КЫДЗИ БУРДЖЫКА КОЛЛЬӦДНЫ РЫТЪЯС ОКТЯБР ПРАЗДНИК ДЫРЙИ
Быд сӧветскӧй праздник водзвылын деревняса удж нуӧдысьяс ёна ноксьӧны: лӧсьӧдчӧны, тӧждысьӧны, кыдз эськӧ бурджыка нуӧдны праздниксӧ, мичаа-гажаа колльӧдны сійӧс. Медъён тӧждысьӧмыс овлывлӧ бур программа лӧсьӧдӧм понда.
Юр вылын медся ыджыд праздникным миян — Октябрса революция. Тайӧ праздниксӧ таво торъя бура колӧ нуӧдны: таво ӧд сылы дас во тырӧ.
Ме кӧсъя сетыштны ичӧтик отсӧгтор деревняса удж нуӧдысьяслы, индыштны налы, кыдзи Октябр праздник дырйи нуӧдны рытъяссӧ (кутшӧм программа серти).
Октябрыд ачыс вывті ыджыдтор. Гӧгӧрбок — вужсяньыс йылӧдзыс — он вермы сійӧс ӧти рытӧ сывйыштны. Быдторлы колӧ пуктыны аслыс (торъя) кад. Сы вӧсна ме ог и кӧсйы лӧсьӧдны программасӧ вывті ыджыд (ӧтувъя) рытлы, кӧні вӧлі мед ӧтлаалӧма ставсӧ: докладъяс и, сёрнияс и (речи), спектакль и, сьылӧмъяс-ворсӧмъяс и. Ӧтгудыр кӧ ставсӧ кутан нырны-тільны — нинӧм прамӧя оз артмы, разі-пельӧ шыбласьӧм сӧмын лоас, йӧзлӧн юраныс некутшӧм быдсатор (целостность) оз коль, ставыс сюв-сяв мунас, вошӧ. Став «официальнӧй» боксӧ Октябрса революция кузя (заседанньӧяс, докладъяс, лыддьысьӧмъяс, мукӧд сёрнияс) колӧ вӧчны лунъясын — праздник лунас, позьӧ вечернянас (буретш вӧскресенньӧ). Рытъяснас колӧ гажӧдны йӧзсӧ мича гажӧн.
Ӧні видзӧдлам, кутшӧм «материал» миян деревняясысь сюрас, мый серти вермам лӧсьӧдныс коми рытъяссӧ? Дерт, ёна паськӧдчыны (рочьяс моз) тавося Октябр праздник дырйи ми огӧ на вермӧ: гӧль на миян коми литератураным да. Но, ме чайта, быд сиктын эмӧсь нигаяс: «Гӧрд пӧлян», «Парма юргӧм», «Сьылан-лыддянъяс» (менам стикотворенньӧ чукӧр) да «Ордым» журнал. Сэсьясысь бӧрйысьӧмӧн позьӧ нин вӧчны шӧркоддьӧм «рытъяс».
Спектакль
Ыджыд Октябр праздник кузя кутшӧмсюрӧ (омӧлик) пьеса оз ков пуктыны — сыысь немтор, прӧстӧй «нинӧмабу» сӧмын артмас. Колӧ сувтӧдны бурджык пьеса. Мӧдарӧ кӧ шуны, сэтшӧм пьесаыс Октябр кежлад миян абу на. Сы понда ӧні Коми издательство Обполитпросветкӧд тэрмасьӧны сэк кежлӧ лэдзны да ыставны сиктъясӧ выль пьеса — «Сӧветскӧй чӧрт» (роч вылысь лӧсьӧдӧм), 3 торъя. Вевъялас кӧ издательство лэдзны тайӧ пьесасӧ, колӧ эськӧ зільны быдлаын пуктыны сійӧс: гажа, дай пытшкӧсыс (содержание) эм. Спектакль водзвылын колӧ висьтавны йӧзыслы, мый петкӧдлӧ тайӧ пьесаыс (тадзи колӧ вӧчны быд спектакль водзын). Сӧмын тайӧ водзкывсӧ оз ков кузя нюжӧдны — 5–10 минутӧн колӧ эштӧдны. Пытшкӧссӧ пьесаыслысь (кодъяс мый вӧчӧны да сёрнитӧны) оз ков водзвыв висьтавны — сэки «интересыс» сылӧн ёна чинас.
Оз кӧ сиктъясыд вевъявны судзӧдны тайӧ пьесасӧ, дерт, ковмас пуктыны кутшӧмкӧ мукӧд революционнӧй пьеса.
Спектаклькӧд ӧтик рытӧ оз ков сорлавны мукӧд пӧлӧс гажъяс — сьылӧмъяс, ворсӧмъяс, висьталӧмъяс (концерты с декламацией). Сы вылӧ колӧ торъя рыт пуктыны, сэки пӧльзаыс унджык лоас. Спектакль бӧрвылас позьӧ (праздник кузя!) лэдзны том йӧзӧс неуна гажӧдчыштны — ворсны, йӧктыны (пӧрысь йӧзыд, дерт, оз кольччыны); сӧмын гажӧдчӧмыс мед муніс мичаа, некутшӧм дурӧм-кулиганитӧм мед эз вӧв.
Гажа рыт.
Тайӧ лоӧ сьылана-ворсана-висьталана рыт. Тайӧс медсьӧкыд вӧчныд: колӧ бӧрйыны бур сьыланкывъяс, мича висьтъяс; кужӧмӧн колӧ лӧсьӧдны программасӧ — мыйсянь босьтны, мыйӧн помавны, мыйяс шӧракостас сюйны, медым ставсьыс (в общем) артмис ӧтторъя, йӧзлы сьӧлӧм вылӧ воана рыт.
