ПОЭЗИЯӦС — СОЦИАЛИЗМ СТРӦИТӦМЛЫ ОТСАСЬӦМ ВЫЛӦ ^Коми сӧветскӧй писательяс обласьтувса 1-я конференция вылын доклад./^
Поэзия юксьӧ куим медгырысь сикас вылӧ: эпос, лирика, драма.
Дерт, тадзи юкӧмыс абу кутшӧмкӧ вӧрзьӧдлытӧм закон, код серти быттьӧкӧ оз нин позь ӧти сикассӧ сорлавны мӧдкӧд. Некутшӧм «мыжӧн» оз лыддьыссьы, эпос гижысь кӧ аслас поэмаас сюяс лирикаа либӧ драмаа сикасъяс. Некутшӧма сідзжӧ оз «тшык» и лирика, сэтчӧ кӧ пырас эпоса сикас. А драма вермӧ зэв паськыда пыртны ас пытшкас любӧй сикас — лирика и эпос. Ӧнія, сӧветскӧй поэзияын татшӧм гартчӧмыс ёна тӧдчӧ, и сійӧ оз ньӧти торк сямсӧ эпослысь ни, лирикалысь ни, драмалысь ни. Сідзкӧ поэзиялысь куим сикас вылӧ юксьӧмсӧ колӧ лыддьыны условнӧя, дзик удобство вӧсна.
Быд висьталӧм и быд гижӧд кажитчӧ сымын мичаӧн да бурӧн, кымын сэні унджык образъяс да серпасъяс. Унаӧн поэзиясӧ гӧгӧрвоӧны сӧмын шыльыда гижӧм, лӧсьыда мурталӧм да рифмуйтӧм кывбуръяс. Дерт, татшӧм гӧгӧрвоӧмыс абу дзик веськыд. Оз позь быд кывбур лыддьыны поэзияӧн, а сӧмын сэтшӧмӧс, кодӧс гижӧма образъяса да серпасъяса кывъясӧн. Мӧд-кӧ, поэзия овлӧ и прозаа гижӧдын — драма, висьт, очерк, весиг публицистическӧй статтяясын. Но ёнджыкасӧ поэзия пырӧ, дерт, кывбуръясӧ, сы вӧсна кывбуръяс (кыдзи поэзия) торъялӧны прозаысь. Тані ми пондам водзӧ сёрнитны кывбуръяс йылысь.
Поэзия сэтшӧм жӧ важ, кутшӧм и вежӧртан мортлӧн мувывса олӧмыс. Поэзия улі тшупӧдсянь пыр вочасӧн кыптіс вылӧджык. Поэтическӧй образъяс, серпасъяс мортлы сюрисны, и пондіс наӧн вӧдитчыны, дерт, аслас олӧм гӧгӧртассьыс, природаысь. Быд ас пӧлӧс йӧзлӧн поэзия торъялӧ образъясӧн да серпасъясӧн общественно-экономическӧй формация серти, удж серти, оланін серти, оласног серти.
Вуджам асланым коми йӧз костӧ. Босьтам налысь кыввывса творчествосӧ, фольклор. Йӧзкостса прӧстӧй сёрниыс кӧ комилӧн ёна нин образъяса, сылӧн эпосас да фольклорас сэтшӧмыс вывті уна — мойдкывъясын, сьыланкывъясын, бӧрданкывъясын.
Петкӧдлам кымынкӧ пример:
«Батьӧй-батюшкаӧй, вешты тэ, вешты,
Гид шӧр вӧвнад тэ менӧ вешты,
Мамӧй-матушкаӧй, вешты тэ, вешты,
Карта шӧр мӧснад тэ менӧ вешты.»
(Коми йӧзкостса сьыланкывъяс.)
Зэв уна образъясӧн суктӧма бӧрданкывъяс:
«Дас кык уль пу зорйӧн зоръявтӧг,
Дас кык лагыра черӧн керавтӧг,
Паськӧм мыг улас шымыртӧмӧн,
Кос вӧнь гӧрӧдас гӧрддзалӧмӧн,
Пидзӧс помас муркйӧдлігтырйи,
Коклябӧр йылас бергӧдлігтырйи,
Вом дор йылас пӧлялігтырйи,
Ки пыдӧсас мачалігтырйи...»
