СПЕКТАКАСИГЪЯСӦН
«Приччаяс»
Быдӧн тӧдӧны: спектакъяс вылын ворсысьяс чужӧмъяснысӧ мавтӧны быд пӧлӧс краскаӧн, юрас сюйӧны парикъяс, ляскалӧны усъяс, тошъяс, пасьталӧны мӧд пӧлӧс паськӧмъяс. Тайӧ вӧчсьӧ сы понда, медым пьеса сертиыс пӧртчыны сэтшӧм мортӧ, кодӧс кӧсъян ворсны; шуам, кодкӧ ворсӧ юысь мортӧс, сійӧ сэтшӧма и вӧччӧ: пасьтасьӧ лёк паськӧмӧн, юрсиыс дзуг, нырыс гӧрд, шапкаыс юрсьыс усьны кӧсйӧ; попӧс кӧ ворсан — дерт нин лоӧ пӧдрасникасьны да кузь юрсиа парик юрад сюйны; купечӧс либӧ ворсігӧн пасьталӧны кузь дӧрӧм (унджыксьыс гӧрд рӧмаӧс), дӧрӧм вылас жилетка, рушкусӧ содтӧны (дӧрӧм улас сюйӧны кутшӧмсюрӧ кӧлуй), тош вӧчӧны (ляскӧны) паськыдӧс, — сідз водзӧ.
Унаысь овлывлӧ, ворсігкостіыд сцена вылад друг мыйкӧ лоӧ: шапкатӧ пӧрччигӧн тшӧтш нетшыштсяс парикыд, либӧ «рушкуыд» кутас увлань кыссьыны, лоӧ кинад кутны (быттьӧ ворсысьтӧ зэв чорыда кынӧм висьӧм топӧдӧма), либӧ ускыд тӧдлытӧг друг шлёпмунӧ джоджӧ, тӧдлан кӧ эськӧ — дерт, кинад кутыштан да, бара жӧ абу лӧсьыд (быттьӧ кодкӧ паръяд лӧсыштӧма), либӧ нӧ тошкыд дзоньнас шливкнитас кок улад... Быдсямаыс овлывлӧ. Видзӧдысьясыдлы, дерт, теш-серам, — абу и дивӧ: ловъя мортлӧн дзик нинӧмысь сёрнитігкості друг тошкыс джоджӧ шлывкмуніс, пуксис!.. Дерт, тешкодь! А кутшӧм сэки ворсысьыдлы? Сьӧлӧмыд веськыда пуӧ, некытчӧ он инась, йӧз вылӧ он лысьт бергӧдчывны, яндзим видзӧдлыныд, «причча» йывсьыд сӧмын и мӧвпалан, мый ворсан весиг вунӧдан, висьтавлысьыдлысь (суфлёрлысь) омӧля кывзан, быд здукын торкласян, — шуны кӧ, дзикӧдз юрыд бергӧдчас, верман став пьесасӧ весиг сэки тшыкӧдны. Коді ворслывлӧ спектакъяс вылын — тӧдӧ, кутшӧма сійӧ сэки асьсӧ «чувствуйтӧ»... Деревняясын, дерт нин, унаысь быдсяма «приччаыд» сулас да, сэні ӧд абу и дивӧ: нинӧм абу, клей пыддиыд пуӧм картупель, ус-тош пыддиыд — кудель либӧ рой, краскаыд — са. Дерт, быдторйыс сэні овлӧ, — кыдз рочьяс шуласны, — «смек и горе». Унаысь на овлывлӧ и Сыктывдін карын, торъя нин колян воясӧ, кор клейясыд вӧліны омӧльӧсь, кор ус-тошъясыд оз жӧ вӧлі судзсьыны да, лоӧ вӧлі кудельысь жӧ вӧчны кузь тошка дзор старикъясӧс.
Унаысь овлывлӧ и мукӧд пӧлӧс «тешъяс» ворсысьяс костын.
Мукӧддырйиыс збыль вӧлі сьӧмдытӧдз асьным сералам сцена саяд, огӧ вӧлі вермӧ весиг кутчысьны и сцена вылад, ворсігӧн сералам пыксьӧмӧн, медым эськӧ оз пыльснитӧд.
Тані мыйсюрӧ кӧсъя казьтыштны важ ворсӧмысь, мыйяс ме ачым тӧдлывлі, мыйяс ас вывті мунлыліс спектакасигъясӧн, — кодлы серам вылӧ, кодлы пӧльза вылӧ, либӧ тшӧтш кыкнаныс вылӧ.
Виӧм бӧрын этша нин чеччалан эськӧ да...