Тайӧ рыт кежлас колӧ водзвыв (ӧнісянь жӧ) лӧсьӧдчыны: бура велӧдны сьыланкывъяс, мед сьылысьяс вӧлі тӧдӧны «наизусьт» сьыланкывъяссӧ, медым сьылігӧн эз артмы немӧйяслӧн моз омлялӧм (став кывъяссӧ колӧ яснӧя шуавны); сэсся сьылан гласъяссӧ (мелодии) колӧ ёнджыка велӧдны да правильнӧджык сьывны (уналаын на «Интернационал» оз мичаа сьывны). Сідзжӧ стикотворенньӧяс колӧ водзвыв сетавны мичаджык гӧлӧса ёртъяслы, мед велӧдасны да зутшасьлытӧг рыт вылас висьтавласны (декламация).
Сэсся колӧ ӧти ёртӧс (избачӧс) висьтавлысьӧ (руководитель) пуктыны, мед рыт вылас сійӧ сьылӧмъяс-висьталӧмъяс водзын зэв дженьыдика тӧдмӧдас йӧзсӧ ӧтитор-мӧдторйӧн.
Ме ногӧн, тайӧ рытсӧ колӧ юкны куим пельӧ (отделения) — самӧй буретш лоас. Позьӧ эськӧ вӧчны и кык юкӧнӧн да — медводдзасӧ коймӧдыскӧд ӧтлаалӧмӧн, сӧмын сэки оз дзик ладнӧ ло: ӧти-кӧ, первойя юкӧныс вывті кузь лоӧ, мӧдыс — зэв ичӧт сы дінын; мӧд-кӧ, коймӧд юкӧнас менам сюялӧма сьылӧмъяс-висьталӧмъяс Гӧрд Армия йылысь, — ме ногӧн, сійӧ зэв местаын: ӧні миян олӧмыс мукӧд государствояскӧд оз зэв шыльыда мун — озыръяс быдногыс война кыпӧдӧны; сы понда непӧштӧ миянлы (удж нуӧдысьяслы), став уджалысь йӧзыслы колӧ ыджыд мог пуктыны: Гӧрд Армия дор тӧждысьны, СССР-ӧс видзӧм йылысь (оборона) думайтны. Сы йылысь кӧ медбӧрын сьылам-висьталам, йӧзыдлы ёнджыка инас, ыджыдджык вежӧртас (впечатление) налӧн кольӧ.
1 юкӧн.
(Октябр понда вермасьӧм).
Висьтавлысь ӧтнас, занавес восьтӧм бӧрын, кыв видзӧ йӧзыслы татшӧмӧс кымын (примернӧ): «Ёртъяс! Талун тыри дас во, кыдзи Россияса робочӧйяс крестьянакӧд век кежлӧ шыбитісны ас вывсьыныс нартитысь озыръясӧс да босьтісны став власьтсӧ асланыс киӧ. Дас во чӧж нин ми асланым вежӧрӧн, мукӧд государствояс отсӧгтӧг лӧсьӧдім овмӧс, — весалім сісь коляссӧ важ киссьӧм сарстволысь да сы пыдди нинӧмабуысь, судзсьытӧг, быд нуждасӧ терпитӧмӧн, кыпӧдім-пуксьӧдім некӧн вӧвлытӧм выль государство — Сӧветскӧй Республика. Ёртъяс! Талунъя праздниксӧ не куш ми, Сӧвет республикаса уджалысь йӧз, казьтылам. Талун сьӧлӧмъяснаныс тшӧтш миян дінынӧсь став мувывса уджалысьясыс, став нартитӧм эмбуртӧм войтырыс, кодъяс озыр киподулын ымзӧны, пӧдӧны. Октябрыд ӧд (Октябрса революцияыд) лоӧ долыд олӧм понда вермасьӧм, озыръяс киподулысь мездысьӧм, мича оласног дорӧм. Талун, асланым ыджыд праздник лунӧ, ми сиам быдсяма бурсӧ став уджалысь войтырлы, ыстам сьӧлӧмсяньным чолӧмбыттьӧ мукӧд государствоясын Октябр понда вермасьысьяслы-тышкасьысьяслы!»
Тайӧ кывсӧ помалігӧн (бӧръя кывъяссӧ шуигӧн) сцена сайсянь локтӧны (мичаа!) сьылысьяс-висьталысьяс (гырысьяс, челядьлы оз ков). Медводдзаыс гӧрд плаг кутӧ. Пыриганыс ӧтпырйӧ ставныс (тшӧтш!) бура гораа шуалӧны:
«Мед олас, мед кыптас, мед му пасьта разалас Октябрса Революция!»
Сэсся пырысьтӧм-пыр жӧ сьывны «Интернационал» («Сувт, чеччы»).
Тасянь сэсся вӧлисти и босьтчас «рытыс». Дерт, позьӧ восьтны эськӧ веськыда «Интернационал» сьылӧмӧн да, толькӧ дзик нинӧм водзвыв шутӧгыд абу жӧ лӧсьыд. Ме ногӧн, тадзисӧ мичаджык лоас — сполнӧйджык, революционнӧйджык дай.
Висьтавлысь (йӧзлы): «Кутшӧм гажтӧм олӧмыс вӧлі миян Октябрса революцияӧдз, кутшӧм ӧні на быд мукӧд государствоын мунӧ, кыдзи миян Октябрса гӧгыльлӧн вуджӧрыс усьӧ став му пасьта, коді медвойдӧр сійӧ гӧгыльсӧ аддзис, — сы йылысь висьталас (висьталысьлысь овсӧ колӧ шуны татчӧ). Тайӧ мича гижӧдыс Биа Ӧгырлӧн (Яков Чупровлӧн), томиник выль коми-поэтлӧн».
Висьталысь сувтӧ водзӧджык да мичаа (сьӧлӧмсянь) висьталӧ (декламирует):
«Вуджӧр.
Му гӧгӧр кымӧръяс жӧдзисны —
Пемыдӧсь, гажтӧмӧсь, сьӧдӧсь...» (помӧдзыс. Быд строфа (нёль визь) бӧрын колӧ вӧчыштны ичӧтик кост, 8-ӧд строфа бӧрын вӧчны ыджыдджык кост да неуна колӧ вежыштны гӧлӧссӧ. «Ордым», № 4 — 1927 во).