«Уль вый небыд кывнад чукӧстан,
Намыр небыд чунь помнад вӧрзьӧдан.»
«Кужин тай менӧ
Лы кузяыд нюжӧдныс,
Кужин тай менӧ
Яй кызаыд кызӧдныс...»
Дерт, прӧстӧй сёрни кывйӧн кӧ вӧлі шуӧма тайӧс, эз эськӧ вӧв сэтшӧм мича, эз эськӧ сэтшӧма сьӧлӧм вылад во, мӧд ног кӧ шуны — эз вӧв поэтичнӧй, эз вӧв художественнӧй. Ӧнія сӧветскӧй коми поэтъяслы кӧ эм зэв ыджыд да паськыд позянлун босьтавны асланыс творчествоӧ образъяссӧ ӧнія кыпыд олан кадся серсьыс, сідзжӧ оз ков бокӧ кольны и йӧзкостса творчество, фольклор, — татысь позьӧ гумлавны сідзжӧ зэв озыр да мича образъяс.
Ӧні кымынкӧ кыв коми поэзия формаяс йылысь. Видзӧдлам кӧ ми воддза, йӧзкостса творчество вылӧ, некытысь сэсь ми огӧ аддзӧ муртӧсалӧм ни рифмаалӧм. Со босьтам кӧть:
«Дас сизим арӧ вои да
Гульба вылӧ петі,
Сэтшӧм-татшӧм гульба вылӧ да
Зонъяс ворсанінӧ да нывъяс сьыланінӧ.
Час жӧ ме ва дорас лэччыла да...»
Уналаті сьылӧны сідзи шуалігтырйи (речитативӧн). Сідзкӧ муртӧсалӧм абу быть, и коми поэтъяс кӧ (воддзаяс и ӧніяяс) муртӧсалӧны ассьыныс кывбуръяснысӧ, сійӧ нин мукӧдъяслысь (медъёнасӧ рочьяслысь) босьтӧм сям — подражайтӧм. Но, колӧ шуны, муртӧсалӧм кывбуръяс кокньыдджык лыддьыны — удобнӧджык. Сідзжӧ и рифма абу быть, но рифмалӧн коланлуныс сэні, сійӧ сетӧ ыджыдджык тӧдчанлун кывбурыслы, кокньӧдӧ помнитны торъя моментъяс, кыдз быттьӧ сетӧ торъя сёрникузялы (предложенньӧлы) помасян пас дай лӧсьыдджыка кылӧм (созвучность). Овлӧны кывбуръяс и дзик муртӧстӧг да рифматӧг — «белӧй стих», весиг проза ногӧн: «Песнь о соколе» да «Буревестник» Горькийлысь кӧть босьтам роч поэзия пытшкысь, либӧ комиысь Тима Веньлысь «Тулыс воӧм», «Субӧтник вой». Тайӧясӧс кӧть гижӧма проза ногӧн, но найӧ — поэзия:
«Улльӧв кодь небыд тӧв
Лунвывсянь пӧльтӧ, —
Вайӧдӧ чӧскыд кӧр,
Лӧсьыда чужӧмад ӧвтӧ»
(«Тулыс воӧм»).
Татшӧм артмӧ тайӧ «прозаыс» кывбур ногӧн (столбикӧн) гижӧмӧн, тані весиг муртасног эм — дактиль.
Кывбур гижан ногъяс эмӧсь уна пӧлӧс: хорей, ямб, дактиль, амфибрахий, анапест, и быдӧнлӧн эм аслас муртас да ударенньӧ серти торъялӧм. Миян коми кыв мукӧд сёрниа йӧз кывъясысь (шуам, рочысь) торъялӧ ӧти зэв ыджыд ногӧн: быд кывйын ударенньӧыс медводдза слогас, и сійӧ зэв ёна йӧртӧ коми кывбуръяслы уна пӧлӧс ногӧнджык паськӧдчыны, хорей да дактиль кӧ кокньыда артмӧны коми кывйӧн, мукӧдыс сьӧкыда дай искусственнӧя.
Оз позь бокӧ кольны нӧшта ӧтитор форма йылысь: медым пытшкӧс сертиыс вӧлі кывбурлӧн и тэчасыс. Тайӧ тӧд вылӧ босьттӧмла вермасны артмыны (дай артмывлӧны) тӧдчана нелючкияс — тэчасыс оз лӧсяв кывбур пытшкӧсыслы.
