытысь мыйлакӧ мунін. Окота мунны, да бӧжыд кузь: мӧдлаӧ семья лӧсьӧдӧма да челядьӧс кок йылӧ сувтӧдӧма. Налы веськодь нин тэнад чужаніныд. Вермасны ветлыны гӧститігмоз, но мед овмӧдчыны... Оз вермы татшӧмыс лоны.

Но, оз-оз да, кодкӧ бӧр локтӧ сійӧ ю дорӧ, кӧні ичӧт дырйи медводдзаысь кӧтӧдіс кок лапасӧ. И керка кыпӧдӧ. Володя Королёв моз, кодкӧд ми коркӧ ӧтлаын велӧдчылім Улыс Вочса восьмилетньӧй школаын татчӧс интернатын олӧмӧн. Миян грездъясным ӧд ичӧтикӧсь вӧліны, да нёль класс и помӧдлісны. Кайис мортыс бӧр грездас посёлокысь да асьсӧ песӧ. Сідзкӧ, абу на косьмӧма шӧр вужйыс, сы весьтӧ на, вӧлӧм, олӧ, а оз бокӧвӧйяс вылас, кодъяс тай вӧсньыдикӧсь да оръясьӧны, кутчысь. Сідзкӧ, бӧр на кутасны сьывны ӧнія россялӧм видзьяс вылын косаяс, юргыны кильчӧяс вылын гудӧкъяс.

* * *

Воч ю вылын эм вель кузь места, коді шусьӧ Ревин косьтӧн. Но, став сертиыс, правильнӧясӧ колӧ шуны Ревун косьтӧн. Изъяс вывті котӧртігас шысӧ вӧчӧмысь, тыдалӧ, рочӧн татшӧм нимсӧ сетлӧмаӧсь.

Шензьӧдӧ, мыйла роч нимыс, ӧд матігӧгӧрын олӧм пуксьӧмсянь рочыс эз вӧвлы. Сӧмын квайтымынӧд воясӧ ӧнія нэмас кер лэдзны вербуйтчӧм йӧз матыстчылісны. Топографъяс, гашкӧ, асьныс нимсӧ сетісны? Найӧ ӧд рочӧсь вӧліны. Сиктсаяс меным нинӧм висьтавны оз кужны.

* * *

Миян грездын эз гусясьлыны ӧта-мӧдныслысь и ӧні на оз кывсьы. Талы, ме думысь, кык помка. Ӧти-кӧ, нэмӧвӧйся оласногыслӧн вужйыс пыр на крепыд, кор морт мортлы зільӧ сӧмын бур вӧчны. Мӧд-кӧ, быдӧн тӧдӧ, мый пакӧститысьӧс этшаник йӧз пӧвстсьыд быть туяласны да чорыда мыждасны асьныс жӧ сиктсаяс. Гашкӧ, весиг эновтны чужанінсӧ ковмас.

Менӧ мам велӧдліс жӧ: йӧзыслысь пӧ нинӧм эн вӧрзьӧд. Тшыгла кӧ пӧ кутан кувны — кор, жальыс кодлӧнкӧ петас да сетас нянь шӧрӧмтӧ.

* * *

Воч ю вылын эм косьт, кодӧс шуӧны Ванька визлачӧн. Зэв визув таті юыс. «Визлач» кывйыс, дерт жӧ, артмӧма «визув» кывйысь и вежӧртасыс сылӧн «косьт» кыв кодь жӧ. Сёрнитігӧн ёнджыкасӧ вӧдитчӧны «косьт» кывйӧн, а «визлачыс» сы дорысь ёна мича, весиг визулыслӧн этшыс сэтысь быттьӧ кылӧ. Мед эськӧ эз жӧ дзикӧдз саяв пӧль-пӧчьяснымӧн шуӧмаыс. Уна кывлысь тай нин ог тӧдӧй туйпомсӧ.

* * *

Кӧка войяса муӧн шуӧма Войвылӧс поэт, но регыд кӧкӧ кӧкыс и регыд сулалӧны кӧка войясыс. Зато во джын да унджык гӧгӧр лым, гӧгӧр еджыд. И ставыс миян еджыд, и асьным ми еджыдӧсь. Мед, сідзкӧ, и чужан муным Еджыд муӧн лоас.

* * *

Сӧмын сьӧлӧмыд висьталӧ збыльсӧ, сӧмын сійӧ вермӧ торйӧдны бурсӧ да лёксӧ. Вежӧрыдлы эскыны оз позь. Сійӧ вермас кывзысьны кодлыськӧ, сувтны кодкӧ дор да ылӧдны.

* * *

Зэв кокни гижны ли висьтавны ас йывсьыд, шуам, ошйысьыштӧм ради сэтшӧмтор, мый збыль вылас эз вӧвлы. Некод эськӧ эз и чайт, мый тэ пӧръясьлан. Но он тай гиж ни висьтав. Сідзкӧ, пыдди на пуктан асьтӧ. Мыйӧн воштан тайӧ кутӧдсӧ, воштан и асьтӧ.

* * *

Писцӧвӧй книгаын пасйӧма: «Деревня Кежемка на реке Вычегде — 1707 год». Ӧні рочӧн гижӧны Жежим, а комиӧн Джеджим. Гашкӧ, абу ни Жежим, ни Джеджим, а Кежим? Катісны-катісны, тӧдӧмысь, коркӧ йӧзыс Эжва кузяыс да и кежисны пожӧма яга веськыд берегас. Кежисны да и кольччисны, грезд панісны, век кежлӧ овмӧдчисны.

* * *

Мыйлакӧ чужан лунъясӧ да юбилейяс дырйи сӧмын ошкӧны. И сылы, кодӧс ошкӧны, любӧ таысь, кӧть тӧдӧ, мый татшӧма ошкӧм доныс оз сулав. Сьӧкыд гӧгӧрвоны морттӧ, торйӧн нин асьтӧ.

* * *

Сьылысь-йӧктысьяс, кодъясӧс нӧшта зэв шогмытӧма шуӧны самодеятельностьӧн, верӧсъяслӧн да гӧтыръяслӧн ропкӧм, кад тырмытӧм вылӧ видзӧдтӧг, ветлӧны репетицияяс вылӧ, пуктӧны концертъяс. Овлӧ, мукӧд сиктса войтырӧс гажӧдӧм могысь петавлӧны ылі туйӧ, таркӧдчӧны тӧвъяснас кӧдзыд автобусъясын. И оз ӧвсьыны. Медтӧ сӧмын томъяс, а ӧд и сизимдасаясыс тшӧтш.

Некод найӧс оз тшӧкты, сӧмын сьӧлӧмныс. Тайӧ йӧзыслӧн сійӧ Ен ногса.

* * *

Ленинсьыс и Сталинсьыс нин унджык журналисталігад, тӧдӧмысь, гижи. Быд лун ручка легӧда. Гашкӧ, и эмышт тӧлкыс менам интервьюясысь, репортажъясысь, очеркъясысь да мыйысь да, но на пыдди кӧ эськӧ кывбуръяс да висьтъяс гижны меным сетісны позянлун быд лун, мый ме вӧча ӧні сӧмын рыт-войнас да шойччан лунъясӧ, то сямлунӧй эськӧ кыптісджык, гижи эськӧ унджык, кывбур-висьтнам эськӧ радуйті йӧзсӧ ёнджык.

Миян век мӧдарӧ. Уна пиысь ӧтилы Енмыс сетӧма сям сьыланкыв лӧсьӧдны, а сылы киас мырдӧн чер да пила сюйӧны.

* * *

Радейта кельыдлӧз рӧм. Мыйла, висьтавны сьӧкыд. Быдтор тӧдысьяс шуӧны, мый тайӧ рӧмсӧ радейтысьяс — повтӧм, олӧмыслысь донсӧ тӧдысь да сэтысь аслыныс места аддзысь йӧз. Оз пӧ прӧста лётчикъяслы формасӧ кельыдлӧз рӧма дӧраысь вӧчӧны.

Тадзи ли абу тадзи, но ме век жӧ кельыдлӧз рӧма дӧрӧм да костюм корся. Зэв сьӧкыда сӧмын сюрӧ.

* * *

Корреспондент юалӧ ӧти том поэтлысь, коді школаын на парта сайын пукалӧ: «Кутшӧм поэтъяслысь тэ велӧдчан гижны?» Мӧдыс вочавидзӧ: «Некодлысь ог».

А ме велӧдчылі и ӧні на велӧдча. Зэв бур, кор эм кодлысь велӧдчыны. Ыджыдсьыс-ыджыд аттьӧ налы, кодъяс поэзиялӧн мирӧ менӧ пыртісны да мыйсюрӧӧ велӧдісны.

Ме ог тӧд, петас-ӧ тайӧ некодлысь велӧдчытӧм мортсьыс поэт, кодлӧн кывбуръяслы йӧзыс лоӧны радӧсь, кутасны виччысьны газет-журналъясын да книгаясын налысь петӧмсӧ. Ӧдвакӧ.

* * *

Котыртлісны Кулӧмдінын нимлун дырйи менам творчестволы сиӧм рыт (1994 во). Мам воліс посёлокысь. Ме йылысь висьталіс, кызвыннас ошкис, кӧть ошкынысӧ нинӧмысь, да быдсӧн сьыліс. Ловнас кыпалӧмысла да волнуйтчӧмысла сэсся сьӧлӧмнас висьмис. Ӧдва таблеткаяс отсалісны, муртса санитарнӧй машина корӧмӧдз эз ло.

Ме мам кодь жӧ. Мукӧддырйи шудысла сэтшӧм лӧсьыд лолӧ, быдсӧн деливӧ босьтлӧ. Но татшӧм здукыс гежӧд, вывті гежӧд.

* * *

Ог тӧд, кыдзи мукӧд гижысьяслӧн, а кор ме босьтча гижны мыйкӧ вӧр-вакӧд йитчӧмаӧс, синъяс водзӧ век сувтӧ мусаӧй дай менам Габов грездӧй, матігӧгӧрсаыс, кӧні меным тӧдса быд мыльк да гуран. Ме быд лун сэні, кӧні коркӧ вӧчи медводдза воськовъяс. Ёгор чӧс туй помысь озыр арын пув вотӧм кодь артмӧ: сійӧ уна да гырысь, наберушкаыд ӧдйӧ тырӧ, пестертӧ гортад ӧдва верман лэччӧдны.

* * *

Оз сэтшӧма шензьӧд мортлӧн писькӧс вежӧр отсӧгӧн вӧчӧмтор, шуам, космическӧй техника, мыйта бордъяссӧ шевкнитӧм бобув. Ставыс стӧч и ставыс сэтшӧм мича — синтӧ кольӧмысь полан. А ӧд гагйысь артмӧ.

* * *

Бергӧдлыны эськӧ кадсӧ да овны Пушкинкӧд, Лермонтовкӧд, Гоголькӧд, асланым Куратовкӧд.

Абу окота ӧніяясыскӧд, ӧта-мӧднысӧ и ачымӧс «кокалӧны» да.