Сцена вылын ворсігӧн артистлы колӧ асьтӧ зэв топыда кутны: торксян кӧ — пырысьтӧм-пыр колӧ кыдзкӧ веськӧдчыны, пельястӧ колӧ пыр чошкӧдӧмӧн видзны, медым висьтавлысьлысь (суфлёрлысь) кылан кывъяссӧ (омӧля кӧ рольтӧ тӧдан — сэки веськыд нин мат), нинӧмысь оз ков повны, кор оз ков (оз позь пьеса серти) здрӧгнитны — оз ков, медым весиг некыті эз вӧрзьыв, кор оз ков серавны — оз ков, верман тшыкӧдны ворсӧмсӧ: драма пыдди артмас теш. Прамӧй артистъяс дзик пьеса серти ворсӧны, налӧн гӧгӧрбок лючки артмӧ. Миян, дерт, вывті уна овлӧ мӧдарӧ — коркӧ шочиникатӧ петалан сцена вылад да, дерт, он ло артистӧн.
Певраль 14-ӧд лунӧ 1919 воын Сыктывдін карса Нардомын ми пуктім драма «Ыджыд мыж» (первойысь на). Сэні коймӧд вӧчӧмас (действийӧас) мӧс видзысь Митрей виӧ (пуртӧн сутшкӧ морӧсас) Парась нима нылӧс, — тайӧ местаыс пьесаас зэв шуштӧм, жугыль. Ныв кулӧ. Сэтчӧ мыйкӧ дыра мысти локтасны кык стӧрӧж. Самӧй сійӧ здукын сцена сайын ӧтик морт (сотскӧй) пищальысь друг дзенӧбтас. Сэки кулӧм Парасьыд миян кыдз тай черӧбтас, гораа чилӧстас да кыкысь ли куимысь бура вылӧ и кыпӧдчылас!.. Йӧз пӧвстад (залаад) серамыд сэки. Эськӧ некутшӧм серам оз ков вӧлі, оз позь. Тадзи драма местаыс и воши. Бӧрвылас ме нылыдлысь юала: мыйла нӧ, мися, эн куйлы шы ни тӧв? Нылыд шуӧ: вунӧді пӧ, кутшӧм кыв бӧрын лыяс сотскӧйыд...
Со ӧд кутшӧм! Ӧти кыв нылыдлӧн вунӧма да, став ворсӧмыс дзугсис. Ок, бура колӧ тӧдны (велӧдны водзвыв) ассьыд рольтӧ!
«Кытшыш нӧ тайӧ атшыш?»
Мукӧддырйи ворсӧмыд вермас тшыкны дзик нинӧм тӧдлытӧг. Он весиг думайт сы йылысь эськӧ да. Рольтӧ пӧшти наизусьт тӧдан и, быдтор вӧчны кужан и, став ворсысьыд местаынӧсь и, — друг кытысянькӧ «причча» улӧ веськалан.
Тӧвнас (январ да певраль тӧлысьясын) 1920 воын ветлім ми дзонь ворсысь чукӧр Сыктыв вожӧд (Поёлӧдз) да Эжва вожӧд (Вомынӧдз, водзӧсӧ оз позь вӧлі мунны — еджыдъяс сэки Аныбын сулалісны) — спектакъяс вӧчалім да выльногса олӧм йылысь висьтавлім йӧзыслы. Ветлігӧн ми ворсім пыр ӧти драма — «Шонді петігӧн дзоридз косьмис», ворсім дас вит вӧлӧсьтын, рольяс ставным тӧдам зэв бура. Ворсысьяс — пыр ӧти пӧлӧс йӧз, сӧмын кывзысьяс вӧлі вежласьӧны (аслыным нин вӧлі кажитчӧ, быттьӧ и кывзысьясыс пыр ӧти пӧлӧс йӧз)... Быдлаын зэв лӧсьыда коллялім спектакъяс. Сэсся медбӧръя вӧлӧсьтас нин (Вомынын) и «подгадитім», дзугим неуна. Ставыс лои кыдзкӧ друг, нинӧм виччысьтӧг, тӧдлытӧг.
Медбӧръя (коймӧд) вӧчӧмас висьысь мортӧс видлыны локтӧны суседъяс, на пытшкын тшӧтш ӧти пӧрысь старик. Висьысь садьтӧм куйлӧ, биа, сӧрӧ, йӧзыс ставныс чӧв пукалӧны, корсюрӧ сӧмын зэв надзӧникӧн кыв-мӧд видзасны, медым висьысьыс оз садьмы сёрни шысьыныс. Сэки старикыд (сьӧкыд пеля ачыс) бура гораа и юалӧ кӧзяйкаыслысь: «Пекла, кытысь нӧ тайӧ ачыс?»