Медбӧрын колӧ шуны: коми поэзиялӧн ӧнӧдз на абу асшӧр тэчас формаыс, эм сӧмын подражайтӧм мукӧд йӧз формаяслы.
Вӧвліны коми форма видлӧгъяс сӧмын Тима Веньлӧн:
«Тӧлысь-кодзув ӧтарсянь —
вылісянь.
Еджговлӧз лым мӧдарсянь —
улісянь.
Юрвыв кодзув зэв вылын —
дзирдалӧ,
Шытӧг ылын, войвылын —
чардалӧ» («Югыд вой, кӧдзыд вой»).
Тайӧ и ставыс. И кор ми лӧсьӧдам, шуам, национальнӧй формаа литература, то коми поэзияын тайӧ национальнӧй, коми формаыс тыдалӧ сӧмын куш ӧти коми кывйӧн гижӧмын. Но, кыдзи ми тӧдам, коми уджалысь йӧз велалісны нин дас квайт воӧн и ӧнія ногӧн гижан формаӧ, а тадзинас кӧ найӧ гӧгӧрвоӧны — сійӧ бур. Но тайӧ ньӧти оз шу, быттьӧкӧ коми поэтъяслы оз ков уджавны тшӧтш формаяс корсьӧм вылын.
САРДЫРСЯ КОМИ ПОЭЗИЯ
Сарско-помещичӧй правительство дырйи эз вермы кыптыны ни быдмыны-паськавны и коми литература. Сэкъясӧ весиг коми кывсӧ эз лэдзлыны школаясӧ ни некутшӧм правительственнӧй учрежденньӧясӧ. Коми уджалысь йӧз пӧвстысь сэкъясӧ шоч морт вермыліс босьтны аслыс шӧркодь грамота, а ыджыд грамотааясыд петавлісны сё во пытшкын ӧткӧн-ӧткӧн, дай на костысь унджыкыс эз лолыны коми уджалысь йӧз дор сулалысьясӧн, коми уджалысь йӧзӧс нартитӧмысь дорйысьясӧн, на вӧсна тӧждысьысьясӧн, вермасьысьясӧн (Г. С. Лыткин, К. Ф. Жаков). Но ӧд вӧлі, зэв нин важысянь вӧлі ӧти эматор (факт), кодӧс самодержавнӧй строй некыдз эз вермы бырӧдны, — сійӧ вӧлі коми йӧз, кыдзи торъя (кӧть ичӧтик) нация, кодлӧн вӧлі аслыспӧлӧс олӧм, аслыспӧлӧс кыв, вӧлі и нэмъясӧн чукӧрмӧм аскостса творчество. Сідзкӧ некыдз оз позь вӧлі олӧм тшӧтки вылысь сійӧс шыбитны. И петавлісны, кӧть нэм пиын ӧтчыд, коми уджалысь йӧз вӧсна тӧждысьысьяс, найӧ сьӧкыд олӧм йылысь гижысьяс, сьылысьяс.