* * *

Вичко — сійӧ культура. И кор вичкоӧс торйӧдісны государствоысь, государство торъяліс культураысь. Сытӧг и олім талунӧдз, вежӧрсялӧм пыдди ӧтарӧ йӧймим да асьнымӧс кындзи йӧзсӧ на йӧйтӧдлім.

Первобытнӧй морт, ме думысь, аслас кадӧ миян серти мывкыдджыкӧн вӧлӧма. Изъяс вылӧ серпасъяс вӧчалысьясӧс да бурсӧ туналысьясӧс оз вӧлӧм весиг удж вылӧ мӧдӧдны, медбур яй торсӧ век мыччӧны.

* * *

Му вылас ловъя пӧвстсьыс медся слабыс — морт. Некымын здук сынӧдтӧг — и эштӧма нин. Но сійӧ жӧ и медся ён: ӧд мый му вылас вӧчӧ.

* * *

Пажгаысь сьыланкывъяс тэчысь да баян вылын ворсысь Василий Марсовлӧн сьылысь котырыс Москваын — телевизор пыр петкӧдлісны — менам кывбур вылӧ лӧсьӧдӧм сьыланкыв сьыліс. Любӧ меным, мый кӧть шу. Абу, кӧнкӧ, сӧмын ме татшӧм да сы вӧсна абу яндзим.

* * *

Бӧрӧ кольӧмасьыс мыйсюрӧсӧ паметьӧй кӧть эськӧ эз казьтыв, да оз тай ме ногӧн вӧч. Мед водзӧ эг йӧйтав, сы вӧсна, тыдалӧ. Вежӧра вежӧрыд.

* * *

Удждысьны волӧны да мукӧддырйи абутӧм деньгасӧ мырдӧн корӧны. Оз на ещӧ и эскыны, мый абу. Газетӧ пӧ гижасян да, эмтӧм лоас. Кыськӧ, гонорарыд грӧш да кӧпейка волӧ.

Мынтысисны кӧ эськӧ сідзи, кыдзи, шуам, сійӧ жӧ Америкаас, эськӧ сӧмын сьыланкывъясӧй миллионъяс вайисны. Эз рубъяс, а долларъяс. Но ме ӧд Комиын, коді эськӧ зэв озыр, но менӧ корысьӧн видзӧ. И тайӧ мусӧ ме радейта.

* * *

Письмӧсӧ гижӧма да абу «радейтасӧ» шуӧма, но ме кыла, мый сьӧлӧмас вӧчсьӧ. Аттӧ дивӧ, кодлыкӧ кола на. Мыйысь меным татшӧм шудыс?

* * *

Кольӧм тӧв ӧшинь карниз вылӧ вель уна гӧлуб вӧлі пуксьылас. Таво ӧтиӧс на эг аддзыв. Карын, висьталӧны, найӧс кыйӧны да сёйӧны. Миянӧ ӧмӧй нин татшӧм пакӧстьыс воис?

* * *

Пиӧй гурйыв восьтӧма ӧшиньяс. Магнитофон медся горанас ӧшинь пӧдпушка вылын авзӧ. Пыри уличысь да шуа: «Тэ кӧ йӧй-а».

Йӧй на и эм. Нелямын кымын тырас, да вежӧрсялас.

* * *

Армияын служитігӧн миян взвод ӧтчыд сутки чӧж сулаліс караулын, видзис сідз шусяна «губа» вылӧ веськалӧм военнослужащӧйясӧс. Миян видзанінын вӧлі радӧвӧй состав. Кык пӧрйӧ и колӧ вӧлі сулавны караулас, но ме весиг ӧтчыдысьсӧ эг сулав, ачым камераӧ веськалі.

Делӧыс вӧлі тадзи. Кор воис ӧчередь, взводса командир старлей Кушнеров сувтӧдіс менӧ да нӧшта ӧтиӧс гауптвахталӧн пыранінсяньыс веськыдладор забор дорӧ, коді вывтіыс сідз нин вӧлі бытшкасьысь сутугаа. Забор саяс вӧлӧма камераӧ пуксьӧдӧмаясӧс ывла вылын лолалыштӧм могысь лэдзланін. Командир стрӧжитіс: сюсьӧн пӧ лоӧй, некодӧс матыстчыны ас дінаныд эз лэдзӧй, некодкӧд эн сёрнитӧй.

И со петкӧдісны морт кызьӧс. Забор ӧдзӧсӧд бӧрсяньныс ӧружиеӧн пырим и ми, мед нинӧм лёксӧ эз вӧчны. Ме полыштікодь: друг кӧ ставныс уськӧдчасны, нинӧм он удит вӧчны. Но, мӧдар боксянь кӧ, мыйла и уськӧдчасны? Абу дзик йӧйӧсь пуля улӧ сюрӧдчыны. Да и кытчӧ пышъян? Ми кӧ ог удитӧй, ёртъяс вомнысӧ паськӧдӧмӧн оз кутны узьны.

Ветлӧны-гӧгралӧны миян кодь жӧ том да йӧй на куш юра зонъяс, кодъяс кутшӧмкӧ ногӧн конйыштчӧмаӧсь армияас. Ыркыд нин ывлаыс арнад, лолыштасны да вомсьыныс ру петӧ. Ӧти мелань бергӧдчис да шуӧ:

— Земляк, дал бы закурить, уши опухли.

Ме видзӧдлі сы вылӧ да нинӧм эг шу. «Землякыд» кытшов вӧчис да бара шыӧдчис:

— Выручи, браток. Не бойся, никто не увидит.

Менам, сиктса мортыдлӧн, сьӧлӧмӧй и вӧрзис. Тӧдӧма, код дорӧ шыӧдчыны. Гусьӧникӧн сюйи киӧс зептӧ, чунь помъясӧн корси да перйи пачкаысь ӧти сигарет. Мыйӧн бара ӧтвесьтасис мекӧд, шыбиті корысьыдлы сигареттӧ. Ме чайті, сійӧ дзебас да кӧнкӧ гусьӧникӧн куритас, а сійӧ сигареттӧ пырысь-пыр ӧзтіс да нюшкыны кутіс. Сы дорӧ мукӧдъяс матыстчисны. Ӧчередь сигарет вылад лоис. Шум весиг кыптіс.

Ог тӧд, мый эськӧ лоис водзӧ, но миян взводса командиркӧд да некымын салдаткӧд ачыс «губаса» начальникыс котӧрӧн локтіс. Ме тӧді сійӧс. Взводным кор локтіс, строй водзын прӧйдитчис да висьталіс, кыдзи асьнымӧс тані кутны. Ог кут висьтавны, кыдзи сійӧ менӧ материтіс да мый да. Ульӧн тай эз жӧ сёй-а. Висьталі тай нин, ачымӧс камераӧ пуксьӧдісны. Тӧданныд, ыджыд-ӧ бетонысь ли кӧртысь камераыс? Метрысь муртса паськыдджык да кузьтаыс куим метр весиг оз ло. Кутшӧм куим? Кыкыс кӧ эм. Мен тай тадз кажитчис-а.

Эг жӧ тай дзормы сэні кыдзкӧ. Мыйсӧ сӧмын эг мӧвпав. Мися, мыждасны ачымӧс да дисбатӧ (дисциплинарнӧй батальонӧ) ли кытчӧкӧ меститасны. Сутки джын пукалі. Лэдзисны жӧ сэсся взводлӧн гортлань вӧрзьӧдчигкежлӧ. Старлей дорйӧма. Муртса на пӧ локтіс да дзик на йӧй. Веськыда кӧ шуны, абу ёнасӧ и пӧръялӧма.

Вӧлӧмкӧ, оз позь пуксьӧдӧмаясыслы куритчынысӧ. Шуисны эськӧ: «Ничего не давайте», но менам ӧтар пельӧдыс пырӧма, мӧдарӧдыс петӧма. Но ме мӧдтор кӧсъя шуны. Дзескыдінас веськалӧмаыс ӧд бура тӧдіс, мый сигаретсӧ сетӧмыс менлы вылӧ бура оз помась. Абу морт вӧлӧма.

* * *

Районнӧй газетӧ кутшӧмкӧ «поэт» гижӧма:

«Ёна жуглі ассьым юр:

Нывбабалы удж оз сюр.

Кывбур гижны, гашкӧ, лоӧ,

Писателяд век нин воа».

Лидия Ефремоваӧн кырымасьӧма. И ме кӧсъя шуны со мый: «Лидия Ефремова (извинитӧй тадзи шыӧдчӧмысь, вичнытӧ ог тӧд да), Ті некор он воӧй писателяс, сы вӧсна мый тешитан туйӧ пуктанныд сылысь уджсӧ, коді му вылас, гашкӧ, медся сьӧкыдыс. Эн сэсся тадзсӧ сёрнитӧй водзӧ, мед аслыныд яндзим эз ло. Йӧзыс, ме чайта, гӧгӧрвоӧны, коді мый дон сулалӧ. Дзик Тіян вӧсна тӧждлунӧн татшӧм кывъяссӧ гижны лоис».

* * *

Армияын служитігӧн сідз шусяна «ӧчередьтӧм наряд» улад веськавлі жӧ. Мыйысь, висьтавны ог кут, а бурджык юӧрта, мыйӧн сійӧ помасис.

Сержант меным да ёртлы индіс вой чӧжӧн чуркаяс вылӧ орйӧдлыны метра куим кузя куим ниа краж. Асьныд тӧданныд: ниаыд чорыд, а пилаыс дзик шогмытӧм, оз пилит, а йирӧ. Сё во нин абу кеслывлӧмаӧсь. Оз, тыдалӧ, некод куж.

Менӧ, сиктса морттӧ, деливӧ босьтіс. Ог жӧ кут татшӧм пилаӧн уджавны, ачымӧс мучитны. Сержантысь гусьӧн напилок корси, кеслі пилатӧ да чуркаыд здукӧн кутіс орны. Ёртӧй шуӧ: «Вай лӧньлам. Сержантыд локтас да куим та мында сетас». Ме шуа: «Эн пов, сійӧ важӧн нин шкоргӧ. Асывнас сӧмын дневальнӧй садьмӧдас».

Оръялім кражъястӧ, мунім орчча шоныд на пывсянӧ, кодӧс тӧрыт ломтылісны, да йӧзыс моз жӧ шойччим.

Меным «нарядникъяс» унаысь аттьӧ висьтавлісны. Бӧрыннас сержант тӧдмалӧма жӧ вӧлі лэчыд пила йывсьыд да нормасӧ содтӧма. Аслас делӧ, но мед тӧдӧ: быдӧнӧс он йӧрт.

* * *

Москва. Саридзӧн ызгысь уличаяс. Лешак вылынӧдз кыпӧдчӧм ӧти пӧлӧс керкаяс, керкаяс и керкаяс. И друг туй бокас моз зарниӧн, еджыдӧн да лӧзӧн югъялысь ичӧтик часовня. Синмыд кольӧ, сэтшӧм мича. Шондіа лун кодь, коді кузь зэръяс бӧрын воӧ.