Висьтавлысь (йӧзлы): «Ті кывлінныд (дай асьныд тӧдлінныд), кутшӧм курыд олӧм вӧлі Октябрӧдз. Сэтшӧм лёк олӧмсьыс мездысьны миянӧс велӧдіс ыджыд туйдӧдысь Ладимер Иллич Ленин. Сійӧ ӧтувтіс-котыртіс, вынсьӧдіс водзмӧстчысь уджалысьясӧс — коммунистъясӧс. Ленин киподулын найӧ вӧчисны Октябрса революция. Революция вӧсна унаӧн и юрнысӧ пуктісны бур революционеръяс — Октябрӧдз и, сы бӧрын и — гражданскӧй война дырйи. Эз ӧд этшаӧс и миян Коми мусьыд лыйлыны да юкмӧсъясӧ ловъя вылысь пӧдтыны Латкинъясыд... (Ӧні «губернятӧм губернатортӧ» став лыдтӧм-тшӧттӧм мыжсьыс асьсӧ котшкисны, — мед, кыдз шуласны, «понлы — пон и места»). Медъёна озыръяс зілисны бырӧдны коммунистъясӧс: найӧсянь ӧд став-му пасьталаыс усьӧ вуджӧрыс, кодысь тіралӧны-полӧны горш буржуйяс. Еджыдъяс (озыръяс) киподулысь ӧти коммунист эз петлы ловйӧн. Пленӧ кӧ вӧлі сюрасны — сэні и смерт. Но коммунистъяс эз повлыны смертысь, сьӧлӧмъясныс налӧн эз жугыльтчывны весиг асланыс гуяс водзын.»
Сьылӧны: «Ми аслыным асьным». («Расстрел коммунаров» ногӧн:
«Под частым разрывом гремучих гранат». — «Парма-юргӧм»).
Висьтавлысь: Уна сюрс мортӧс бур олӧм корсьысьӧм вӧсна лыйлісны, ӧшӧдісны, тюрмаясын сісьтісны, уна робочӧй да крестьяна усисны война вылын. Кувсис миян медбур велӧдысьным и, Ленинным. Вайӧ жӧ тані, ёртъяс, революция вӧсна кулӧм вокъяснымӧс казьтыштламӧй ставным сувтлӧмӧн.
Сьылӧны: «Дзебигӧн, колльӧдігӧн. Бур вокъясӧй, кось вылын усинныд ті...» (гӧрд плаг неуна колӧ лэдзыштны увлань. Тайӧ сьылӧмас, кор босьтасны: «Эз жалитлы тіянӧс», лӧсьыд эськӧ вӧлі, сайын кӧ кылӧ чепъясӧн гольскӧм. Медбӧръя строфасӧ сьылігӧн ставныс мунӧны, сцена кольӧ куш. Сьылӧм шы пыр ылыстчӧ, сэсся бырӧ. Здук мысти локтӧ висьталысь ӧтнас).
Татісянь сэсся позьӧ рытсӧ гажаджыка нуӧдны.
Висьтавлысь (йӧзлы): Бур водзмӧстчысь войтырыд куласны да, быттьӧ кыдзкӧ жальӧсь: мед эськӧ, думыштан да, на пыдди кувсясны пӧрысьяс, кодъяс ветлӧдлыныс нин оз вермыны-а, дугдывтӧг броткӧдчӧны — видӧны-ёрӧны ӧнія власьттӧ (эмӧсь ӧд сэтшӧмъясыд). Но да мед, куласны коркӧ и найӧ. Ставным кулам: нэм помтӧм олысь му вылын абу... Мыйкӧ колӧ вӧчны, мед миян бӧрын олӧмыс оз помась… Мыйкӧ эськӧ ӧнтай вӧлі больгӧ (шуны нимсӧ «Том войтыр, садьмӧй» висьталысьлысь) эстӧні да. (Бергӧдчылӧмӧн чукӧстӧ.) Нолтӧ, (нимнас шуны), волы татчӧ! (Пырӧ детина ли, ныв ли, киас ичӧтик гӧрд плаг). Мый нӧ тэ ӧнтай вӧлі эстӧні больӧдчан: пӧрысьяс пӧ вешйӧ кытчӧкӧ?
Висьталысь (быттьӧ вӧлисти гӧгӧрвоӧ): Но-о, сійӧ?.. Сійӧ Нёбдінса Витторлӧн гижӧд.
Висьтавлысь: Вай, ноко, висьтав бур йӧзыслы.
Висьталысь (водзӧ муныштӧ да збоя висьталӧ «Том войтыр, садьмӧй!»):
«Чойяс да вокъяс,
Вунӧдӧй шогъяс...» (помӧдзыс. «Парма юргӧм»).
Висьтавлысь (йӧзлы): «Со тай, мый висьталіс. Збыль ӧд сідз и эм: том войтырӧс колӧ садьмӧдны, мед найӧ велӧдчасны выль ногӧн овны да мудзысьясӧс, пӧрысьмысьясӧс да кулысьясӧс вежысьясӧн лоасны. Смена миян — пионеръяс да комсомолечьяс, том гвардия! (Том морткӧд кыкӧн гораа шуӧны.) Мед быдмас да ёнмас Комсомол!» Сэки сайсянь локтӧны (збоя) сьылысьяс. Водзвыланыс том йӧз, челядьяс бура унаӧн и. Медводдза том мортыс кутӧ гӧрд плаг. Сьылӧны «Том уджалысь йӧз» («Молодая гвардия», Парма юргӧм):
«Вай тувччӧй водзӧ, ёртъяс,
Гӧрд, югыд кыалань».
Помалігас («Пет тышкӧ, тільсьысь-пессьысь йӧз» сьылігӧн) гӧрд плаг колӧ вылӧджык кыпӧдны. Сэсся сценасӧ тупкыны занавесӧн.
Тайӧн позьӧ помавны 1 юкӧнсӧ. Дерт, позис кузьджыка вӧчны, толькӧ нинӧмла: тайӧ ӧд дзик «официальнӧй» юкӧн кодь. Сэсся оз ков вӧтлысьны лыдыс бӧрся, медтыкӧ бурлуныс да мичлуныс лои-а (ортсысяньыс).