Тайӧ стариксӧ ворсысьыс сэтчӧдз ворсліс нин миянкӧд тшӧтш Нёбдінын дай Шойнатыын. Ворсӧ зэв бура (унаысь ворслывліс сы бӧрын и Сыктывдін карын, пӧшти быд пьесаын). Сэки сы вӧсна став «приччаыс» миян и артмис. Ме вӧлі висьтавла (суфлёрала) сцена сайсяньыс, ӧшинь пыр. Стариктӧ ворсысьыд сэки гӧлӧстӧ и вежас (некодлы водзвыв та йылысь эз висьтав ачыс) да кутшӧмкӧ вӧсньыдик джеджган пӧрысь гӧлӧсӧн и шуас: «Пекла, кытшыш нӧ тайӧ атшыш?..» Ставныс сэки сцена вылын сьӧмдісны — сералӧны пыксьӧмӧн, бергӧдісны чужӧмнысӧ мӧдарӧ. Кыв шуны некод оз вермы. Лои бура ыджыд кост. Висьысь морт (збыль вылӧ вӧлі висьӧ ворсысьыс) дӧзмӧма крӧвать вылын. Дерт, йӧзыд серамнымӧс казялісны да кодсюрӧ тшӧтш серӧктіс, кӧть ачыс эз гӧгӧрво, мыйысь сералӧны ворсысьясыс...
Тані серамыс лои дзик мӧд гӧлӧсӧн стариклӧн шыасьӧмысь. Сэсся унаысь нин ӧти пьесатӧ ворсӧма да, ёна кытсюрӧ тешкодь да, асьным зэв гажаа ветлім да, эгӧ вермӧ кутчысьныд старик шыасьӧм бӧрад. Веськыда кӧ шуны, старикыд шуис зэв лӧсьыда, сідз быттьӧнӧсь и ляскис. Сідз эськӧ и колӧ вӧлі, сӧмын колі сылы миянӧс водзвыв тӧдмӧдны гӧлӧссӧ вежӧм йылысь.
Некор оз ков медбӧръя репетиция бӧрын, сцена вылын ворсігӧн нин мыйсюрӧ ассянь лӧсьӧдавны, содтавны. Кӧсъян кӧ мыйкӧ вежны — колӧ водзвыв сы йылысь висьтавны ворсанног нуӧдысьлы (режиссёрлы).
«Артистыд» быдлаын туплясьӧ
Сыктывдін карысь ӧтдор, кык воӧн (1921 воӧдз — сы бӧрын эг нин деревняясӧ ворсны ветлы сэсся) ме вӧлі кызь нёль коми деревняын, — весиг Яренскӧ ветлім комиӧн ворсны. Ветліг-мунігад быдторсӧ эськӧ тӧдлан да, ставсӧ он вермы гижны. Ок, ёна коркӧ ми, «Сыкомтевчук» пиян, и муркӧдчывлім. Ӧні тай мыйкӧ ланьтім-а... Ме чайта на кыптылам важ дорсьыс на чорыдджыка. Ӧні оз на быдлаӧ киным судзсьы: уджалан кад самӧй. Часлы, шойччыштам да, ёнмыштам да, босьтчылам на! Коми артистъяс шеныштласны на бордъяснаныс паськыд парма пасьта!.. Ми кӧ огӧ вермӧй, — мукӧд, миян бӧрсаяс, босьтчыласны. Ок, ёна на гажа олӧм лоас Коми муын!.. Но, ме ылалі воддза олӧмтӧ арталігад... Часлы, ещӧ важсӧ казьтышта.
Ёнатӧ ветліг-мунігад, мися, быдторсӧ аддзылан. Ӧтчыд Зеленечсянь Койтыбӧжӧ вуджигӧн ми друг думыштім Койтыбӧжын спектак вӧчны. Лӧсьӧдчим ворсны «Гудрасьӧм» — сэтчӧ сӧмын вит ворсысь и колӧ. Ставыс эмӧсь, сӧмын мельник Миронӧс некодлы ворсны. Пукалам доддьын, шогсям.
— Ме ворса мельниксӧ, — шыасис друг миян ямщикным.
— Тэ? — чуйми ме.
— Мый нӧ? Ворса бара.
— Эн серав.
— Збыль ворса. Ме ӧд Зеленечад унаысь волывлі спектакъяс вылад, ичӧтикасӧ гӧгӧрвоа жӧ... Сэсся ӧд висьтавлысьыс лоӧ жӧ?