* * *

Радейта ме сійӧс, сы вӧсна мый век сьӧлӧмсянь примитӧ, шонтӧ, шойччӧдӧ, вердӧ-юкталӧ да некор деньга оз кор. Абу эськӧ и мича, а зэв муса. Жаль, эг сяммы на сы йылысь кывбур гижны ни сьыланкыв лӧсьӧдны. Ковмас, тыдалӧ, босьтчывны.

Татшӧм мусаыс да донаыс меным вӧр керка. Кӧтӧдіс ли пармаӧд ветлігӧн-келалігӧн зэр, письтіс ли морӧсӧдзыд тӧв, мудзыдла ли ӧдва нин коктӧ лэпталан, сійӧ и шонтас, и мудзтӧ веськӧдас, сюяв сӧмын пачӧ пес да чуткы би.

Кутшӧм сӧмын вӧр керкаын ме эг узьлы. Водзті изъя горъяӧн найӧ вӧліны, а ӧні кызвыннас кирпич пачаӧсь. Оз бара ков ваймӧм да тшын петӧм виччысьны. Ломты да кывзы сӧмын, кыдзи гургӧ пачыслӧн кынӧмыс, «чӧскыд» кос пескӧн гӧститӧдін да.

Вӧр керкаяс век вадорынӧсь: то ли ёль кыр йылынӧсь, то ли ты бокынӧсь, то ли ю дорынӧсь. И век зэв гажа местаынӧсь. Мед шойччӧм-шонтысьыштӧм бӧрын нимкодясьыштны мичлуннас, небзьӧдыштны сьӧлӧм, коді лоис ӧтнасӧн.

Вӧралысьяс видзӧднысӧ быттьӧ зумышӧсь, а сідзсӧ найӧ пармалӧн челядь и сьӧлӧмныс тырӧма поэзияӧн. Часъясӧн вермасны висьтавны вӧр-ва йывсьыс. Коді нӧшта тадзисӧ вермас?

Век на вӧлі сідзи, мый вӧр керкаясын войсӧ коллявлі кутшӧмкӧ да ёрткӧд. Зэв лӧсьыд кыкнад. Ӧти-кӧ, абу шуштӧм. А мӧд-кӧ, эм кодкӧд кыв — мӧдӧн шыбитчыны. Мыйлакӧ сёрнитны окота вӧр керкаас, аслыд кывзыштны кодӧскӧ и мед тэнӧ кывзыштісны.

Ньӧти ог вермы овны вӧр керкаын, йӧршитчӧмаӧсь кӧ сэтчӧ витӧн да квайтӧн, а то и унджыкӧн. Ӧти-кӧ, менам абу велалӧма уна пӧвстас овны, а мӧд-кӧ, он быдӧнлы сьӧлӧмтӧ восьт.

Кӧні ме сӧмын эг вӧв помтӧм-дортӧм коми пармаас, кӧть и гежӧда удайтчылӧ талявны ордымъяс. Матыстчан вӧр керка дінас да шуан: «Лэдз жӧ менӧ, муса вӧр керкаӧй, мудзӧс веськӧдыштны. Ме — шань морт, мамлысь кывзысьӧмӧн на век олі, челядьӧс бурӧ велӧда и тэныд лёксӧ ог вӧч».

Шаня кӧ шыасян, шаня жӧ и видзӧ вӧр керкаыс, кӧзяиныс, олысяыс, лёк вӧчысьсӧ матӧ оз сибӧд. А турки-тарки кӧ кутан овны, сэтшӧма жӧ и узян да шойччан.

Узян-олан да пес лӧсьӧдан, мед мӧд мортлы ли аслыд мӧдысь локтігкежлӧ дась вӧлі. Сукар и шыдӧс колян. Тадзи вӧчлісны нэм чӧж, и тэ пӧльяслӧн да батьяслӧн жӧ оласногӧ кутчысян. И кӧсъян, мед мукӧд йӧзыс татшӧм олӧмсӧ жӧ сӧмын шудаӧн лыддисны.

Но эмӧсь кын сьӧлӧма йӧз, кодъяслӧн сӧнъясӧд визувтӧ сьӧд вир. Татшӧмъяслы нинӧм оз сулав керавны пес вылӧ лабичьяс да наръяс, керкаыслысь пельӧсъяс да мукӧдтор. Овлӧ, лэптӧны керкасӧ тшын йылӧ. Кутӧ тай мустӧмъясӧс муыс, оз тай асьныс сотчыны биас.

Аддзылі ме татшӧм вӧр керкаяссӧ, кодъясысь шом сӧмын кольӧма. И ме лёк вӧчысьясыслы кевми, мед пыжныс путкыльтчас да пӧдасны, зыбуч нюрӧ веськаласны да вӧясны, вӧрас гӧграласны-гӧграласны да век кежлӧ вошасны, кӧть эськӧ Енмыс тшӧктӧ татшӧмъяссӧ прӧститны. Ме эг на сылӧн вежӧрӧдз во.

Аддзылі и пӧрысьмӧм да вальдӧм нин вӧр керкаяс, кодъясӧс важӧн нин эновтӧмаӧсь кӧзяинъясыс. Таво ар на солалан тшак вотігӧн Миня ёль бокын татшӧмыскӧд паныдаси. Кык воропа пила вӧлі стен бокас нёровтӧма. Босьті киӧ да пыр и чегъясис, сэтшӧма нин лымсьыс да зэрсьыс сімӧма. Выль керкасӧ мыйлакӧ абу кыпӧдӧмаӧсь. Асфальт туйтӧ нюжӧдісны да сысянь матын лоӧма. Вӧрсӧ гӧгӧрсьыс кок йывсьыс уськӧдӧмаӧсь да, сійӧн ли. Гашкӧ, и кӧзяиныс кувсис.

Таво ар жӧ ёрткӧд Кадам тыбокса вӧр керкаын некымын вой узим, чери кыйны да вотчыны ветлім да. Вӧр керкаса кӧзяиныскӧд ёртӧй тӧдса, да лэдзӧ юр сюйны, кӧть кор лок. Ӧти местаын зэв мича яг, пожӧмъяс дзик ты дорас лэччӧмаӧсь. «Татчӧ эськӧ аслыным вӧр керка лэптыны», — гораа мӧвпаліс ёртӧй, но ми ӧдвакӧ коркӧ тайӧс вӧчам. Лэптам кӧ — сотасны. Кулӧмдінсянь волывлам, бокӧвӧй кодьӧсь быттьӧ, да оз ёна мичаа миян вылӧ видзӧдны.

Сы пыдди ме дача керка вӧчи. Сиктысь бокын, ю дорын моз да вӧр керка кодь жӧ быттьӧ.

Но вӧр керка эм вӧр керка. И ме сы йылысь быть гижа кывбур. Гашкӧ, тайӧ пасйӧдъяс сертиыс бурджык артмас.

* * *

Гожся зэръяс тшӧкыда пыртлӧны ньыв ли коз улӧ. Пашкырджыкӧсь да сукджыкӧсь кӧ лапъясыс, ӧти войт оз письт. Оз эськӧ тшӧктыны гымалігад — чардалігад пырны некытчӧ, но чайтан, мый восьсаинас буретш тэнӧ гымньӧвйыс и лыяс.

Важ йӧз абу жӧ кӧтӧдчылӧмаӧсь. Мӧд ногыс кытысь «козув» кывйыс?

* * *

Пырис ме дорӧ бур тӧдса, коді корсюрӧ вина корлывлӧ, да шуӧ: «Эн думайт, мый менам юрӧй висьӧ да вина дзайгыны пыри. Муна вӧлі ӧшинь улӧдыд да, мися, пырала, выль воӧн чолӧмала. Выль воӧн, кузь нэм да бур шуд тэныд!»

Гажакодь мортыс, кысянькӧ юанінсянь, тыдалӧ, локтӧ, но, видзӧдтӧ, абу вунӧдӧма сійӧс, коді сылы бур вӧчӧ.

* * *

Телевизор пыр кутшӧмкӧ передача муніс. Сувтӧдісны столицаса бура ыджыд арлыда нин челядьӧс, морт дасӧс, буракӧ, да шуисны: коді медся бура тӧв йылысь кутшӧмкӧ сьыланкыв сьылас, сылы и приз.

И мый жӧ ті думайтанныд? Дас пӧвстсьыс кӧкъямысыс «В лесу родилась ёлочкалысь» первой куплетсӧ сьыліс. Оз тӧдны ни ӧнія, ни важся сьыланкывъяссӧ, кӧть эськӧ зэв уна мичаыс. Налысь кольӧма сӧмын саридз сайысь вайӧм шоколадъяс йылысь юасьны. Небось, висьталасны.

* * *

Ылі муын-ваын олігӧн мӧд лунас ли коймӧдас деливӧ босьтӧ. Ставыс бур, ставыс ладнӧ, а мыйкӧ оз тырмы. Вӧлӧмкӧ, ӧшинювса йӧр, керка горувса ю, мӧдлапӧвса видз, енэжа вӧр-пу костса кыа. И вӧлисти найӧ, кодъяс тэныд донаӧсь да мусаӧсь.

* * *

Бергӧдчас юрыд вӧрын, и он гӧгӧрво, мый вӧчны, кодарӧ мунны, йӧй кодь. «Со и воши, — мӧвпалан, — Енмыс весиг оз отсав, ог эскы сылы да».

Но век жӧ лӧньӧдан асьтӧ баба моз лӧвтӧмысь да вежӧрыд бӧр сӧстӧммӧ. Со мыръяс эмӧсь. Сідзкӧ, вӧр коркӧ пӧрӧдлӧмаӧсь. Со пусӧ лӧсыштӧмаӧсь. Кодкӧ вӧлӧма нин тані. Со туй вӧвлӧма, дзикӧдз кӧть россялӧма-а. Кытчӧкӧ да петкӧдас.

Отсалӧ тэныд ачыс пармаыс, сӧмын эн уськӧдчы бӧрдны, а лыддьы надзӧникӧн сылысь книгасӧ.

* * *

Кыдз шуласны, пон чом ыджда керкатор вӧчышті, и то сьӧлӧмӧй радлӧ: ачым ӧд, аслам киясӧн. А мый эськӧ мекӧд лоис, ыджыдӧс кӧ сямми?

* * *

Рӧштво паныда войӧ ветлі Ульянаса манастырӧ, кывзі да видзӧді служба Успенья Божья Матерь вичкоын. Сулалі, уна йӧзыс вӧлі да, дзик ӧдзӧс дорас нин, нинӧм пӧшти эг аддзы, мый вӧчсис водзын, да омӧля кылі, мый висьталісны, но синъясӧй бура аддзисны, кыдзи зэв вылісянь трос йылын лэдзӧм ыджыдсьыс-ыджыд подсвечник надзӧникӧн легис. Кутшӧм вынъяс вӧрзьӧдісны сійӧс?

Ме ог кӧсйы, медым тайӧ юалӧм вылас кодкӧ вочавидзис.