Тӧдса сьыланкывъяссӧ сьывны позьӧ йӧзсӧ тшӧтш кыскыны (залаас мед кӧнсюрӧ пукалісны «ас йӧз» да сьывны босьталісны-отсалісны).
Сцена стенъясас колӧ 1-й юкӧн кежлас непременнӧ ӧшлыны плагъяс, плакатъяс Октябрса лозунгъясӧн (комиӧн) да вождьяслысь портретъяс (Ленин, Калинин, Рыков, Сталин), — позьӧ баситыштны ньыв лысъясӧн да посньыдик гӧрд плажокъясӧн.
Занавес лэдзӧм бӧрын колӧ вӧчыштны ичӧтик кост (антракт), висьтавны сы йылысь йӧзыслы.
Мукӧд юкӧнъяссӧ кокньыдджык вӧчны.
2-д юкӧн.
(Коми йӧзлӧн кыпӧдчӧм).
Тайӧ юкӧннас колӧ петкӧдлыны кык тор: 1) Октябр быд аслыспӧлӧс сёрниа йӧзлы (комилы тшӧтш) сетіс вӧля кыпӧдчыны-югдӧдчыны ас кывйӧн (сёрниӧн); 2) кутшӧма революция бӧрын вежсис коми йӧзлӧн олӧмыс (сьылӧм серти: сьыланкывъясыд ӧд олӧмыслӧн жӧ вуджӧрыс — «отражение»): жугыль-гажтӧм важ сьыланкывъяс пыдди петӧны пальӧдана-сьӧлӧмбосьтчӧдана выль сьыланкывъяс. Ӧти сайын тӧдмасясны коми гижысьяскӧд, найӧ гижӧдъясӧн (висьтъясӧн).
Вӧчны эськӧ колӧ тайӧ юкӧнсӧ дзик комиӧн пасьтасьӧмӧн (мичаа вӧччӧмӧн).
Занавес воссьӧ. Сьылысьяс пуксялӧмаӧсь сцена вылӧ да небыдика (нораника) сьылӧны:
1. «Шонді банӧй олӧмӧй» («Парма-юргӧм»).
2. «Доли-шели» (тайӧ сьыланкывйыс эм нотаясӧн Анисимов сборникын).
3. «Во садо ли, богороди» (колӧ эськӧ сьывныс тайӧс важ гласӧн — «стариннӧй» ногӧн, кузя нюжйӧдлӧмӧн).
Татчӧ позьӧ ещӧ на содтыны кутшӧмкӧ «роч сьыланкыв» (быд сиктысь сюрас мыйкӧ да мыйкӧ), кывъяссӧ кодлысь дзикӧдз нин торкалӧмаӧсь-бертлӧдлӧмаӧсь («Чистӧй коди» ли, «Завӧлгою» ли, мый ли).
Сьылӧм бӧрын висьтавлысь шуӧ йӧзыслы: «Гажтӧм вӧлі коми йӧзлӧн важӧн олӧмыс, сы вӧсна налӧн и сьылӧмъясыс жугыльӧсь вӧліны. Сьывлісны нэмӧвӧйся нориник «шонді банӧй» да мый да. Весиг гажаджык сьыланторъясыс, — «Паськыд гажа улича» кӧть босьтам, — мунлісны налӧн нора-гажтӧм «гласъясӧн». Сэсся сьывлывлісны роч сьыланкывъяс — «Во саду ли»-яс, мукӧдторъяс, дай налысь гласъяссӧ вежавлӧмаӧсь вӧлі асланыс ногӧн, бара жӧ норалань, гажтӧмлань. Мыйла сідзи артмыліс? Ӧти кӧ, комиыслӧн оланіныс (природаыс) гажтӧм, йӧзыс тырӧма вӧлі сьӧкыд уджӧн, олісны пемыда, — гажсӧ эз тӧдлыны, некысь вӧлі аддзывныс; мӧд кӧ, на вӧсна тӧждысьысьыс эз вӧв, некод найӧс эз туйдӧдлы мунны югыдлань... Но да, мый нӧ ме висьтала? Часлы, тӧварыш (шуны овсӧ «Варыш поз» висьталысьлысь) тіянлы лыддяс Нёбдінса Витторлысь гижӧдсӧ («Парма юргӧм»).»
Висьталысь, матӧджык сувтӧмӧн:
«Ылын-ылын, войвылын,
Джуджыд парма сулалӧ...»
Лыддьӧ куим строфа — 12 визь. Кор шуас: «Жугыль коми войтырлӧн эз вӧв гажа сьылӧмъяс», сэки сьылысьяс сувтӧны да пырысь-пыр босьтӧны сьывны:
«Парма шӧрын варыш поз» (сьылӧны помӧдзыс. Мелодияыс эм Анисимов сборникын: «Коми сьыланкывъяс»).
Висьтавлысь: Октябрса революция став оласногсӧ мӧдарӧ бергӧдіс. Сійӧ сетіс быд аслыспӧлӧс йӧзлы вӧля — кыпӧдчыны, югдӧдчыны ас кывйӧн, ас сёрниӧн. Тшӧтш и ми, коми йӧз, вӧрзьӧдчим водзӧ. Асланым оласног серти стрӧитам выль бур овмӧс (автономнӧй права революция сетіс). Коми уджалысь йӧз пытшкысь петісны бура уна нин ас водзмӧстчысь войтыр — велӧдысьяс, гижысьяс, удж нуӧдысьяс, — «варышпиян», кодъяс быд лёксӧ, пемыдлунсӧ зільӧны бырӧдны, чуксалӧны югыдлань, гажӧдӧны, выль олӧмлысь мича чужӧмбансӧ петкӧдлӧны. Босьтам кӧть талунъя рытнымӧс ми: важӧн ӧд ми эгӧ лысьтлӧ весиг думыштныс татшӧм гаж йывсьыс, а ӧні со сьылам и сёрнитам ас кывйӧн, гажӧдчам коми сьыланкывъясӧн, быдӧнлы гӧгӧрвоана сёрниясӧн. Ставсӧ тайӧ сетіс миянлы Сӧвет власьт, коді чужис Октябрса революцияысь. Сы бӧрын бура ёна нин вежсис и сьылан ногыд миян — лоины выль сьыланкывъяс, важ дорысь гажаджыкӧсь, — босьтам кӧть:
Сьылӧны: «Ӧтчыд овлӧ («Парма юргӧм»):
Мича нывъяс Эжва дорӧ лэччисны» (помӧдзыс).
