ЛИТЕРАТУРА КЫВ ОЗ КОВ ЁГӦСЬТНЫ ^сёрнитӧм вылӧ/^
Вит во сайын, 1929-ӧд воын, крестянскӧй писательяс Ставроссияса І-д съезд вылын (кӧні ме вӧлі делегатӧн) ыджыд пролетарскӧй писатель Максим Горький висьтавліс: литература кыв колӧ синмӧс моз дӧзьӧритны, видзны ёгӧссьӧмысь. И сыысь войдӧр, и сыысь бӧрынджык Максим Горький пыр зэв ёна вермасьліс литература кыв сӧстӧммӧдӧм вӧсна, унаысь гижліс та йылысь, сетавліс индӧдъяс, велӧдліс да тшӧктыліс писательясӧс тӧждысьны литература кыв весалӧм, бурмӧдӧм понда. Та йылысь жӧ ёна тӧдчӧдӧмӧн висьталіс Максим Горький аслас докладас и сӧветскӧй писательяс Ставсоюзса 1-ӧд съезд вылын, дай съездыс сы йылысь паськыда сёрнитіс.
Та бӧрын позьӧ нин вӧлі чайтны, мый и коми писательяс тшӧтш чорыда босьтасны став индӧдъяссӧ тӧд выланыс да бурджык кывйӧн кутасны гижны художествоа коми литература.
Сӧмын тай кодсюрӧлы ӧнӧдз на тайӧ ыджыдторйыс абу тырвыйӧ имитӧма.
Кор газетын петӧм статтяясысь казявлан нелючки нога кывйӧн гижӧм, сы вылӧ он ёна тӧд вылӧ босьтӧмӧн видзӧдлы, кыдзкӧ миритчан: газетӧ тэрмасьӧмӧнджык лоӧ гижны да, кыдзкӧ тӧдлытӧг (случайнӧ) веськавны вермас и ёгыд. Сы вӧсна быттьӧ сэтшӧмыс «прӧститана»-тор (кӧть газет кывйыс — сійӧ жӧ литература кыв, и колӧ чорыда вермасьны сійӧс бурмӧдӧм вӧсна). Но художествоа литератураӧ оз ков весиг «кыдзкӧ тӧдлытӧг» кольны гижӧд ёгӧсьтан да торкалан кывсӧ. Художествоа литература колӧ лӧсьӧдны-тэчны мича сӧдз кывъясӧн, пыдісянь ставсӧ тӧд вылӧ босьтӧмӧн, уна пӧв арталӧмӧн, — думайтӧмӧн. Непӧштӧ быд строфа, куплет либӧ сёрникузя (предложение), непӧштӧ быд визь, рифма либӧ кывбергӧдчӧм (оборот речи) колӧ правильнӧя лӧсьӧдны, но весиг быд торъя кыв колӧ бура мӧвпалӧмӧн гижны да стӧч аслас местаӧ гижӧдад сюйны, мед эськӧ произведенньӧыд артмис збыльвылӧ художествоа — мича, шыльыд, мольыд, быдӧнлы гӧгӧрвоана, вежӧрӧ и сьӧлӧмӧ йиджана, а литература образъяс мед вӧліны яркӧйӧсь да гижӧд сертиыс коланаӧсь, мунанаӧсь. Ме ногӧн, татшӧм тыдовтчасъясыс и петкӧдлӧны быд писательлысь художествоа гижан мастерствосӧ. Нӧшта на, дерт, колӧны татчӧ гырысьторъяс, шуам кӧть: сюсь вежӧртас, паськыд тӧдӧмлун, грамота, — мӧд ногӧн кӧ, писательлӧн мед вӧлі тырмымӧнъя культура, сідзжӧ колӧ сэсся практика да техника.