* * *

Надзӧникӧн тапиктан вӧрӧд. Дзик ныр увсьыд шпула-шпола кыпӧдчас дозмӧр да лажыньтчылан быдсӧн, сьӧлӧмыд ёкнитлас, кӧть и абу полысь. Водзті, ёна важӧн, кор пӧткаыд уна на вӧлӧма, челядьтӧ ӧтнаныссӧ оз и, вӧлӧм, лэдзны вӧрад. Полӧны оз вошӧмысь, а дозмӧръясыслӧн повзьӧдӧмысь. Друг кӧ ӧтпырйӧ дасӧн кыпӧдчасны, збыльысь сьӧлӧмыд сувтас.

* * *

Керчомъя сиктса культура керка ылісяньыс быттьӧ век восьса, сы вӧсна мый пыран ӧдзӧсас пуктӧмаӧсь пытшкӧсса томан, кодӧс миянладорын мыйлакӧ английскӧйӧн шуӧны. Но абу таын делӧыс. Шензьӧдӧ сійӧ, мый ӧдзӧс вугйыс ортсыладорсяньыс абу. Мед пӧ ӧдзӧссӧ прӧста оз нетшкыны, кор томана. Кор пӧ томансӧ восьтан, ӧдзӧсыс ачыс жермунӧ. Петкӧдласны жӧ серамтӧ Керчомъяса «изобретательяс».

* * *

Лыдди Рафаил Соломонович Клейнлысь, кодӧс ёнджыкасӧ тӧдӧны Александр Клейнӧн, «Дитя смерти» документальнӧй романсӧ, кӧні гижӧ Великӧй Отечественнӧй война кадӧ немечьяслӧн пленын аслас олӧм йылысь. Авторыс лыддьысьысьлӧн вежӧрӧ сюйӧ, мый фашистъяс кызвыннас виалісны сӧмын еврейясӧс, а рочьяс дорӧ вӧліны шаньӧсь (роч улас колӧ гӧгӧрвоны СССР-ын олысь став народсӧ — В. Л.), кӧть найӧ омӧля кывзысисны немечьяслысь. Оккупируйтӧм сиктъясса йӧзӧс ёнасӧ эз дӧзмӧдны, мӧдарӧ, налы отсасисны. Сідзсӧ зэв на бур пӧрадок и лӧсьӧдлісны.

Кӧсъянныд кӧ, лыддьӧй асьныд, мый гижӧ вӧвлӧм военнопленнӧй, ме сӧмын роч вылысь вуджӧді. «Меным немецкӧй салдатъяс, унтеръяс, а то и офицеръяс сетӧны кинысӧ, кӧть ме вылын паныд сулалысь армияса салдатлӧн быгалӧм да дӧмасъяса форма. И тайӧ абу сӧмын мичаа петкӧдчӧм, а пытшкӧсса корӧм, менсьым положениеӧс гӧгӧрвоӧм. Инструкция серти тадзсӧ налы вӧчны оз ков, а вӧчӧны. Оз ставныс, тайӧ меным оз и ков, но унаӧн».

Збыль мӧй тадзи вӧлі пленас? Мыйкӧ тай оз эскыссьы. Дерт, Рафаил Клейн тӧдӧма немецкӧй кыв да видзӧны вӧлӧм переводчик пыдди, абу весиг тӧдмалӧмаӧсь, мый сійӧ еврей, но век жӧ...

Миянладорын вӧлі татшӧмтор. Ӧти пӧрысиник морт муніс ылі тыӧ, вӧйталіс кулӧм-ботанъяс, петіс берегӧ, пырис ягӧ вотчыны да вошис. Ветлӧдліс вӧрас сизим лун. Корсьысисны, да эз сюр. Кулӧмӧн нин вӧлі чайтӧны, но ачыс петіс пармаысь. Чӧд вылын кутчысьӧма.

Жалитӧ вӧлі, мый вошлігкостіыс ӧти кулӧм гусялӧмаӧсь. Эг кӧ пӧ пет вӧрсьыс, эськӧ ӧтитӧг нуисны. Кутшӧмкӧ кулӧм жаль, а ачыс аслыс абу. Таын и став мортыс. Ми ӧд татшӧмӧсь жӧ.

* * *

Кодлыськӧ кывлі: му вылас пӧ олӧмыс абу тӧлка сы вӧсна, мый йӧз завидьтӧны ӧта-мӧдныслы. Буретш завидьлун пӧ йӧткалӧ вӧчны найӧс быдсяма лёкторсӧ.

Мӧвпалыштны кӧ водзӧ, то ставыслы помкаӧн — мортлӧн дышлун. Шуам, окота чӧскыда сёйны-юны, мичаа пасьтасьны, двореч кодь керкаын овны, а сьӧм нажӧвитӧм могысь удж вылӧ оз кыпты, либӧ удачаыс абу, омӧлика велӧдчыліс дыш вӧснаыс жӧ да.

Му вылын олӧм пуксьӧмсянь вермасьӧны зільлун да дышлун. Ме чайта, мый налӧн вынныс ӧні, ылӧсалӧмӧн, ӧткодь. Вермас кӧ дышлун, олӧмыс кусас бӧр, вермас кӧ зільлун, воам сэтшӧм олӧмӧдз, кодӧс идеологъяс шуӧны вӧлі коммунизмӧн. Став сертиыс, человечество кутас зільны сылань, тшӧтш и талунъя капитал мир.

* * *

Пемдӧ. Мунам тӧв шӧрнас «Москвичӧн» фараяс ӧзтӧмӧн нин. Кулӧмдін — Сыктывкар трасса вылас, талун шойччан лун да, машинаяс гежӧдӧсь.

Важкуръя прӧйдитім, верст куим нӧшта мунім. Кодкӧ туй бокас кисӧ лэптӧма, миянӧс сувтӧдӧ, мед босьтім. Томиник ныв. Некытчӧ босьтнысӧ, асьным ӧдва тӧрӧдчим. Жаль нылыс, но нинӧм он вӧч.

Кыдзи лысьтӧма петны сійӧ ӧтнасӧн пемдігас нин паськыд туй бокас? Вермас ӧд лёк йӧз улӧ веськавны. Мырдӧналасны да бӧр туй бокас колясны. Гашкӧ, тӧдӧмӧн та вылӧ мунӧ? Гашкӧ, вежӧрыс курӧглӧн мында на? Ме ог тӧд, мыйын делӧыс. Но жаль нылыс, ёна жаль.

* * *

Тшупся. Порсь гид важмӧма да, выльӧс колӧ лэптыны. Он кӧ ӧні ачыд руксысьтӧ ли баксысьтӧ видз, деливӧ овнытӧ, магазинад ставыс вывті дона да.

Но ме ог та йылысь кӧсйы висьтавны. Шензьӧдӧ сійӧ, мый ме дорӧ матыстчылысьяс пӧвстысь коді нинӧмсӧ ачыс оз куж вӧчны, сійӧ и велӧдӧ, кыті чернам лӧсыштны да босьтыштны. Дӧзмыла, но терпита, нинӧм ог шу, мед ӧдйӧджык, кытчӧ мунӧны — мунасны.

Тадзи жӧ и творчествоын. Коді ачыс омӧля мый кужӧ, сійӧ и велӧдӧ, кыдзи кывбуръяс да мый да гижны, ставсӧ вӧчӧ сы могысь, медым найӧ некӧн эз петны да аддзысьны лыддьысьыськӧд. Ме ог сэтшӧма дӧзмы ним шедӧдӧм гижысьяс вылӧ, кодъяс оз лэдзны кыпӧдчыны вылӧджык тэныд сы вӧсна, мый асьныс на медся выліас кӧсйӧны варыш моз лэбалыштны да кутасьыштны.

* * *

Мен воліс юрӧ, мый Вселеннӧяс олысь кутшӧмкӧ цивилизация, коді миянысь сё, сюрс, миллион, а гашкӧ, унджык пӧв вежӧраджык, лӧсьӧдалӧ некор помасьлытӧм космос йирас бергалысь планетаяс вылын олан программаяс, видлалӧ вежӧрасьыс-вежӧра компьютеръяс отсӧгӧн вариантъяс. Вот-вот личкыштас операторыс миян Му планеталы лӧсьӧдӧм кнопка вылӧ, и ӧти здукӧн ставыс бырас, лоас мыйкӧ мӧдтор.

* * *

— Висьталӧй, пӧжалуйста, уна-ӧ кадыс? — шыӧдчис Сыктывкарын ЦУМ-ӧ пыранінын ар кызь вита чиганка.

Ме висьталі да лӧсьӧдчи восьлавны водзӧ, но чиганкаыд кутыштіс ки пӧлӧд:

— Вот ті висьталінныд меным, уна-ӧ ӧні кадыс, да бур вӧчинныд, и ме тіянлы бур жӧ кӧсъя вӧчны, висьтала, кутшӧм олӧм водзын тіянӧс виччысьӧ.

— Да оз ков меным некутшӧм висьталӧм, — мынтӧдчи чиганкасьыд и бӧрвылысь кылі:

— Ок, ыджыд лёк гортаныд виччысьӧ, беда виччысьӧ.

Эн пӧръяслы, чиганкаӧй, менам сьӧлӧмӧй тэысь бурджыка водзвыв ставсӧ тӧдӧ. Ӧні сійӧ менам оз доймы, сідзкӧ, ставыс бур. Эн, эн ылӧдлы. Ме тэысь ёна гӧль, зептын пажнайтны сӧмын сьӧмыс. Кодлӧн син бугыльыс этш тӧдтӧмысла югъялӧ, на дінӧ сирась.

* * *

Миян планета вылын эмӧсь на сэтшӧм местаяс, кӧні олӧны племенаяс, кодъяс некор на эз аддзывны миян кодь еджыд йӧзӧс. И мед эськӧ, эз кӧ аддзывны. И мед эськӧ, ми кӧ найӧс эг аддзылӧй, сы вӧсна мый аскӧдным, кӧсъям ли ог кӧсйӧй, нуам да разӧдам быдсяма пӧлӧс висьӧмъяс, мыйысь найӧ кулӧны.

Но быдтор тӧдны кӧсйӧмыс венӧ цивилизациялысь кӧрсӧ тӧдмалӧм мортӧс. Сійӧ коркӧ-некоркӧ паныдасьӧ некор на аддзывлытӧм йӧзкӧд.

Неважӧн на быттьӧ тӧдмалісны Лунвыв Америкаса яномами индеецъясӧс, а куим воӧн вайӧм висьӧмъясысь кулӧма нин сюрсӧн-джынйӧн морт, став яномамиыслӧн 15 процент. Артмӧ, мый ми, ёна вежӧраджык йӧз, тӧдӧмӧн виам найӧс, кодъяс водзті эз тӧдлыны, мый сэтшӧмыс грипп, туберкулёз, пневмония, гепатит да мукӧд «цивилизованнӧй» висьӧм.

* * *

Вунӧдла вӧр-ваӧдыс ветлігӧн корсюрӧ та йылысь, а оз эськӧ ков. Эмӧсь йӧз, кодъяс пукталӧны йӧраяслы да ошъяслы петляяс сэтшӧм ногӧн, мый найӧ оз сӧмын шыркнитны голяӧд, но и качӧдӧны вывлань, мед ӧдйӧджык олӧмныс эштіс. Веськалан кӧ сэтчӧ — пом.