Позьӧ ещӧ тані мыйкӧ выль гажаджыктор сьывны (нор сьыланкыв оз ков татчӧ сюйны).
Висьтавлысь (сьывсьӧм бӧрын): «Важ серти ми ёна нин бура да гажа оламӧ. Дерт, и ӧні на абу дзик кокньыд гӧгӧр олӧмыс, дай водзӧ на ёна лоӧ пессьыны-мырсьыны, сӧмын важ сир курыд олӧмыс ылӧ нин кылаліс. Медсьӧкыд олӧмыс важӧн мунліс нывбабаяс вывті: налӧн эз вӧв праваныс мужикъяскӧд ӧткодь, дай найӧ медпемыдӧсь вӧліны. Ныв дырйиныс ещӧ на найӧ гуляйтлывлісны тшӧтш зонъяскӧд, — гашкӧ, удайтчывліс и збыльысь мӧдлапӧвъясын йӧктыны, — а верӧс сайӧ мунӧм бӧрын став гажӧдчӧм налӧн помасьліс нэм кежлӧ. Ӧні и налӧн мӧд ногса олӧмыс лои. Сы йылысь висьталас (ним-овсӧ шуны, коді висьталас стикотворенньӧ «Коми аньлы»). Гижӧма деревняса морт, гӧлиник крестянин пи — Пармазон (Донысь, Тимушёв).»
Висьталысь декламируйтӧ: «Коми аньлы («Ордым», № 3 — 1927 во):
Ен тэ тӧдлы долыдсӧ,
Нэм эн аддзыв кокньыдсӧ» (помӧдзыс).
Висьтавлысь: «Не толькӧ нывбабаяслы колӧ тӧдны праванысӧ, став выль оласногыслысь туйсӧ колӧ аддзыны быд уджалысь мортлы. Сійӧс ми вермам корсьны бура велӧдчӧмӧн, юрвежӧръяснымӧс югдӧдӧмӧн. Миян коми муным озыр — му вылас и, му пытшкас и, гӧгӧр куйлӧны быдсяма донаторъясыс, ставыс на дзонь, вӧрзьӧдлытӧм. Та йылысь Жан Морӧс — поконик Иона Тимопеевич Чисталёв (вӧлі коми поэт) коми войтыр дінӧ со кыдзи чукӧстчыліс, — висьталас (шуны овсӧ висьталысьлысь)».
Висьталысь: «Пармаса войтырлы («Парма-юргӧм»):
Пармаса войтыр, чудь коми котыр» (помӧдзыс висьталӧ).
Висьтавлысь: «Збыльысь ӧд, вокъяс, мыйыс миян абу? Став эмбурыс-озырлуныс вӧрзьӧдлытӧм. Ми зарни вывті ветлӧдламӧ-а, гӧлиника, нужда пырысь оламӧ. Войдӧр сэтчӧдз некодлӧн могыс эз вӧв, коми йӧзлысь сьӧкыд уджсӧ кокньӧдӧм вӧсна некод эз тӧждысьлы. Ӧні ми асьным быд удж дорӧ кутчысям. Сӧмын муыслысь озырлунсӧ кыпӧдныс колӧ бара жӧ кужӧмӧн, тӧдӧмӧн, мед вӧліны асланым бура велӧдчӧм йӧз. Сы вылӧ гырысь школаясын (университетъясын, институтъясын) велӧдчӧны том коми войтыр, морт 350 кымын. Наысь коркӧ лоӧны (оз нин ков дыр виччысьны) асланым коми инженеръяс да мукӧд пӧлӧс гырысь велӧдчӧм йӧз. Найӧ отсаласны коми йӧзлысь овмӧссӧ кыпӧдны, сы вылӧ найӧ кӧсйысьӧны.»
Сьылӧны «Водзӧ» («Парма-юргӧм». Сьывсьӧ «Будённӧй марш» ногӧн: «Мы красные кавалеристы» моз. Оз ков вывті тэрмасьӧмӧн сьывны, мед став кывъясыс лоӧны гӧгӧрвоанаӧсь):
«Гӧрд югыд шонді енэж шӧрӧ петӧма» (помӧдзыс).
Висьтавлысь: «Воамӧ коркӧ и сэтшӧм олӧмӧдз: гашкӧ збыльысь джуджыд Тӧвпозіз гӧрасӧ Вой Уралысь пӧртамӧ зарниӧ да. Став олӧм коми йӧзлӧн — сьӧкыд удж. Кытчӧдз ми асьным огӧ прамӧя югдӧй, пыр лоӧ сьӧкыд удж улын кыссьыны. Ӧні тай, майбыр, велӧдчӧмыс ас сайын, туйыс восьса — медтыкӧ кӧсйӧмным вӧлі-а! Сэки вӧлисти ми кокньыдика овмӧдчам. Сэтшӧм олӧмланьыс ми мунам нин; некод кӧ миян туй шӧрӧ лёк вӧчны оз сувт, регыдӧн воам, ёртъяс! Лоӧ на, дерт, бура ёна тільсьыны, зіля уджавны. Сӧмын уджсӧ нуны кутам нимкодясьӧмӧн, водзӧ кутам восьлавны збойджыка — гажӧдчӧмӧн!»
Пырысь-пыр сьывны босьтӧны: «Коми збойлун («Парма юргӧм»):
Гажаджык, коми йӧз, олӧй!
Шогсьыны, бӧрдны оз ков!» (помӧдзыс).
Занавес тупкысьӧ. Тадзи помасьӧ 2-д юкӧныс. Колӧ бара кост вӧчны.
3-ӧд юкӧн.
(Гӧрд армия — Октябрса революцияӧс видзысь).