Вот тайӧ став качествоясыс миянлы, коми писательяслы, буретш и оз на тырмыны, сы вӧсна и художествоа коми литератураным артмӧ качествонас улын, жеб, тыр вир-яйтӧм. Ме чайта, та йылысь коми литература лыддьысьяслы оз ков висьтавны — аслыныс тыдалӧ воддза художествоа произведенньӧясысь. Но босьтам бӧръяяссӧ, медбӧръяяссӧ, кодъяс петісны сӧветскӧй писательяс съезд бӧрын нин, весиг бӧръя лунъясӧ. Ӧд и найӧ оз зэв дзирдавны да лӧставны ыджыд-джуджыд художествоӧн.
Со сентябр 16-д лунся «Вӧрлэдзысь» газетын петіс В. Латкинлӧн «Выльмӧдӧм лунъяс ^Газетын ӧпечатка: «лунъяс» пыдди гижӧма «муяс». — А. В. /^» поэмаысь бура ыджыд тор — «Кыдзи пансис тыш». Тані лоӧ меным неуна сувтыштлыны да ӧти сайын тӧдмӧдны лыддьысьясӧс кык торйӧн: 1) сентябр 16-д лунӧ жӧ пединститутын вӧлі сыктывкарса писательяслӧн да литкружковечьяслӧн собранньӧ, кӧні Шыладорса Миш (вӧлі сӧветскӧй писательяс съезд вылын делегатӧн) вӧчис доклад: «Сӧветскӧй писательяс Ставсоюзса 1-я съездлӧн итогъяс». Доклад кузяыс вӧліны сёрнияс. Изъюр Иван аслас сёрнитігӧн висьталіс тадзи: В. Латкинлӧн пӧ «Выльмӧдӧм лунъяс» поэмаыс художество боксянь вылынджык Илля Вась «Мунӧны» ^Изъюр Иван «Мунӧнысӧ» босьтӧ кыв техника боксяньыс, урчитӧмӧн, мый поэмаыс националистическӧй пытшкӧса./^ поэмаысь. 2) Шыладорса Миш аслас кӧрталана кывйын шуис тадзи, дай сылӧн кывъясыс петӧмаӧсь сентябр 20-д лунся «Вӧрлэдзысь» газетын: «В. Латкин, том гижысь, бӧръя гижӧдъяснас (торйӧн «Выльмӧдӧм лунъяс» поэмаӧн. — Н. В.) поэтическӧй культура боксяньыс сувтіс вылӧджык Нёбдінса Витторысь». Татшӧм сёрнияс серти кӧ артавны, позьӧ веськыда чайтны, мый В. Латкинлӧн бӧръя выль поэмаыс тайӧ збыльвылӧ артмӧма коми литератураын вӧвлытӧм художествоа гижӧдӧн, поэтическӧй шедеврӧн.
Ме некор эг лыддьывлы ассьым поэзия сяма гижӧдъясӧс джуджыд художествоа произведенньӧяс туйӧ, дай менам збыльысь абу зэв вылын поэтическӧй культураӧй (весиг грамотаӧй менам зэв ичӧтик), но менам став татшӧм пӧлӧс произведенньӧяссӧ (кывбуръяс, сьыланкывъяс, ораторияяс, поэмаяс) гижӧма прӧстӧй коми кывйӧн, уна дас сюрс уджалысь коми йӧзлы гӧгӧрвоана кывйӧн, сэсся ме аслам гижан нэм чӧжӧн пыр гижӧдъясӧс шыльӧдлі-мольӧдлі (уна пӧв!), кыдзсюрӧ кывъясӧн эг шыбласьлы, а век зільлі быд кыв йӧршитны аслыс колана местаӧ. Сы вӧсна менам гижӧдъясысь шоча аддзан «кыдзкӧ тӧдлытӧг» веськалӧм ёг кыв, гӧгӧрвотӧм фраза, торксьӧм-дзугсьӧм сёрникузя да с. в. Та боксянь, колӧ веськыда шуны, ме кодя коми кыв сӧдзлун вӧсна тӧждысьысь да лючкиа вӧдитчысь ӧдвакӧ сюрас коми писательяс пӧвстысь.