Ӧти сэтшӧм морт вӧлі Иван Ӧльӧксеевич Куратов, коді чужлӧма 1839-ӧд воын Кебра сиктын (ӧні Сыктыв районын). Куратов — медводдза коми национальнӧй поэт. Ачыс вӧлӧма ёна культурнӧй, велӧдчӧм морт, тӧдлӧма дасысь унджык пӧлӧс кыв, комиӧдлӧма гижӧдъяс Гейнелысь, Шиллерлысь, Беранжелысь, Пушкинлысь, Вольтерлысь да мукӧдлысь. Сійӧ тӧдмавлӧма философия Кантлысь, Гегельлысь да мукӧдлысь. Куратов бура велӧдлӧма (изучитлӧма) и коми кыв, лӧсьӧдлӧма ачыс научнӧй тӧдмӧдъяс коми кыв йылысь — «Зырянский язык», кодӧс печатайтлӧмаӧсь «Вологодские губернские ведомости» газетын 1865 воын. Но Куратовлӧн медся ыджыд тӧдчанлуныс, кыдзи ми тӧдам кольӧм даннӧйяс кузя, коми поэзия чужтӧмын. Сӧмын зэв жаль, ми огӧ тӧдӧ сылысь став творчествосӧ да. Сылӧн вӧлӧма куим тетрадь, кытчӧ гижлӧма сійӧ ассьыс произведенньӧяссӧ, но куим письыс кольӧма миян нэмӧ сӧмын ӧтик, кодӧс лэдзӧма Коми издательство 1932-ӧд воын торъя нигаӧн, кытчӧ пырӧма 85 кывбур. Но и тайӧ кывбуръяс сертиыс позьӧ аддзыны Куратов поэзиялысь туйвизьсӧ, позьӧ аддзыны и ыджыд художествоа мастерствосӧ формаяс боксянь. Эмӧсь кӧть мыйкӧ мында идеология боксянь катласьӧмъяс, но кызвын сюрӧсыс, основнӧй визьыс Куратов поэзияын — коми олӧмысь босьтӧм, медся ёнасӧ коми гӧль крестяна олӧмысь, збыль вӧлӧмысь — реализм. Оз ков вунӧдны Куратов уджалан кадся пӧрасӧ Россиялысь — 1850–70 вояс, кор вӧлі феодальнӧй строй на, кор капитализм муртса на заводитіс сувтны, быдмыны. И Куратов кӧть надейтчыліс, воас пӧ югыд пӧра, кольӧ сьӧд пемыд вой, но сы вылӧ туйсӧ эз вермы на, дерт, аддзыныс:
«Миян му вылын сьӧд вой
Сувтӧм, ме ог тӧд нин корсянь:
Войын йӧзыс сьӧд жӧ, тась
Весьшӧрӧ тай йӧзӧс корсян...
Пыр жӧ коркӧ петас тан
Шонді, аддза рӧмдӧ ылын...
И енвевтса лысва сэк,
Вокъяс, югдас муӧй вылын!»
Куратов эз аддзыв сэки подув помкасӧ, кодъяс вӧсна «сувтӧма му вылын сьӧд вой», эз аддзыв и сійӧс, кодъяс сійӧ войсӧ разӧдасны да «коркӧ петас шонді». Куратов лӧгалӧмӧн видзӧдіс сэкся олан строй вылас, но, дерт, нинӧм эз вермы пӧсӧбитны и корсюрӧ усьлывлі сылӧн сьӧлӧмыс, настроенньӧыс:
«Визув ю паныд ме ката,
Омӧля тай сӧмын катсьӧ!
Сына, сына, а ог вӧрзьы!
Эг-ӧ сибды нин ме татчӧ?»
Дерт, сійӧ кадъясӧ олӧмыс коми уджалысь йӧзлӧн (дай мукӧд уджалысьяслӧн) вӧлі сьӧкыд, жугыль, кыдзи шуласны — пӧгиб олӧм, но Куратовлӧн унджык поэзияыс, сійӧ кад серти кӧ донъявны, абу зэв нярган, абу зэв жугыльтан, а весиг гажӧдан, мукӧддырйиыс сералан (сатира):
«Ӧтчыд зэв мем жугыль лои,
Ас пиӧ эз ло нин тӧрӧм!
Мый нин шуа! Пурт ме босьті —
Да и вунді... няньысь шӧрӧм!
Мӧдысь сьӧлӧм потліс шогысь,
Видзӧд — гӧгӧр дзугси, гартчи...
Дыр-ӧ?.. Шыбитчи ме юӧ —
Да ме... мӧдлапӧлас варччи!»
Куратовлӧн эмӧсь Анакреон нога кывбуръяс, кӧнъясын петкӧдлӧ олӧм вылӧ нимкодясьӧм, эм бура уна сатира, дженьыдик эпиграммаяс («Гӧль зон», «Грездса ныв карса баринлы», «Генераллы», велӧдчӧм йылысь да мукӧдтор). Тайӧ висьталӧ Куратовлысь литература йылысь ыджыд тӧдӧмлунсӧ.
Тэчас-форма боксянь Куратов кывбуръясын ёна тӧдчӧ мукӧд йӧз творчестволӧн влиянньӧ — рочьяслӧн да рытыв европаса классикъяслӧн, торйӧн позьӧ шуны — Беранжелӧн («Некодлы», «Гӧсьткӧд», «Шудтӧмъяс»).