Тайӧ юкӧныс лоӧ дженьыдик: коми литература Гӧрд армия йылысь вывті нин гӧль — 2–3 сьыланкыв сӧмын эм, лыддянторйыс (стик) ньӧти абу. Сэсся, ме чайта, «Провожала меня мать» кындзи мукӧд мотивъяссӧ деревняясад оз тӧдны дай, — веськыд мат!.. Кыдзкӧ колӧ сьывны, лоӧ велӧдчыны, либӧ мӧд «салдатскӧй» сьыланногӧн сьывны. Ме ӧтикӧс лӧсьӧді жӧ — «Вӧлаяс Будённӧйлӧн» («Конница Будённого»), мотивыс зэв бур, абу сьӧкыд сьывныс и, — колӧ велӧдны тайӧс. Коді балалайкаӧн кужӧ ворсны, сыкӧд регыд позьӧ велавны сьывны. Кывъясыс со кутшӧмӧсь:
«Енэж вывсянь шондіыс
Дзик би моз пӧдтӧ — пым,
Вӧлаяс Будённӧйлӧн
Лун степӧд рӧдтӧны.»
Первойя кык строкасӧ сьылӧ ӧти морт — босьталысь (запевало, — колӧ эськӧ тенор); мӧд кыксӧ — кыкӧн сьылӧны; «Вӧлаяс Будённӧйлӧн» кывъяссӧ сьылігӧн гӧлӧсъясныс янсавлӧны (воддзаыс босьтӧ вылӧджык, мӧдыс «терцияӧн» улӧджык), помсӧ — «Лун степӧд рӧдтӧны» — кыкнанныс сьылӧны ӧти гӧлӧсӧн, толькӧ воддзаыс дзик помсӧ — «ны» — вылӧ лэптӧ, мӧдыс — улӧ лэдзӧ (на октаву). Сы бӧрын чукӧрӧн (хором) сьылӧны кык пӧв бара: «Вӧлаяс Будённӧйлӧн лун степӧд рӧдтӧны» (воддза кык морт ногыс жӧ, толькӧ ёна тэрыба — кык ӧдйӧ), сэсся ставныс ӧти гӧлӧсӧн (в один тон) бара жӧ сідзи помалӧны: «Лун степӧд рӧдтӧны». Со и ставыс. Тайӧ сьывсьӧ толькӧ кык гӧлӧса хорӧн (оз ков нёль гӧлӧса). Сьылысьяслы колӧ юксьыны кык пельӧ (гӧлӧснаныс сӧмын, сулалӧны асьныс ӧтчукӧрын жӧ) — 1-й да 2-д гӧлӧс. Водзӧ сэсся сідз жӧ сьывсьӧ —
«Ми эг тӧдлӧ сералӧм —
Эг чужлӧ шӧвк пӧвстын, —
Быдмим свинеч шер улын
Да порок тшын пӧвстын.
Пӧльяс-батьяс славаӧн
Ми огӧ ылӧдчӧ, —
Врагӧс шырны сабляӧн
Ми асьным велӧдчим.
Панъяс мед оз ошйысьны
Зэв тшапа ветлӧмӧн, —
Некытчӧ не воштысьны,
Кор найӧс вӧтӧдам.
Еджыд кутас помнитны,
Кыдз гӧгсӧ зэлӧдліс,
Лэбӧ кор Будённӧйлӧн
Гӧрд варыш кельӧбыс.
Миян вылӧ гырдмӧны
Веж синъяс озырлӧн, —
Огӧ сетӧ мырддьыны,
Мый перйим Октябрын.
Сӧвет вылӧ кышасьӧ
Став мувыв мерлина, —
Водзӧ, водзӧ — тышкасьны,
Гӧрд кавалерия!»
Кыдзи балалайканас ворсны талысь мотивсӧ, помас петкӧдла, ӧні сёрнитам водзӧ «рыт» йывсьыным.
Висьталысь (занавес восьтӧм бӧрын ӧтнас петӧ да висьталӧ йӧзлы): «Сизим во нин пӧшти ми, ёртъяс, олам мирнӧй уджӧн. Миянлысь спокойнымӧс, бурлуннымӧс, олӧм кыпӧдан уджнымӧс видзӧ ыджыд мывкыда, повтӧм сьӧлӧма Гӧрд армия. Миян Гӧрд армия — сюсь часӧвӧй Октябрса революциялӧн, ён-крепыд стража, медбур дорйысьысь (защитник) Сӧвет Республикалӧн. Гӧрд салдат гӧгӧрвоӧмӧн сулалӧ Сӧвет власьт дор: сійӧ власьтыс ӧд — аслас. Война вылын косясигӧн ловсӧ сійӧ оз жалит — тӧдӧ, кутшӧм лёк олӧм лоӧ, вермасны кӧ озыръяс, генералъяс, — важсьыс на сьӧкыда пуксясны уджалысьяс вылӧ. Сы понда миян Гӧрд армия и ён, аслас ыджыд мывкыднас сійӧ и вермис водзсасьны да жугӧдны став войскасӧ озыръяслысь, пӧшти став мувывса буржуйяслысь. Войдӧр вӧлі салдатӧ нуӧны йӧзтӧ сарӧс да капиталистъясӧс видзны, быдногыс вӧлі сэні мучитасны, — вывті сьӧкыд вӧлі «служба» вылын. Сійӧн вӧлі «новобранечьяс» и юӧны садь быртӧдзныс муніганыс, горзӧны, матькӧны, гортса рӧдняясыс ырзӧмӧн бӧрдӧны, быттьӧ поконикӧс колльӧдӧны гуавны. Ӧні дзик мӧд ногса службаыд. Гӧрд армияыд — зэв бур школа. Асьным нин ӧд тӧдам: татысь мунасны служба вылад нинӧм тӧдтӧмӧн, сэтісянь воас сійӧ велӧдчӧм, югдӧм мортӧн. Эмӧсь на, дерт, и сэтшӧм мамъяс — тӧдтӧм, пемыд бабаяс, кодъяс оз на вермыны эновтчыны важсьыс да, кутӧны пиянсӧ армияӧ мунӧмысь, мукӧдыс ещӧ наросьнӧ на падмӧдӧ, кыдзи со Микулайӧс мамыс оз вӧлӧм лэдз мунныс. (Чукӧстӧ бергӧдчылӧмӧн.) Нолтӧ, Микулай, волы татчӧ да висьтав сы йылысь!»