Но, час, видзӧдлам В. Латкинлысь ошкӧм выль поэмасӧ (медым эз шуны менӧ «пристрастнӧй судьяӧн», кори эськӧ лыддьысьясӧс босьтны 214-д № «Вӧрлэдзысь» газет да мекӧд ӧттшӧтш видлавны поэмасӧ ^Гашкӧ, ставнас кӧ поэмасӧ лыддян, сэки и бурджыка воссяс сылӧн тӧдчанлуныс, а тайӧ отрывокыс (тыдалӧ, торйӧдлӧмӧн лэдзӧмась да) оз сет тыр гӧгӧрвоӧм. Ставнас поэмасӧ ме эг лыддьы./^). Медвойдӧр ме нёль пӧв лыдди «Кыдзи пансис тыш» да эг гӧгӧрво идеясӧ: мый вӧсна да кыдзи пансис тышыс кык ныв костын, Марпа да Анӧ костын? Кутшӧм «кык пӧвста шуд тайӧ асылыс Анӧлы вайис»? (помас). Ӧтикыс, тыдалӧ, — мӧс кукъялӧма, мӧдсӧ некыдз эг аддзы. Кӧть эськӧ менам и улын поэтическӧй культураӧй В. Латкинысь, но сійӧторъяссӧ колӧ жӧ вӧлі гӧгӧрвоны да аддзыны кӧть. А кыдз пӧ нӧ гӧгӧрвоасны уна дас сюрс уджалысь коми йӧзыс, кодъяслӧн поэтическӧй культураныс, гашкӧ, меысь на улын? Таті руа, оз яснӧя тыдав.
Поэзия боксянь поэмаыс абу жӧ вылын. Эмӧсь эськӧ образъяс, метафораяс и мукӧд элементъяс, но наысь оз тыдав поэзиялӧн подулыс ни пытшкӧсыс — эм сӧмын веркӧсыс, дай сійӧс ёна авторыс шырӧдлӧма. Став гижӧдас 35 строфа (куплет), быд строфаын муртаса да рифмаа 4 визь (шӧри юклӧмӧн 8), и мыйлакӧ быд строфа костӧдлӧма торъя визьясӧн (эг жӧ гӧгӧрво — мыйла). И сэні, став 140 визяс, гирвидзӧ 50 ӧшыбка гӧгӧр, быдсяма пӧлӧсыс: грамматика, логика, стиль и кыв боксянь. Сідзи, син пыр нуӧдіг лыддьӧмӧн, кажитчӧ быттьӧ зэв художественнӧй произведенньӧӧн. Сӧмын сідзи кажитчӧ, а пыдісяньджык кӧ видзӧдлан — мӧдтор тыдовтчӧ. Став гижӧд кузясьыс тӧдчӧ: автор тэчӧма поэмасӧ бура думайттӧг, грамматика тӧд вылас босьтлытӧг, кыв законъяс пыдди пуктытӧг, образъяс абу удачнӧйӧсь, — шуны кӧ, тӧждысьтӧг уджалӧма художество вылас, сы вӧсна и артмӧма «худо». Со кымынкӧ цитата вайӧдла, — босьта заводитӧмсяньыс:
«1. Марпа.
Ньӧжйӧ-ньӧжйӧ зэв
Пемыдысь пожъясис сынӧд.»
Но тайӧ гӧгӧрвоана: ньӧжйӧник югді (асывводз воис).
«Ыргӧн гӧгыльӧн
Асылын катласис пож.»
Тайӧ нин абу дзик пыр гӧгӧрвоана: позьӧ чайтны асывводзын Марпа пожнасис. Но мыйла пожйыс «ыргӧн гӧгыль» кодь? Збыльысьсӧ тайӧ оз ло пожнасьӧм, а шонді петӧм — образа кывйӧн шуӧма. Сӧмын ме ог гӧгӧрво: мыйла шондіыс катласьӧ, абу ӧд сійӧ маятник либӧ абу код, оз пет войбыд юӧм бӧрын, шуам кӧть, сыктывкарса ресторанысь? Абу удачнӧй метафора. Сэсся, мыйла шондісӧ ӧткодявны пожкӧд? Абу ӧд сійӧ розьӧсь. Гашкӧ, автор кӧсйис индыны шондівывса чутъяс вылӧ, но найӧ прӧстӧй синмӧн оз тыдавны, а В. Латкин, кыдзи ме тӧда, абу астроном, а... агроном. Бара жӧ абу удачнӧй образ.