— Лоӧ. Сідз кӧ — ворсам! — нимкодь лои ставнымлы.
Койтыбӧжӧ воим да челядьӧс ыстім йӧзӧс юӧртны, мед локталасны спектак вылӧ. Сы кості ме велӧді, мый верми, выль «артистӧс» — прӧстӧй Зеленечса томиник крестянинӧс.
Коркӧ воссис ворсӧм (школа калидорас). Но, зонмӧ, муртса жӧ ставным серамла эгӧ потласьӧ сэні, сэтшӧмӧдз воштіс миянӧс кужысь — «артистыд»!..
Коркӧ Ӧпим (гӧтырыс) Миронӧс тойлаліс керкасьыс, Мирон гири-люкиӧн кильчӧ поскӧд лэччис да клёнгысис-уси. Зэв лӧсьыда артмис!.. Сы бӧрын сэсся гыжъясигтырйи чеччис, пуксис улӧс вылӧ, пызан дорӧ... Ме чайтлі, мися, водзӧ татшӧм бура жӧ ставыс мунас. Эз тай сідз ло! Мыйӧн воис улӧс вылад, мыр моз и кутіс сэні пукавны, дзоргӧ-видзӧдӧ ачыс суфлёр вылӧ. Мый суфлёр шуас — сійӧс и Мирон шуас, ачыс оз весиг вӧрзьӧдчыв. Мыйкӧ кӧ оз кыв — копыртчылас суфлёрлань, пельсӧ ӧшӧдас дай юалас:
— А? Мый шуин?
Ми сцена сайын сьӧмдӧмаӧсь, сералам.
Суфлёр шуас: «Кыскӧ табак кӧшель».
Сэки колӧ Миронлы зепсьыс кыскыны кӧшель эськӧ, а Мирон нинӧм оз вӧч; пукалӧ из моз улӧс вылын, видзӧдӧ суфлёр вылӧ да шуалӧ сы бӧрся:
— Кыскӧ табак кӧшель...
Суфлёр шуас: «Ӧзтӧ каллян». Мирон сы бӧрся:
«Ӧзтӧ каллян...»
«Мирон чеччӧ...»
— Мирон чеччӧ... — Ачыс оз весиг и думайт чеччыныс.
Ме сцена сайсянь чуксала Миронӧс, мед мунас сэтысь, — нинӧм оз кыв.
«Босьтӧ сьывны...» Мирон сэтчӧ бара шуас:
— Босьтӧ сьывны...
Миронлы колӧ сьылігтырйи мунны сцена вывсьыс, а сійӧ нинӧм оз и думышт. Мужик мунӧм бӧрын керкасьыс эськӧ колӧ Ӧпимлы петны да, кытчӧ петан? Мужикыс век на сатшвидзӧ сэні.
Бура ыджыд кост нин сэні лои. Сэсся суфлёр шуис: «Петӧ Ӧпим». Миронлы окота водзӧ «ворсны», нюммуніс зэв нимкодя да шуис:
— Петӧ Ӧпим... — Ачыс бара дзоргӧ суфлёр вылӧ.
Ме сэсся сцена сайсянь пинжак пӧлаӧдыс босьті дай кыски ортсӧ. Оз на ӧд вӧлі ещӧ и лок, петитчӧ:
— Мыйла нӧ, — шуӧ, — кыскан? Часлы...
Ме Миронӧс кыски, ачым ог вермы кутчысьны — серамӧй петӧ. Сцена вывсяньыд джоджас лэччигӧн Мироныд веськалі кокъяснас тыртӧм ва ведраясӧ (Ирӧ мунліс вала войдӧрджык). Толькӧ нин гиль-голь да брунь-брань лои сэки!.. Ми нин сэні вак-вакӧн серавны кутім. Ӧпимлы колӧ петны, да оз вермы — сьӧмдӧма, сулалӧ сцена сайын, мӧдар бокас.
Ӧдва коркӧ вермим лӧньны да помавны.
Вот колӧкӧ и «артист»!.. Нэм оз вун тайӧ ворсӧмыс!
Ньӧтчыд оз ков лэдзны сцена вылӧ тӧдтӧм-кужтӧм ворсысьӧс. Лӧсьӧдчытӧг, роль велӧдтӧг некод некор оз вермы ворсны. Тештӧ, Зеленечса «Мирон» мозыд, дерт, гашкӧ, вӧчас ыджыдӧс, сӧмын этша пӧльзаыс сыысь. Ладнӧ ещӧ «Гудрасьӧмыд» омӧлик ворсантор, «таковскӧй», кыдз шуласны, а вермис ӧд веськавны бур пьеса вылӧ.