Сьӧкыд условйӧын олӧмысь Куратов водз кувсис — эз ов весиг 40 арӧсӧдз, но колис коми поэзияын ыджыда тӧдчан туй, сылӧн поэзияыс и ӧні на эз вошты ассьыс значенньӧсӧ. Дерт, Куратовлӧн гижӧмыс эз вермы паськавны сэкъясӧ, сӧмын 5 кывбур вӧлі печатайтӧмаӧсь «Вологод. губ. ведом.»-ын, 1866 вося 2 да 3 №№, дай сійӧ, колӧ чайтны, ылӧдӧмӧн: йӧзкостса сьыланкывъяс улӧ висьталӧмӧн.
Эз вӧв некутшӧм позянлун кыптыны коми литературалы и бӧрынджык. 45 во мысти Куратов кулӧм бӧрын, коми кыв вылын петавліс (1913–1914 воясӧ) дзоляник кык сборник — «Коми мойданкывъяс да сьыланкывъяс», лэдзліс Цембер, но сійӧ сборникъясас эз вӧвны тӧдчана гырысь коми кывбуръяс. Медтӧдчанаыс на пӧвстысь Лебедевлӧн кывбур «Гажаджык, коми йӧз, олӧй».
Кӧть сэкся кад кежлӧ Россияын ёна нин кисьмис капитализм, быдмис и робочӧй класс — пролетариат, грымаліс Россия пасьтала сылӧн выльысь кыпӧдчӧм гы (1907–1909 реакция вояс бӧрын), но Лебедев сэки эз на куж та йылысь пыдӧ гӧгӧрвоны и чуксалан туйсӧ индыны эз вермы. Лебедев аслас тайӧ гижӧднас, кыдз шуласны, стихийнӧя чукӧстчис коми йӧз дінӧ, медым кыпӧдны национальнӧй самосознанньӧсӧ налысь. Эм, дерт, тайӧ кывбурас и уна нелючки, шуам кӧть: «Лов миян кувны оз вермы», «Мортлы он пукты кӧртвом», «Вунӧдам сійӧс (лёксӧ, шогсӧ, тшӧтш колӧ гӧгӧрвоны и лёк вӧчысьяссӧ), бур вокъяс, шогсӧ мед новлӧдлас тӧв».
Этшаник гижлісны Октябрса революцияӧдз и мукӧдъяс, но налӧн произведенньӧясныс некытчӧ эз петавлыны, дай значенньӧыс налӧн эз вӧв тӧдчана идея боксянь ни форма боксянь.
СӦВЕТСКӦЙ КОМИ ПОЭЗИЯ
Октябрса революция путкыльтіс став важ нартитан стройсӧ, восьтіс туй быд ас сёрниа йӧзлы тэчны выль социалистическӧй олӧм, кыпӧдчыны аслас кывйӧн паськыда пӧльзуйтчӧмӧн, сетіс ӧткодь права сылы. Вӧрзис сэки кыптыны, коммунист партияӧн веськӧдлӧм улын, и комилӧн культура, — коми гижӧд, коми литература — дзик выль, некор вӧвлытӧм нога, некутшӧм нэмкӧд сравниттӧм ӧдъясӧн. Сійӧ и гӧгӧрвоана: ӧд коми уджалысь йӧз сьылі вылысь уси нэмӧвӧйся сьӧкыд поньтӧд, воссис ыджыд паськыд туй творческӧй уджлы!
Колӧ шуны, коми художествоа литературалӧн быдмӧмыс, паськалӧмыс революция бӧрвывса вояснас — во 5–6 кымын — муніс стихийнӧя, кыдзи шусьӧ — самотёкӧн: эз вӧв некутшӧм веськӧдлӧм, велӧдӧм, индалӧм, дай эз вӧв пӧшти сы вылын контроль.
Видзӧдлам кӧ ми дас квайт вося, революция бӧрвывса коми художествоа литература быдман туй вылӧ, аддзам: литература заводитчӧ поэзиясянь, быд тӧдчанаджык гижысь босьтчӧ медвойдӧр кывбуръяссянь, весиг прозаикъяс (шуам кӧть, Педь Гень, Изъюр Иван) медводдза литература вынйӧрнысӧ видлавлісны кывбуръяс вылын. Сы вӧсна и ӧнӧдз коми художествоа литератураын медыджыд юкӧныс — поэзия, сы вӧсна коми художествоа литература гӧль на прозаӧн.