Пырӧ ӧтик сьылысь, том морт (гӧрдармееч паськӧма, ичӧтик мешӧка), матӧджык сувтӧ да босьтӧ сьывны:
«Меным мамӧ долис пыр:
Мыйла мунан?..»
(Сэки пырӧны нывъяс. Сьылысь водзӧ сьылӧ:)
«Рӧдвуж локтіс керкатыр
Петан лунӧ.» } 2-ысь.
(Водзӧ сэсся босьтӧны сьывны нывъяс, «Микулайӧс» ӧлӧдӧмӧн моз):
«Кытчӧ нӧ тэ, Микулай,
Кытчӧ мунан?
Армияад эм нин тай.» (Сьылӧны: «Зэв зіль нылыс»-ӧдз, сэсся найӧ дугдӧны, босьтӧ бара «Микулай», улӧ нывъяслы копыртчылӧмӧн):
«Копыртчылі улӧдз сэк
Ме рӧдвужлы:
Кутны шедӧм вӧлясӧ
Колӧ кужны.» (Сэки пырӧны зонъяс гӧрд плагӧн да тшӧтш горӧдӧны «Микулайкӧд»:)
«Кутны шедӧм вӧлясӧ
Колӧ кужны» (сьылӧны помӧдзыс).
Висьтавлысь: («Микулайлы») «Молодеч, Микулай! Тайӧ тэ веськыда висьталін рӧдвужыдлы. (Йӧзлы) Эмӧсь ӧд и миян костын сэтшӧмъясыд: думайтӧны, кӧнкӧ, мед пӧ воюйтасны кӧть мый вӧчасны сэні-а, миянӧс пӧ мед спокойӧн колясны. Тадзи думайтны, ёртъяс, оз позь. Войнаыд, дерт, некодлы оз ков: Сӧвет власьт пуксьӧмсяньыс пыр став муыслы гораа висьтавліс: «Ми кӧсъям быдӧнкӧд мирӧн овны!» Ӧні сідзжӧ сійӧ тӧждысьӧ-видзчысьӧ, мед эськӧ буржуйяс бара эз кыпӧдны война. Найӧ быдногыс миянӧс кыскӧны, мед эськӧ ми скӧрмим да первой панім войнасӧ. Ми некор огӧ первой босьтчӧ воюйтны. Но воасны кӧ Сӧвет республика вылӧ пон горшъяс — буржуйяс — да кутасны гымгыны-лыйсьыны, йӧзӧс вины, — сэки ёртъяс, дерт и ми огӧ кутӧ кияс пуктӧмӧн пукавны. Сувтам водзсасьны накӧд воча! Войнаыд ӧд инмас не куш Гӧрд армиялы пронт вылын, — сійӧ миянлы ставнымлы инмас, тшӧтш миян сиктсалы. Сэки ӧд став олӧмным бара торксяс. Сы вӧсна колӧ быдӧнлы бур сьӧлӧмӧн сулавны-тӧждысьны Гӧрд армия дор! Сійӧ ӧд — ас понданым тӧждысьӧмыс лоӧ!»
Сьылӧны: «Ставным вӧлім» («Парма-юргӧм», ногсӧ тӧдӧны салдатӧ ветлысьяс).
Медбӧръя строфасьыс: «Коммунар оз некор бӧрд» колӧ «Коммунар» пыддиыс сьывны «Гӧрд салдат», сідз водзӧ.
Висьтавлысь: «Гӧрд салдатъяс кулӧмысь оз повны, дай шоча сы йылысь думайтӧны, — налӧн ӧти тӧжд: озыръяс мед миянлысь оз мырддьыны вӧлянымӧс, тӧждысьӧны вермыны-жугӧдны найӧс, — сэсся нинӧм. Ті кывлінныд, дерт, Будённӧй йылысь. Сылӧн вӧла армия эм. Мый найӧ думайтӧны? Со кыдз «будёновчи» сьылӧны ас йывсьыныс:»
Сьылӧны: Вӧлаяс Будённӧйлӧн:
«Енэж вывсянь шондіыс
Дзик би моз пӧдтӧ — пым...» (помӧдзыс).
Висьтавлысь: «Быдногыс кавшасьӧны, мися, озыръяс миян вылӧ, лӧсьӧдчӧны кыпӧдны ыджыд кось. Кор сійӧ лоас — ӧні некод на висьтавны оз вермы. Миянлы колӧ аслыным тшӧтш лӧсьӧдчыны сэк кежлӧ, — война кӧ лёк кырнышъяс кыпӧдасны, мед ми рӧсплӧкӧн эгӧ сюрӧ. Колӧ ассьыным уджнымӧс ещӧ на ёнджыка ӧддзӧдлыны, колӧ сӧлӧмъяснымӧс чорзьӧдны став мувывса понъяс вылӧ, кодъяс эралӧны миян вылӧ да кӧсйӧны уськӧдчыны, пурны, колӧ бура тӧждысьны Гӧрд армия понда, колӧ ставнымлы ӧтвылысь видзны Октябрса революцияӧн босьтӧмторсӧ!»
Ставныс сьылӧны (тайӧ сьывсьӧ «Красная Армия» ногӧн: «Белая армия, черный барон снова готовят нам царский трон. Но от тайги до британских морей» моз):
«Гуджгӧны озыръяс — лэчтӧны гыж,
Миянлы бара нин лэптӧны тыш.
Но мед кӧть мый, — воас понъяслы пом!
Миян Гӧрд армия быдӧнысь ён!
Мед жӧ Гӧрд армия
Кабыртас киас
Штыка винтовка чорыда!