* * *

Чукӧртны эськӧ асланым народ йылысь став тӧдӧмлунъяссӧ да лэдзны ыджыд да мича книга, кодлы пуктыны «КОМИ НАРОД» ним. Став мувывса олысьяслы тӧдӧм вылӧ, кодъяс ми сэтшӧмъясыс. Торъя брошюраясысь миян йылысь оз корсьысьны, а ӧти книгасьыд лыддясны.

Тайӧ мӧвпыс абу менам — Г. Юшковлӧн. Меным окота сійӧс тӧдчӧдны нӧшта ӧтчыд, мыйла вывті колана. Сӧмын пӧртана-ӧ тайӧ могыс олӧмӧ, кор национальнӧй движение бӧр кусіс да омӧля нин сёрнитӧны коми йӧзӧс сӧвмӧдӧм йылысь.

* * *

Паметяд медся ёна кольӧ сійӧ, мыйысь нимкодь лолӧ да мыйысь шогӧ усян. Водзті кӧ шуда луныс унджыкысь нюмъёвтліс, то ӧні ӧти шогсянь мӧдӧдз олам. Ӧтиыс оз удит мышсӧ сайӧдны, мӧд нин воӧма.

Шог бӧрся восьлалӧ шог,

Талуныс тӧрытсьыс лёк.

Омӧльсьыс здукӧн он мын,

Тырмас-ӧ путкыльтны вын?

* * *

Весиг коми писательяссянь кывлан, мый коми йӧзлӧн модаын абу мыйкӧ деньга вылӧ вузалӧм. Ми пӧ абу армянъяс ли азербайджанецъяс кодьӧсь. Коми морт пӧ радейтӧ сӧмын кыйсьыны, вотчыны, му вылын ноксьыны да нӧшта быдсяматорсӧ вӧчны, но мед вузасьны — та вылӧ сямыс абу.

Тайӧ — сӧрӧм. Тайӧ — коми мортӧс омӧльтӧм, аньтуйтӧмӧн лыддьӧм. Водзті коми йӧз пӧвстын купечьясыд унаӧн жӧ вӧліны. А ярмаркаяс дырйи няньсӧ и куяссӧ, вотӧмасӧ и вӧчӧмасӧ коді Коми му пасьтаысь вӧзйыліс? Сиктъясын коді магазинъяссӧ кутліс? Роч Иван мӧй? Ыджыда кӧ босьтны, коми йӧз пӧвстысь петавлісны и ыджыд предпринимательяс, сійӧ жӧ В. Н. Латкиныс, шуам.

Сійӧ и лёк, мый вуж выйӧныс бырӧдісны татшӧм йӧзсӧ. Кореннӧй народъяслысь медбур представительяссӧ бырӧдан национальнӧй политика нуӧдӧмӧн, роч государство ставсӧ вӧчис сы могысь, медым миян чужан муын миянлысь жӧ озырлуннымӧс вузалысьясӧн лоисны рочьяс. Коді сёрнитӧ, мый коми морт оз сяммы ассьыс вӧчӧмсӧ ли быдтӧмасӧ вузавны, сідзкӧ, кӧсйӧ, мед коми морт нэмыс вӧлі гӧльӧн. Тайӧ кивыв локтӧм йӧзлы, налы тайӧ и колӧ. Со тай банкъяс восьталісны гӧгӧр, нажӧвитчӧны да нӧшта на нырнысӧ лэпталӧны.

Коми мортӧс ыджыд делӧ бердӧ босьтчыны локтӧмаясыс да власть бердын олысьясыс оз лэдзны. Со мыйын делӧыс, а абу сыын, мый коми морт синнас оз вермы аддзыны вузасьӧмсӧ. Сідзи кӧ нин шуны, кодъяс ӧні сиктъясын ас магазинъяссӧ да ларёкъяссӧ кутӧны? Кызвыннас комияс. Но лёкыс сыын, мый оз ассьыныс вӧчӧмасӧ вузавны, а кыськӧ вайӧмторъяс вӧзйӧны. «Демократия» тадзи овнысӧ велӧдӧ.

* * *

Валентин Распутин пырӧма «Отечествоӧс нравственнӧй ловзьӧдӧм вӧсна» движениелӧн комитетӧ, кӧнӧсь сідзжӧ Енлы эскысьяс, мукӧд писательяс, журналистъяс, актёръяс да с.в. Найӧ лӧсьӧдӧмаӧсь став йӧз дінӧ шыӧдчӧм, кӧні гижӧма: «Ми, Россияса православнӧй йӧз, требуйтам пырысь-пыр дугӧдны яндзим тӧдтӧм серпасъяс вӧчӧм да паськӧдӧм, телевидениеын, печатьын, челядьлы оланінъясын, уна йӧза местаясын шогмытӧм оласног ошкӧм. Ми корам чорзьӧдны законъяс йӧзӧс лёк туй вылӧ петкӧдысьяслы паныд».

Шыӧдчӧм улас чукӧртӧны кырымпасъяс. Кӧсйӧны, мед йӧзыслысь ӧтувъя мӧвпсӧ кыласны Думаын да лӧсьӧдасны бур оласног дорйӧм йылысь закон.

Ме думысь, кырымпасъяс чукӧртан да мый вылӧ кӧ надейтчан кадыс колис нин. Кӧть мыйта эн горзы, Кремльын оз кывны.

* * *

Аслам олӧмын ӧтчыд веськавлі Войвыв Мылва вылӧ. Таті важӧн нин оз кылӧдны кертӧ да зэв чериа юыс лоӧма. Тимшерсаяс, кодъяс ю йыласджык кыйсьӧны, ёкыш-кельчитӧ чериӧн оз и лыддьыны, «ёг» пӧ тайӧ, шуӧны. Сой кызта да кузьта комъясӧс визув вывсьыс лэпталӧны.

Чужан грезд дорті визувтысь Воч юӧд дугдісны жӧ керсӧ кылӧдны. Гашкӧ, ёкыш-сирсӧ бӧрыньтны жӧ кутасны да?

* * *

Мыйла эськӧ и гижа кывбуръясӧс да нӧшта и висьтъяс бердӧ бӧръя кадас босьтчи, ӧд коми йӧзыс вочасӧн бырӧны да лыддьысьысьыс оз ло? Талун эмӧсь на да, сы вӧсна, тыдалӧ. А аски мый лоас — мед лоас. Историяыс кытчӧ мӧдӧдчӧма, сувтӧдны он вермы. Кӧть веськыда восьлалас, кӧть бокӧ кежас, кӧть бурӧн петкӧдчас, кӧть лёкӧн пасйысяс, сійӧ пыр коляс историяӧн, збыльысь вӧвлӧмторйӧн.

* * *

Кымын лёкджык олӧмыс, кымын унджык сэні разьтӧм гӧрӧдыс, сымын ёнджык да интереснӧйджык сы подув вылын лӧсьӧдӧм литература, сы вӧсна мый лыддьысьысь интерессӧ аддзӧ олӧмыслысь нормаяс дзугӧмын. Но и рай дырйи вермас лоны литература, сы вӧсна мый мортыслӧн лоӧны дзик мӧд интересъяс.

* * *

Быдсяма пӧлӧс мифология серти ва — сійӧ сэтшӧмтор, коді лоис му вылын став ловъяыслы да быдманыслы подулӧн. Важ коми йӧз мӧвпалісны тадзи жӧ. Гашкӧ, та вӧсна и «ва» кывсяньыс зэв уна выль кыв артмӧма. Вайӧда кӧть найӧс, кодъясӧс дум вылӧ уськӧді: лымва, кунва, юква, зарава, войтва, чужва, лысва, йӧвва, вежава. Эмӧсь и сиктъяслӧн да юяслӧн нимъяс: Эжва, Кужва, Кедва, Канава, Лымва, Лысьва, Сосьва, Усва да с.в.

Гашкӧ, и абу таын делӧыс, но ӧтитор ясыд: миян, комияслӧн, ваыскӧд йитӧдыс зэв топыд. Весиг вӧрсӧ да васӧ ог торйӧдӧй — вӧр-ваӧн шуам, ӧтитор сы улын гӧгӧрвоам — ассьыным чужан мунымӧс.

* * *

Коми сьыланкывлӧн подулын — коми мортлӧн да нӧшта сиктсалӧн — сьӧлӧмыс да лолыс, пармалӧн шыалӧмыс. Сьыланкыв гижысь кӧ абу йиджӧма тайӧн, вӧчанторйыс сылӧн оз артмы, кыдзи кӧть оз зіль. Со мыйла артмӧны лов кыпӧданторъяс Эжва йылын да Луза вожын, кӧні кужӧны кывзыны сьӧлӧмлысь тіпкӧмсӧ да пармалысь горсӧ татчӧс эрдъяс вылын чужлӧм сяма войтыр. И тадзи Коми му пасьта.

* * *

Ӧні олӧмаджык йӧз шуӧны, мый водзті овны вӧлі бурджык. Збыль ӧмӧй? Ме со нэм джын олі да, бурсӧ тай нӧ некор эг аддзыв, корысьӧн чужи, корысьӧн и кула. Эг жӧ быттьӧ дышӧдчыв-а. Ме думысь, водзті бура олісны и ӧні удждысьны оз петны найӧ, кодъяс йӧз сьылі вылын олӧны, дарӧвӧй-вӧрӧвӧйнас озырмӧны.

* * *

Ас сиктсаяс неуна пыдди пуктӧны, кӧть чужанінӧ гежӧда волывла. Гашкӧ, сы вӧсна, мый кутшӧмӧн вӧлі, сэтшӧмӧн и коли. Абу озыр, ог и тшыгла кув; мый найӧ кужӧны, и ме сямма; кытчӧдз воӧдчи — аслам киясӧн да вежӧрӧн. Батьтӧг, налӧн да мамлӧн велӧдӧмӧн.

* * *

Ме вылын медся ыджыдыс — ачым. Некод менӧ оз вермы тшӧктыны вӧчны сійӧс, мый ачым ог кӧсйы. И ме некодӧс ог тшӧкты вӧчны сійӧс, мый мортыс оз кӧсйы. Мый колӧ меным, ставсӧ вӧча ачым, сӧмын мед некод эз сувт туй шӧрӧ.

* * *

Бара на ӧти сьыланкыв артмис, кодӧс лӧсьӧдім В. Гущинкӧд. Видзӧдӧм серти, сьывны кутасны. Бур сьӧлӧм вылын. Кӧть тадзи йӧзӧдзыс воӧдча. Кывбуръястӧ ӧні ӧдвакӧ кодкӧ уджалысь морт пӧвстсьыд лыддьӧ. Абу наӧдз. А сьыланкывтӧг мортыд оз кольччы.

* * *

Гижысьяс пиысь кодсюрӧ спонсоръясӧс корсьӧны да книгаяснысӧ лэдзӧны. Мед эськӧ, бур гижӧдъяс кӧ, да ӧд мый окота, сійӧс и сӧрӧны. Ӧти лача, мый сьӧмсӧ сетысьясыс вежӧрсяласны да оз кутны водзӧ вылӧ тӧв йылӧ шыблавны.