Мӧд строфаас гижӧма:
«Мыйся тор гӧгӧр
Анӧкӧд ордйысьӧм пансис,
Сӧмын казьтъясын
Завидьлун некӧн оз сюр.»
Абу веськыд: ордйысьӧм кӧ пансис, кутшӧмкӧ завидьлун непременнӧ колӧ вӧлі сюрны казьтъясын.
Коймӧд строфаыс дзоньнас абу веськыд. Кыдзи тӧдчӧ водзысьджык гижӧдсьыс («Тӧвся лунъяслӧн пондӧма саявны лыд», «Стенсӧ парсалӧ, гыжъялӧ лым»), делӧыс мунӧ тулысладор, тӧв помасигӧн, а лыддям:
«Марпа правленньӧӧ пырис.
Сідзи... пукыштны,
Кывзыштны гутъяслысь мойд.»
Позьӧ чайтны: колхоз правленньӧ колян гожӧмсянь кольӧдлӧма рӧд вылӧ да тӧвбыд дӧзьӧритӧма гутъясӧс, а скӧтнича Марпа пыравлӧ сэтчӧ найӧ мойдӧн любуйтчыны... Кутшӧм лирикаа идиллия! Прӧстӧй ышмӧм. Мӧд джынйыс тайӧ строфаыслӧн татшӧм:
«Сылӧн важӧн нин
Гажтӧмлун сьӧлӧмӧс йирис,
Зэв нин важысянь
Сералӧм чужӧм эз ойд.»
Тайӧ артмӧ тадзи: Марпалӧн гажтӧмлуныс важӧн нин авторлысь сьӧлӧмсӧ йирис («сьӧлӧмӧс» шусьӧ, кор «менсьым», «ассьым» гӧгӧрвоам), а Марпалысь кӧ колі эськӧ —
«Сылысь важӧн нин
Гажтӧмлун сьӧлӧмсӧ йирис.»
Кутшӧмкӧ гудыр-гадыр кодь и «сералӧм чужӧм эз ойд» (позьӧ на вӧлі шуны кӧть «серамӧн», а оз «сералӧм»). Татшӧмыс уна паныдасьлӧ:
«Марпа сьӧлӧмӧс дойдны.»
«Марпа чужӧмӧс вевттьывліс вир.»
(Анӧ) «удитіс кӧдздӧдны гаж чужӧмбанӧс.»
«Марпа чужӧмыс ... тырӧ.»
Либӧ татшӧм кывбергӧдчӧм:
«Дзоля би кинь кодь юр пытшкын выль чужысь мӧвп.»
Артмӧ, быттьӧ юр пытшкыс дзоля би кинь кодь, а абу выль чужысь мӧвпыс.
«Кыдзи вӧраысь
Йӧв войтыс мӧд бӧрся вӧтчӧ,
Кыдзи быгзигмоз тырӧ лысьтысян доз.»
Тыдалӧ, быттьӧ авторыс абу на аддзывлӧма мӧс лысьтӧмсӧ: сэки оз вӧрасьыс войт бӧрся войт войтав йӧлыд, а нёньясӧдыс чилскӧмӧн (струяӧн) петӧ. Ӧд войтӧн-войтӧн войталігад войколӧн войтӧдны тырмас ӧти мӧссӧ, дай лысьтысян дозйыд оз быгзьыв. Та йылысь колӧ вӧлі авторлы юавны мӧс лысьтысьяслысь да вӧлисти гижны, реальнӧя.
Зэв уна кежласьӧм, торкласьӧм да кыдзсюрӧ ногӧн гижӧм быд строфаын синмад шыбитчӧны.