Война кӧ воссяс,
Ставным тшӧтш босьтчам —
Буржуйӧс шӧри орӧдам!» } (Кыкысь)
Занавес тупкысьӧ. Тайӧн помасьӧ 3-ӧд юкӧныс и став рытыс. 3-ӧд юкӧныс кӧ дженьыд лоӧ, позьӧ ещӧ сюйны «Ставным вӧлім» сьылӧм водзвылын кык тор: 1) «Медбӧръя вӧт» Лебедевлысь («Ордым», № 6 — 1927); толькӧ оз ков, ме ногӧн, тайӧс сьывны, позьӧ декламируйтны (сьыланногыс абу пытшкӧс сертиыс, дай вывті кузь); 2) «Ылын-ылын, роч Кавказын» Колеговлысь («Парма юргӧм»), — тайӧс позьӧ сьывны. Ме эг сюй татчӧ некоднансӧ сы понда, медым йӧзыслӧн сьӧлӧмъясныс эз жугыльмыны (кыкнаныслӧн пытшкӧсъясыс «жаль» петкӧдлӧны да). Ме думысь, позьӧ менам гижӧд серти вӧчны — мед кӧть и дженьыд да, йӧзсӧ кыпӧдан «агитацияыс» эм.
Бура велӧдӧмӧн, водзвыв лӧсьӧдчӧмӧн, сьӧлӧмсяньджык кутчысьӧмӧн та серти позяс (ме надейтча!) Октябр праздник дырйи вӧчны бура мича рыт. Ме этша сюйи «матеръял» ещӧ коми муӧ еджыдъяс волӧм йылысь. Сійӧ колӧ кӧ, позьӧ жӧ содтыны 1-я юкӧнас кытчӧкӧ, толькӧ висьтавны йӧзыслы кутшӧмкӧ водзкыв лоӧ жӧ-а. Рытыс помасяс да, позьӧ висьтавны йӧзыслы бӧръя кыв — дженьыдика. Юкӧн костъясас позьӧ гудӧкӧн ворсны (выль сьыланкывъяс, рочӧн кӧть комиӧн — ӧткодь кывтӧгыд).
(Зэв эськӧ колӧ вӧлі тӧдны, кӧнъясынкӧ мыйкӧ вӧчасны оз та серти, — юӧртыштӧй праздник бӧрас!)
«ВӦЛАЯС БУДЁННӦЙЛӦН».
Босьталысь ӧтнас сьылӧ:
[1-д радз]
Сэсся мӧд гӧлӧс (мӧд морт) ӧтлаасьӧ, — вермас босьталысь и ӧтнас сьывны (вылыс гӧлӧссӧ):
[2-д радз]
Ставӧн (хором) сьылӧны гораа:
[3-д радз]
[Ставныс таті сьылӧны ӧти гӧлӧсӧн].
[4-д радз]
Водзӧ сэсся та ногӧн жӧ сьывсьӧ помӧдзыс. Кутшӧм визь костӧ абу пуктӧма чипырсӧ, сійӧ струнаяснас оз и ков ворсны.
Балалайка колӧ лӧсьӧдны тадзи: 1-й струнаыс мед вӧлі «соль»-тонын; шӧр (2-д) струнаыс да 3-дыс — «ре»-ын (овлывлӧ эськӧ пыр «ля» да «ми» балалайкаыдлӧн «стройыс» да, тайӧ сьыланкывсӧ велӧдны лоӧ ӧти тонӧн улӧджык лӧсьӧдлыны). Медым тоныс лои правильнӧй, колӧ со кыдзи видлавны: шӧр струнасӧ кӧ 5-ӧд ладас личкӧмӧн вӧрзьӧдан, мед сылӧн шыыс (звук) вӧлі дзик ӧткодь восьса (некутшӧм ладӧ личкытӧг) 1-я струнаыскӧд; либӧ 7-ӧд ладас кӧ личкӧмӧн кучкан 1-я струнасӧ, мед шыыс сылӧн ӧткодь вӧлі восьса шӧр струнаыскӧд (сӧмын сійӧ «октаваӧн» лоӧ улынджык-а — кызджык гӧлӧса). Коймӧд струнасӧ лӧсьӧдны колӧ шӧр струна сертиыс — дзик ӧтик шыаӧсь мед вӧліны. Тайӧ сьыланкывйыс заводитчӧ вылыс «ре»-сянь (1-я струнаыслӧн 7-ӧд ладыс).
Ӧні сэсся видзӧдламӧ пасъяс (чипыръяс) вылӧ. Куим визьыс — куим струна (тані струна пыддиыс колӧ гӧгӧрвоны визь костсӧ , — визьыс нёль, костыс куим); чипыръясыс визь костъясас — ладъясыс (кымынӧд лад костӧ колӧ чуньясӧн личкыны струнаяссӧ ворсігӧн): 1 — медводдза лад, 0 — восьса струна, сідз водзӧ. Медвылі радас — кузьтаыс: дыр-ӧ колӧ кутны (нюжӧдны) ӧтик шысӧ ӧти местаын, кымын «удар» («ударсӧ» позьӧ лыддьыны кокӧн джоджӧ тапйӧдлӧмӧн: коклапанад кор топнитан джоджӧ да бӧр лапатӧ лэптан вывлань — лоӧ ӧтик (1) удар, ӧтарӧ лэдзӧмыс либӧ ӧтарӧ лэптӧмыс лоӧ удар джын (½), — удар джын позьӧ кокньыдджыка кывны, кыкнан кокнад кӧ кутан переменаӧн топйӧдлыны джоджӧ — быд топнитігӧн артмас сэки удар джын; ударӧн-джынйӧн (1½) артмас, кор шуйга кокӧн топнитам кыкысь да огӧ на удитӧ мӧдысь топнитӧм бӧрас кокнымӧс вывлань бӧр лэптыны, либӧ топнитам кӧ шуйгаӧн, сэсся веськыдӧн, сэсся бара шуйгаӧн). Шӧркоддьӧма мунігӧн быд воськовтӧм лоӧ ӧтик удар.
Велӧдчигӧн позьӧ сьывны надзӧник (медленно), бӧртинас ӧдйӧнджык — збоя.