* * *

Кутісны вошласьны челядь и Эжва йылын, торйӧн нин нывкаяс. Мунасны школаӧ и бӧрсӧ гортаныс оз локны. Кыдз правилӧ, найӧс мырдӧналӧны да бӧрыннас виӧны. Мый вӧчны, некод оз тӧд. Бур кӧть нин сійӧ, мый гӧтыр вайліс зонкаясӧс да ыджыдӧсь нин найӧ.

* * *

Бӧрӧ кольӧм кад йывсьыс ӧні висьталӧны и тадз, и сідз. Кодлӧн кутшӧм интерес, сідзи и гудрасьӧ. Но збыльсӧ сайӧдны он вермы. Сійӧс «гижис» народ. Збыльыс — народнӧй сьыланкывъясын, фольклорын, и анекдотын тшӧтш.

* * *

Олӧм — востым. Кӧть и сійӧ зэв югыд, вочасӧн вунӧ. Сӧмын медся-медся нималысь, Енмӧн пасйӧм мортъяс кольӧны водзӧ олысь йӧзлӧн паметьӧ. Пушкин, Репин, Суворов коддьӧмыс.

* * *

Сиктӧс пидзӧсчань вылӧ уськӧдісны сэк, кор муяс вылӧ нянь пыдди кӧдзисны турун. И кытчӧдз оз ло бӧр бергӧдчӧмыс, сэтчӧдз оз ладмы сиктса олӧмыс, кӧть кутшӧм пыкӧдӧн сійӧс ог пыклӧй. Ӧд нянь (тайӧс шулісны меысь водзджык) — абу сӧмын сёянтор, но и олӧмыслӧн нравственнӧй, мӧд ногӧн кӧ, морт ногса подув.

* * *

Вежон кымын абу нин бритчылӧма, пӧкмелля мортыслы. Тӧда сійӧс бура. Художник. Зэв мича серпасъяс гижӧ. Юр висьӧмсӧ оз вермы терпитны да культура керкаын концерт водзвылын ӧти серпас вӧзйӧ-вузалӧ. Зэв донтӧминикысь. Доз квайт водкаыд шедас. А сё пӧв донаджык вӧчӧмторйыс сулалӧ, оз кӧ унджык. Абу жальӧсь узьтӧм войясыс, лолӧн ыджыда кыпавлӧмыс, мольберт водзын лун-лун сулалӧмыс. Мед сӧмын горшӧ курыдторсӧ кисьтны.

Талун «другъясыскӧд» сысъялас да, аски мӧдӧс вузалас, аскомысь — коймӧдӧс. И тадзи сэтчӧдз, кытчӧдз вузавны шогманаыс оз быр.

И коркӧ кыдзкӧ пальӧдчас да бара босьтчас гижны, мед бара ставсӧ юны. И некод сійӧс велӧдны, ни кутны, ни дугӧдны оз вермы.

* * *

Выльысь лыддяла том Чеховӧс. Быд гижӧд — бур кӧзяйкаӧн лӧсьӧдӧм чӧскыд сёян-юан. Пызан сайысь абу окота чеччыны. Дерт, сэсся «Чайкатӧ» гижис. Дерт, сэсся став мирас тӧдса. А мыйта сэтшӧмыс, коді сӧчӧн кызта ӧти книгатор кежысь и колис. Оз тай быдӧнлы Енмыс ли код ли ӧткодя сет аньтуйтӧ. Да и оз быдӧнысь зільлуныс ортсӧ пет.

* * *

Сыктывкарса автопавильонлӧн касса дорын ыджыд гӧлӧсӧн бӧрдны кутіс нывбаба. Видзӧднысӧ код. Муна пӧ мамӧс дзебны, а ті пӧ билет он сетӧй.

Лимзаліс-лимзаліс да, буракӧ, скӧрмис — ёрччыны кутіс. Гажа юрнад, кыдз шулӧны, винтыд мортыдлӧн личалӧ, быд ногыс спектаклясьӧ. Но тайӧ пӧрйӧ «артисталӧмыс» эз удайтчы — билеттӧ эз сетны. Ёрччигтырйи и петіс павильонысь да ме коддьӧмсӧ колис шензьӧмӧн. А друг да збыль вӧлі мамсӧ дзебны мунӧ?..

* * *

Лӧсьӧда Кулӧмдін районса писательяслӧн да поэтъяслӧн гижӧдъяса антология, мед лэдзны книга. Издательство сетіс 20 печатнӧй лист. 60 кымын автор чукӧрмӧ. Кора найӧс ӧдйӧджык мӧдӧдны меным медбур гижӧдъяснысӧ. И мый ті чайтанныд? Дасысь шыӧдчылӧм мукӧдыслы колӧ.

Ӧти шуис: «Эн нин менӧ, Василей, некытчӧ сюй. Ме дугді гижӧмысь да и водзті нинӧм прамӧясӧ эг гижлы».

Эмӧсь и мӧд сяма йӧз. Эг мӧвпыштлы пыртны найӧс книгаас, а мырдӧн вӧзйысьӧны.

Мыйлакӧ олӧмас ставыс мӧдарӧ.

* * *

Аньтуйтӧм йӧз нэмсӧ завидьтӧны. Синнаныс оз вермыны аддзыны, ок и ёна мустӧмтӧны сэтшӧмъясӧс, кодъяслӧн олӧмас ставыс лада.

Ас серти шуа. Кымын унджык да кымын бурджыка, думысь, гижа, сымын ёнджык омӧльтӧны гижысьяс пӧвстысь жӧ кодсюрӧыс. Дерт, завидь, мый дугді юӧмысь да делӧясӧй ладмӧны. Налы эськӧ колӧ, мед муӧдыс кыскаси да вермисны ме вылын серавны.

Син сайын шуалӧны: ӧти пӧлӧс гудӧкасьӧм да мусукасьӧм йылысь пӧ и гижӧ, оз пӧ и быдмы. И татшӧм йӧзыс шусьӧны гижысьясӧн. Мыйысь кӧ ӧд «Войвыв кодзув» журналыдлӧн тиражыс чиніс.

* * *

Став йӧзыс аддзӧны мичлунсӧ, кылӧны муслунсӧ, олӧмыслысь шыяссӧ, сӧмын оз быдӧнлы сюрны кывъяс, медым висьталӧмнас чуймӧдны мукӧдӧс. Сы вылӧ и Енмыс — природаыс петкӧдӧ йӧз водзас налысь ловсӧ кыпӧдӧм да олӧмсӧ водзӧ лэбӧдӧм могысь поэтъясӧс, композиторъяс, художникъясӧс.

Ыджыд сяма войтыр — ставныс Енмӧн торйӧдӧм йӧз. Генийнад велӧдчӧм да зільӧм помсьыд лоны он вермы.

* * *

Есенин... Тайӧ овыс Константиновоса зонлы зэв лӧсялӧ. Мелі да небыдик сійӧ, кутшӧмӧн вӧлӧма ачыс поэтыс, кутшӧм сылӧн ыджыд сьӧлӧма поэзияыс. Мукӧддырйиыс эськӧ скӧрмӧдчылӧ быттьӧ, но оз артмы скӧралӧмыс, оз куж тайӧ мортыс скӧравнысӧ, бӧр нин важкодьыс паськыд нюма да гылыд серама.

Г. Юшковлы овыс лӧсялӧ жӧ. Быттьӧ парма шувгӧ, нюжӧдігмоз кӧ овсӧ быттьӧ шуан. Ачыс парма кодь и эм. Аддзысьлан да, век мӧвпӧ вӧйтчӧма. Кутшӧм пармаыс озыр, сэтшӧм жӧ и Юшков. Творчествонас. Мыйта нин коми литературалы, лыддьысьысьлы ыджыд вӧчӧмторъяссӧ сетіс дай водзӧ на гижӧ.

А менам овӧй, чайта да, меным оз лӧсяв. Быттьӧ эськӧ небыда заводитчӧ, да чорыда помасьӧ. Гашкӧ, ме ӧтпырйӧ небыд да чорыд и эм? Ме ӧд ачымӧс омӧля тӧда. Видзӧдӧм серти, мортыд асьсӧ медся омӧля тӧдӧ.

* * *

Учёнӧйяс ногӧн кӧ, мортлы сямыс вуджӧ генъяс серти рӧдыслӧн вужсянь — ыджыд батьсянь да мамсянь, пӧльсянь да пӧчсянь, мамсянь да батьсянь, нӧшта кодсянькӧ. Мукӧддырйиыс оз эскыссьы. Видзӧдан да, дзик бӧбӧсь гозъя, рӧдас некод сюсьыс абу вӧвлӧма, а пиыслӧн ли нылыслӧн тыдовтчӧ вӧвлытӧм сям. И, мӧдарӧ, зэв сяма войтырлӧн челядьныс нинӧмӧ оз велавны.

Ме ас йылысь мӧвпавла жӧ. Гижны кужыштӧмыс кӧ эз Енсянь вичмы, то, кӧнкӧ, мамсянь. Зэв лӧсьыда сьылӧ, лыддьысьны радейтӧ, письмӧястӧ, кӧть грамотаыс ичӧт, зэв сьӧлӧма кывъясӧн гижӧ, мичсӧ да сьӧлӧм вӧрзьӧданасӧ казялӧ.

А мам шуӧ, батьсяньыд пӧ вуджӧма. Сійӧ пӧ юра мортӧн вӧлі, бухгалтерӧн и быдтор уджавліс. А менам чайтӧм серти, сылӧн юр кольмӧдан генъясыс вуджлӧмаӧсь. Мыйта менӧ мучитісны, нелямын бӧрын сӧмын эновтчисны.

Тыдалӧ, мамыдлӧн сетӧмаыс ёнджык, оз эновт мортсӧ кувтӧдзыс, сы вӧсна мый мам, Енмыслӧн мӧвпыштӧм серти, кыв кутӧ рӧдсӧ водзӧ паськӧдӧм вӧсна, а оз бать. Став олӧмыс та вылын сулалӧ.

* * *

Поездын чиганкаяс вузасисны вылыс кӧлуйӧн — нывбабаяслы ковтаясӧн, мужичӧйяслы дӧрӧмъясӧн да мыйӧн да.

Меным вӧзйисны жӧ ньӧбны. Эз и уна корны, магазинад тӧдчымӧн донаджык сулалӧ. Но ме тӧді: асьныс кутшӧмкӧ фабрикалысь оптӧн кызь пӧв донтӧмджыкысь босьтісны. Нӧшта тӧді: поездас дыр оз мунны, локтан станцияас нин, гашкӧ, чеччасны. Он кӧ кут ньӧбны, некытчӧ лоӧ воштысьнысӧ да, чинтасны донсӧ.

Сідзи и лои. Пӧшти джынвыйӧ донтӧмджыкысь ӧти дӧрӧм ньӧби. А чиганъяс сэсся быттьӧ сылісны.