«Пызанын пӧлнясьӧ дзузган» (мыйла пӧлнясьӧ, пызаныс кӧ оз пӧлнясь?)
«Асъя рӧмдігӧн...» (рӧмдӧ рытын, а асывводзын югдывлӧ).
«Анӧ ни ӧти оз вежӧкт» (колӧ вӧлі «ньӧти» — нисколько, а «ни ӧти» лоӧ «ни один»).
«Ӧдйӧнджык быдмы да сӧв!» — тшӧктӧ Анӧ выль чужӧм куканьлы. Дерт, колӧ вӧлі шуны (сідз эськӧ збыльысь и шуис Анӧыд) «сӧвмы!», но авторлы колӧ вӧлі рифма «йӧв»-лы, и лои дженьдӧдны, кыдзи «гумла» пыдди позьӧ гижны «гум», «карта — кар», «бекар — бек» да с. в. помасьлытӧг.
Художество боксянь кӧ видзӧдлыны, В. Латкинлӧн оз тыдав некутшӧм сэтшӧм торъя тӧдчана поэтическӧй культура. Оз тыдав вайӧдлӧм цитатаяссьыс, оз тыдав и мукӧдъяссьыс — быд строфа сы боксянь ӧткодь пӧшти, ӧткодь рудов да жебиник:
«Сэсся бура эз онмовссьы Марпа кузь войбыд. Сійӧс вӧтӧдіс кутшӧмкӧ дженьыдик пос, коді водӧма стенвывса пӧвъяслы вомӧн».
«Бушков укйӧдліс, мустӧма шутьляліс вой тӧв. Ловъя шыяслӧн некӧні тӧдмӧд эз кыв, сӧмын паччӧрын каньпилӧн кылыштіс мойдӧм, ёна узисны, нинӧм эз кывны кык ныв».
«Сылы (Анӧлы) муса зэв черпуӧс (?) радейтысь зон. Регыд бара на петалас вӧрысь здук кежлӧ, волас пукавны важ кодь жӧ муса да ён».
Тайӧ вайӧдлӧм гижӧдторъяссяньыс оз кыв социалистическӧй реализма поэзиялӧн кӧрыс. Тані быд вурысӧд петӧ руӧн вевттьӧм, поэзия ним улӧ сайӧдӧм рудіник произведенньӧ — 90 пр. псевдопоэзия, а настӧящӧй поэзияысь, гашкӧ, сюрас 10 пр. Тайӧ лыддьысьлы некутшӧм эмоция оз сет — вежӧрас оз йидж ни сьӧлӧмсӧ оз вӧрзьӧд. В. Латкинлӧн «Рум» поэмаыс та дорысь ёна вылын художество боксяньыс, кӧть и сійӧ уналы гӧгӧрвотӧм, кӧть и сійӧ ёна жугъя да ёгӧсь кывъя.
Шыладорса Миш, тыдалӧ, абу пыдісянь тӧдмалӧма В. Латкинлысь бӧръя поэмасӧ, сідзжӧ и Изъюр Иван, буракӧ, веркӧстіыс сӧмын мунлӧма, а трибунаяс вывсянь паськыда сёрнитӧны, пӧжалуй, Бухарин ёртысь лэчыдджыка да зэв компетентнӧй критикъясысь личыдджыка.
Ёна на эськӧ вензьыны позьӧ, но шань — местаыс гижӧдӧйлы этша. Сӧмын ме кӧсъя индыны тані: быд формаа кывбура гижӧд — поэма, кӧть сьыланкыв, кӧть оратория — вермас лоны поэзияӧн, эм кӧ сэні художестволун да эмоциональносьт.
Помала нӧшта ӧтчыд шуӧмӧн: литература кывйӧн оз ков кыдзсюрӧ шыбласьӧмӧн вӧдитчыны, колӧ сійӧс радейтӧмӧн чеченитны да синмӧс моз дӧзьӧритны-видзны ёгӧссьӧмысь.