* * *

Быттьӧ магазинысь яйыд эз сюр, карса рынок вылӧ кежалі. Сідзсӧ зэв мичаӧс ньӧби, лытор весиг абу. Дерт, дона жӧ сувтіс-а.

Гӧтыр шыд пуис — кӧр ни гос. Мӧд лунас миска джынйыс яйсӧ шняпкис — бара жӧ некутшӧм кӧр. А ӧд ӧшалан туша бердсьыс армяниныс яйсӧ вундіс, эз морт яй ли мый ли сет. Сё дивӧ тай.

Ен мед видзас сэсся рыноквывса яйтӧ ньӧбны. Бурджык асланым магазинӧ ветла, сьӧдасьӧмсӧ да лӧз болонясӧ веситӧда. Небось, кылас кӧрыс.

* * *

Паныдасис — гырысиник лӧз синъяса, ставнас лӧсьыдіник, мичаник да нинӧм тӧдтӧг на мусаник.

А тӧдмалі да — шогмытӧм вӧлӧма. Татшӧмӧсь ӧні книгаяс: вывсяньыс мичаӧсь, а пытшкӧсныс некытчӧ туйтӧм.

* * *

Ог сэтшӧма тӧд нотнӧй грамотасӧ, мед сьыланкывъяс гижны, но нотаяс серти баян вылын мелодиятӧ надзӧникӧн корсяла. Ёртӧй шуӧ: «Эн сӧр, нотаяс серти ещӧ дай...» Тыдалӧ, чайтӧ, мый музыкальнӧй грамотаыс крестьянин пиыдлы вермыны позьтӧмтор.

Сідзсӧ ме важӧнкодь нин тайӧ «наукасӧ йира». Эновтла да бара, эновтла да бара. Тыдалӧ, меын эм мыйкӧ музыкальнӧйыс. Ас кадӧ кӧ велӧдчӧма вӧлі, гашкӧ, мыйкӧ меысь и петіс.

* * *

Ок и ёна жӧ бур Тима Веньлӧн «Трипан Вась» висьтыс. Тайӧ абу висьт, а роман — ыджыда кӧ сёрнитны. Дженьыдик, а сы мында тӧрӧма коми крестьянинлӧн, ставнас Коми мулӧн олӧмысь. Ӧтпырйӧ шензьӧдӧ и сьӧлӧмтӧ бурмӧдӧ.

Талант! Тадзи вермис гижны сӧмын тайӧ олӧмсӧ гӧгӧрбок тӧдысь да сэні бергӧдчысь морт. Трипан Васьыс — ачыс Тима Веньыс.

* * *

Медся ёна кыпӧдӧ ловтӧ ӧтчукӧрӧн, помечӧн керка лэптӧм. Ӧти-кӧ, оланін, юр сюянін лоӧ. Мӧд-кӧ, мортыслы бур вӧчӧмысь аслад сьӧлӧмыд бурмӧ: корлісны да, мортӧн лыддисны да.

* * *

1995 вося тулысыс ёна жӧ и водз воис — апрель шӧрын нин воссисны юяс. Кызь градусысь вылӧджык шоныдыс кыптыліс.

И со апрель помыс бӧр кӧдзаліс, лымйӧн шыбласьӧ. Кынмӧны, коньӧръяс, пуяс вылын гарйысь ӧдӧбӧн чепӧсйӧм посньыдик коръяс, югыдыс на пытштіныс тыдалӧ. Бӧр шоныд рейтузасисны бекъяснысӧ ёна вылӧдз нин тыдӧдлысь нывъяс, йӧжгыльтчӧмӧн улич кузя ветлӧны. А ӧд сэтшӧм гӧрдӧдӧм банаӧсь нин вӧліны, кытчӧкӧ лэбзьысьӧсь.

Гажтӧм...

* * *

Ёртӧй юаліс, мый менлы вылӧ Великӧй Отечественнӧй войнаыс? Мися, куслытӧм бипур, коді кутас помасьлытӧг югдӧдны да шонтыны оз сӧмын менсьым, но и став мир пасьтаысь йӧзлысь олӧмсӧ. И ӧттшӧтш велӧдны, мый мортлы ёнасьыс-ёна колӧ радейтны Рӧдина, мед сійӧс сылысь некод эз вермы мырддьыны.

А унаӧн пӧ сёрнитӧны: мед пӧ немечьясыс сэки миянӧс вермисны — эськӧ пӧ ӧні сё пӧв бурджыка олім.

Татшӧм йӧзыс — немортъяс. Оз на вылын кутчысь олӧмыс, а Рӧдинакӧд ӧтвылысь лёксӧ и бурсӧ ӧтвылысь тӧдысь пиян да нывъяс вылын, кодъяс немортъяссьыс унджыкӧсь. Миян эрдъяссайса вир юысьяс, ловнымӧс кӧдзӧдысьяс, озырлуннымӧс петкӧдлысьяс эськӧ ёна кӧсйӧны вӧчны миянӧс рабъясӧн, но оз удайтчы. Не татшӧм гуысь на Россияыд петавліс. Ёнмасны коркӧ-некоркӧ бордъясыс, да шлопӧдас-кыпӧдчас тӧв йыв варыш моз аслас помтӧм-дортӧм эрдъяс весьтӧ.

* * *

Абу нин сэтшӧм ыджыд костаӧсь Эжва йылын сиктъяс, а ӧта-мӧдсьыныс ёна торъялӧны, да и йӧзыс. Ёна бурджык оласногаӧсь да вылынджык культурааӧсь, менам видзӧдлас вылӧ, помӧсдінсаяс.

Кодкӧ бур рӧдысь вӧлӧма таланьын олӧмсӧ панысьыс, буракӧ. Сиктса интеллигенция тані нэмсӧ водзмӧстчис. Нэмсӧ кодкӧ да кодкӧ гижысь ли, ворсысь ли, сьылысь ли вӧлі да йӧзлысь олӧмсӧ югзьӧдіс. Татчӧс учительяс мый дон сулалӧны.

Сиктныс сӧстӧм, веж сад пытшкын. И мед кодкӧ пакӧститас, пӧрӧдас ли чегъялас кутшӧмкӧ пу.

Коркӧ сиктас райцентр вӧлі, кор Эжва йылын кык район вӧчлісны. Эз кӧ пӧ эськӧ бӧр ӧтлаавны, ёна бурджыка олім да, шуӧны помӧсдінсаяс. Эска налы: збыльысь эськӧ бурджыка олісны, мукӧдыслы эзджык ковмы ассьыныс чуктӧдны. Пыдди пукта татшӧм йӧзсӧ — кыпыда да югыда олысьяссӧ, ыджыд коми гижысь Тима Веньлысь землякъяссӧ.

* * *

Ракаяс пуксьӧмаӧсь столбъяскостса сутуга вылӧ да, ыджыд думнысӧ думайтӧмӧн, кынӧмнысӧ личӧдӧны. Нӧшта и сёрнитӧны. Ӧти кывйӧн, ракаяс.

* * *

Тӧдсаӧй висьталіс томдырсясьыс:

— Ме дас во уджалі шахтаын. Ок и сьӧкыд первойсӧ вӧлі, сы вӧсна мый тшӧтш велӧдчи рытъя школаын, мед аттестат шедӧдны да водзӧ велӧдчыны. Му пытшкад узьтӧмысла дзикӧдз лигышмунлі. Прӧст здук кӧ сюрліс, пыр и куньсьылісны синъясӧй, кӧть эськӧ комбайн грымакыліс забойын. Ме сійӧс эг кыв. Но ясыда век кывлі пӧрӧдалӧн вывті ыджыд сьӧктаыс вӧсна стойкалысь тічнитӧмсӧ да звиркнитлі места вылысь. Уна мортлысь олӧмсӧ из шомыд нуис. Ӧтчыд орччӧн пукалысь вылӧ вӧрзьӧм пластыс усис, да нинӧм сыысь эз коль. Кор бӧрынджык ме велӧдчи кинорежиссёрӧ да кыдз тӧдысь мортлы тшӧктӧны вӧлі снимайтны из шом перйысьяс йылысь фильм, ме воча мунны эг вермы. Мися, кӧть лыйлӧй места вылын, но забойӧ ог пыр. Кӧть и уджалі дас во да збыльысь ставсӧ бура тӧда. Олӧм эштытӧдз кутас кывны пельын рудстойкалӧн муртса тічнитан, но весьӧпӧртан шыыс.

* * *

Муніс Сыктывкарса Стефановскӧй площадь вылын миян, коми йӧзлӧн, медся ыджыд «Шондібан» праздникным. Коймӧдысь. Кык шойччан лунӧ. Кулӧмдінсянь лэччылі карӧдзыс. Выльлунас аддзысьлі ӧткымын коми гижысьяскӧд да юаси, кыдзи-мый донъялӧны гажсӧ. Ӧти шуис, дачаын пӧ мудйыси, мӧд керка пытшсӧ выльмӧдӧма, коймӧд абу и тӧдлӧма, мый праздникыс помасьӧма нин.

Геннадий Юшков ветлӧма. Иван Куратов, ловъя кӧ быттьӧ вӧлі, эськӧ ветліс жӧ. И Виктор Савин, и Вениамин Чисталёв.

* * *

Воськовтан сьӧртӧ ли нюрӧ, да быдсӧн гажтӧм босьтлӧ. А гулыд ягас петан, да вашъявны кольӧма. Чурк йывсянь гӧгӧрбок видзӧдлан, да окота варыш моз шлывъялыштны. Кымын ыджыдджык эрд бордъяс улад, сымын ыджыдджык и вӧля да радлун. Гашкӧ, збыльысь мортыс коркӧ лэбавліс?..

* * *

Пуксьӧма краж вылӧ, вомсӧ «пять на шесть» вӧчӧма да гудӧкӧн «Шондібан» няръялӧ пӧчӧыс. Некод матігӧгӧрын абу, но сійӧ аддзӧ, кыдзи йӧктӧны ворсӧм улас ӧшинювса сусъясыс, кыдзи йӧктігтырйи-тувччигтырйи ӧдӧба кытшӧн бергалӧ потшӧсыс. Шуда пӧчӧыс!

* * *

Бара гожся керкасӧ вӧльнӧй светас Ыджыд Олысьыс пелькӧдӧ: гымӧн-мӧлӧтӧн вӧрзьӧминсӧ тувъялӧ, зэрӧн-ваӧн няйтчӧмсӧ-бусӧссьӧмсӧ мыськалӧ, тӧлӧн-корӧсьӧн ёгсӧ чышкалӧ, турун-дзоридза дӧраӧн джоджсӧ вольсалӧ. Кад воас да тӧвся керкаас вуджас, зэв жӧ бура сійӧс пелькӧдас. Ми, му вылас ичӧт олысьяс, тадзи жӧ вӧчам.

* * *

Водзті, во нелямын сайын на, ми, комияс, эг на татшӧма рочнад швачӧдлӧй, матігӧгӧрын роч мортыс эз вӧв да. Эжва йыв тай тадз оліс-а. Вӧр пӧрӧдны медасьӧм йӧзӧс кор кутісны вайны да посёлокъяс стрӧитавны, сэки миянладорын «ликбезыс» воссис.

Серам весиг петлӧ, дум вылӧ кольӧмаыс усьлас да, кӧть ас вылын сералӧмыс быттьӧ артмӧ. Сідзкӧ, инӧсь, лыддьӧй водзӧ.

Мунасны вӧрӧ, и роч мортыд юалӧ: уна-ӧ пӧ луннас пӧрӧдны колӧ? Сизимӧс пӧ — чуньяс вылын сылы петкӧдлӧны. Сэки ӧд бензопилаясыд эз на вӧвны, лучковкаӧн пӧрӧдчылісны, шӧркодя луннад сизим кымын пу и водтӧдлісны — вӧрыс ӧд зэв мича вӧлі.

Гӧгӧрвоана пӧ, гогйӧдлӧ юрнас рочыд: та мындаыс пӧ семь лоӧ. Семь кӧ пӧ и семь. Сідзкӧ пӧ, бок вылас семь пу шняп — и ставыс бур, петкӧдлӧны быдсӧн кияснаныс коми войтыр, кыдзи шняпкыны бок вылас сись кодь пожӧмъяссӧ. «Семь пу шняп! Гӧгӧрвоин?» — сюйӧны вежӧрас мортыдлы. А рочыд бӧрсяньыс шуалӧ: «Семь пу шняп, семь пу шняп».

Сэксянь и ним сылы кӧвъясис — Семьпушняп. Кольччис овны миянладорӧ да ӧнӧдз сідзи тӧдӧны, кӧть эськӧ ним-вич и ов эм мортыслӧн. Тӧдӧ, мый тадзи шуӧны сійӧс, да оз дӧзмы. Быдторсьыс кӧ дӧзмыны...

Мӧд вылын кодкӧ лёка тешитчыштӧма. Друг кӧ вӧйны кутан (а делӧыс вӧлӧма моль бӧж вӧтлігӧн), «Ог маитчы, ог каитчы!» горзыны босьтчы. И надурнӧ вылад роч мортыд збыльысь ыджыд ваад вильснитас. Пусьысьлы отсасьысьӧн вӧлӧма да тасьті-паньсӧ мыськалігӧн ли мый ли.

Вартчынысӧ оз вӧлӧм куж. Дум вылас велӧдӧмыд усяс да «ог каитчы, ог маитчытӧ» горзыны кутас. Ёртыс мыччӧдас караванка ӧдзӧс сайсянь юрсӧ, мый пӧ мортыскӧд лоис, татшӧма друг гажмис? Аддзӧ: отсасьысьыс ваас юрнас нин пыравлӧ, вот-вот вӧяс. Багырла котӧртас, мед зібсӧ нюжӧдны, да вӧлисти «Спасите! Помогите!» кылас.

Ме думысь, некутшӧм кывкӧртӧд татчӧ оз ков. А колӧ кӧ, асьныд вӧчӧй.

* * *

Кукань ыджда, збыльысь кукань ыджда вӧлі мугӧм гӧна тайӧ понйыс, коді дом повод йылын надзӧникӧн тапиктіс ассьыс муртса джуджыдджык нывка бӧрся карса парклӧн асфальта ордым вывті. И сійӧс, гашкӧ, пыдди пуктӧмӧн, а гашкӧ, и завидьтӧмӧн, колльӧдісны синъяснаныс эз сӧмын йӧз, кодъяс пукалісны пуясувса лабичьяс вылӧ нёровтчӧмӧн, но и кокъяс дораныс дом поводъяс йылын жӧ быдсяма пӧлӧс нёль кока ёртъяс. Увтышталӧны вӧлі, деркйысьӧны да быдсӧн лӧнисны.

* * *

Ру. Дзик нинӧм оз тыдав. Но регыд нин петас шонді, югзьӧдас гӧгӧр да шонтас. Юрбитӧй Шонділы!

* * *

Кулӧмдін — Сыктывкар туй бокын кӧнсюрӧ сувтӧдалӧмаӧсь ичӧтик автомобильнӧй руля да вит йыла кодзула пасъяс. Кебанъёль весьтын, Шойнатыӧ пыранінын, Пӧдтыбока — Озъяга костын, нӧшта кӧнсюрӧ. Тадзи пасйӧмаӧсь туйвывса неминуча бӧрын кулӧм йӧзлысь пӧгибнитан местасӧ. Пасйӧмаӧсь найӧ, кодъяслӧн, тыдалӧ, вӧлӧма памятниксӧ вӧчӧм вылӧ сьӧм да кодъяслы дона ас мортлӧн паметьыс.

А мыйта пасйытӧмыс. Быттьӧкӧ сувтӧдісны пассӧ туй вылын пӧгибнитӧм став йӧзыслы, тӧдӧмысь, быд верст вылын сійӧ вӧлі. Став Коми му и став Россия пасьтаыс.

* * *

Пӧдтыбок. Эм татшӧм посёлок Кӧрткерӧс районын. Сійӧ Кулӧмдін — Сыктывкар туй бокын, да автобусӧн ветлігӧн пас вылысь гижӧдыс век синъяс улӧ усьӧ.

Мый ты бокын посёлокыс — гӧгӧрвоана. А мый гӧгӧрвоны «пӧд» кыв улас? Гашкӧ, тӧвнас чериыс тыас пӧдӧ вӧлі да, шуисны Пӧдан ты бокӧн, а сэсся вочасӧн Пӧдтыбокӧн лоис, ан суффиксыс усис да? Гашкӧ, «подь» кывйысь артмис? Тадзи роч вылысь вуджӧдтӧг коми ног шуӧны сын чериӧс, посни пӧлӧссӧ: подь, пӧдьяз.

1951 воын, историческӧй кадколаст серти кӧ артавны, регыд на артмӧма Эжвалӧн веськыд берегас тайӧ посёлокыс. Нимсӧ сетысьясыс, гашкӧ, ловъяӧсь на. Кодкӧ да тӧдӧ, а меным лоӧ юрӧс жуглыны.

* * *

Гожӧм шӧр, а кӧдзыдысла йирмӧг босьтлӧ. Лунтыръя ытшкӧмӧс квайтӧд лун нин сісьтӧ. Вольӧс вылӧ, гашкӧ, коркӧ удайтчас му бердас сибдӧм турунсӧ чашйыны. Кӧрым вылӧ сійӧ оз нин туй.

Ментӧ мый, лун куим кӧ мичаммылас, этшаник скӧтыдлы тӧвйымӧнтӧ чукӧрта, а совхозъясыслы кыдз? Бара лысьтан мӧсъяс пурт улӧ сюрасны? Бара топалӧм бокъяса сюрукъяс кӧза мында кутасны лысьтыны, оз кӧ этшаджык?

* * *

Пыдди пуктӧны кӧ менӧ, сідзкӧ, пыдди пуктӧны и Коми муӧс, сы вӧсна мый ме — коми поэт. Пыдди пуктӧны кӧ менӧ, сідзкӧ, пыдди пуктӧны и менсьым кывбуръясӧс. Сідзкӧ, сьӧлӧм бердас босьтӧны сійӧс, мый ме лэдза сьӧлӧм пырым жӧ.

Сувтӧма бӧръя кокъяс вылас, воддзаяснас курыштӧма енэжсӧ, здук — и кыпӧдчас сынӧдас либӧ сьӧкыда лэччысяс веж эрд вылас да шӧрипӧв поткӧдас му шарсӧ.

Мича жӧ тэ, вӧв — чаль ыдждасянь менӧ шензьӧдысь.

Воча ӧдзӧс оліс Анна тьӧтка, лун-лун ӧшинь улын челядь вылӧ, лукавитӧны да, броткӧдчис. Гашкӧ, и модаыс сэтшӧм вӧлі. Кодсюрӧ миян ыджыд керка помысь весиг мынтӧдчисны пӧрысь мортсьыс: «Кор нин бара кулас-а».

Гожӧм панасас Анна тьӧт эновтіс таладор югыдсӧ. Некод оз броткӧдчы ӧшинь улын, некод оз юась менсьым, кымын час нин, и быттьӧ мыйкӧ зэв коланатор вошис ныр улысь.

— Гажтӧм Гора Аннатӧгыд, — подъездӧ пыранінӧ пуксьӧма да гажъялӧ Петыр лун кузя Ӧлексей.

А кыдз тэ, кадсӧ лотысьӧй, чайтін?

* * *

Эжваысь, Руч сикт весьтысь, продольникӧ пысасьӧм чериӧс ньылыштӧма сир да ачыс шедӧма. Нинӧм шензьӧданаыс таын эськӧ эз вӧв, да ӧд сирыс, висьталӧны, вӧлӧма, бӧрыннас веситӧмаӧсь да, комын килограмм сьӧкта, ыджыд ведра кызта да пелькиник пыж кузьта.

Кыдзи-мый вермӧмаӧсь лэптынысӧ, Енмыс тӧдӧ, азьласӧн пӧ тай сатшкӧмаӧсь-а. Лунтыр сэсся сирыс пыжсӧ новлӧдлӧма, азьлас воропас кык чери кыйысь кутчысьӧмаӧсь да. Коркӧ сэсся ланьтӧма жӧ, лигышмунӧма.

Ветлыны ковмас кыйысьяс дорас да аслым юасьлыны, кыдзи-мый делӧыс вӧлі. Оз быд лун та ыджда сиртӧ кыйлыны. Гежӧдика сӧмын 8–12 килоаӧсь веськавлӧны.

Пӧрысь йӧзсянь коркӧ эськӧ кывлі, мый ёна гырысь сиръяс миян юясын эмӧсь. Кыпӧдчывласны пӧ ваысь да ёсь пиньяса вомныс шонді водзас еджыдӧн дзирдалӧ. Абу на ставныс кер кылӧдӧмсьыд да катеръяслӧн бузлайтчӧмсьыд згинитӧмаӧсь.

Та вӧсна и, тыдалӧ, ме пола пырны джуджыдінъясад ваад. Татшӧмыд оз кынӧмыс сюмалӧм вӧсна, а дуригмоз кок пӧлӧдыд кыскас ю пыдӧсас — и эштіс олӧмыд.

Ог тӧд, шогмис эз сёйны татшӧм сирыд. Юрсӧ эськӧ косьтыны коліс да музейӧ сетны, мед тӧдісны, мый и Коми муын эмӧсь «крокодилъяс».

* * *

Небыда рытъя шондіыс енэжсӧ малалӧ. Кымӧръяс шойччӧны, быттьӧ турун лёдзсӧ абу удитӧмаӧсь топӧдны, зэрыс кобулӧ вӧтлӧма да.

Ӧти кымӧр торйӧн быттьӧ. Абу лёдз ни абу турун юр. Сійӧ меным чайтсьӧ еджыда — лӧза нитш вылӧ воддза лапаяснас нюжӧдчӧм ошкӧн. Орччӧн со ошпиыс. Буракӧ, кынӧмыс сюмавсьӧма да мамсӧ чӧдъя раскӧ нуӧдӧ.