Сӧвет власьтдырся коми поэзия позьӧ юкны татшӧм кадколастъяс серти: a) революция медводдза воясся — гражданскӧй война кадся, b) восстановительнӧй кадся, c) реконструктивнӧй, социализмӧ пыран кадся. Тайӧ кадколастъяс серти ми и пондам видлавны коми поэзия артмӧм да торъя поэтъяслысь творческӧй туйвизьяссӧ. Дерт, некутшӧм позянлун да ыджыд коланлуныс абу видлавны быд коми «поэтлысь» творчествосӧ, кодъяс гижлісны случайнӧ, гашкӧ, нэмнаныс ӧтчыд либӧ кыкысь, сэсся литература уджысь косісны, вешйисны, — сэтшӧмъясыс зэв уна вӧвліны. Ми босьтам тані сӧмын гырысьджык, кыдз шуласны, «нималанджык» поэтъясӧс, кодъяслӧн эм (либӧ вӧлі) асшӧр творческӧй стиль да коми поэзияын тӧдчан туй.
ГРАЖДАНСКӦЙ ВОЙНА КАДСЯ ПОЭЗИЯ
Сӧветскӧй эпохаӧ важ стройсянь вуджисны татшӧм коми поэтъяс: Чисталёв Тима Вень, Лебедев М. Н. (Юсь), Илля Вась, Колегов Василей Ёгор, — бӧръя кыкыс заводитісны гижавны коми кывбуръяс неуна водзджык Октябрса революцияӧдз.
Тима Вень комиӧн гижӧ 1908-ӧд восянь. Сійӧ войдӧр и ӧні став коми поэтъяс пӧвстын медмастер художник, сылӧн поэзияыс эм не толькӧ кывбуръясын, но и прозаын.
Тима Вень гижӧ сьӧлӧмсяньыс, сійӧ сетӧ лыддьысьяслы поэзиялысь «чӧскыд кӧръяссӧ», кыдз шуӧ ачыс: «Сэтчӧ пуктӧма, мый меддонаыс, менам кывъясӧй тайӧ — вир тусьяс, менам гижӧдъяс — менам синваяс».
Тима Вень первойсяньыс Октябрса революция дор, Сӧвет власьт дор сувтіс, сылысь он аддзы налы паныда гижӧд. Но Тима Вень творчествоын революция бӧрвывса вояснас зэв ёна тӧдчисны нелючки визьяс: национализм, индивидуализм, жугыльмӧм, шогсьӧм.
«Кодлы ме висьтала шогӧс?
Код водзын сьылышта-бӧрда?
Кодлы нӧ норася-горза?
Кодӧс нӧ сы вылӧ бӧръя?»
Либӧ мӧд кывбурын сійӧ шуӧ:
«Сьӧлӧмӧй бӧрдӧ и сьылӧ,
Виралӧ быдсяма ног:
Том кадӧй лэбзьӧма ылӧ, —
Кольӧма пальӧдтӧм шог...»
Татшӧм кодь нор-жугыль лирикаыс Тима Веньлӧн сюрас зэв уна кывбурысь: «Ок, эськӧ», «Йӧз муын», «Эн кӧсйы лоны», «Мый колӧ мем» да с. в. Татшӧм индивидуалистическӧй сямыслы, дерт, ыджыд влиянньӧ Тима Вень вылӧ вӧчис и коми националист Жаков, код йылысь Тима Вень ачыс нимкодясигтыр (весиг 1927-ӧд воын) гижӧ: «Аттьӧ жӧ ыджыдӧс сійӧ кывъяслы!.. Сетісны надея водзӧвыв овны». А кутшӧм кывъясысь аттьӧалӧ Тима Вень Жаковӧс?
Татшӧмъясысь:
«Будите мысль, будите жизнь, — на труд разумный направляйте».
Дерт, националист Жаковлӧн тайӧ кывъясыс вӧліны ылӧдчӧмъясӧн: некутшӧм «разумный труд» уджалысь йӧзлы эз вермы лоны капитализм дырйи.
Коми йӧзӧс, коми культура, коми олӧмсӧ кыпӧдӧм вӧсна кывбуръясыс Тима Веньлӧн мукӧддырйиыс пӧрліны национал-шовинизмлань:
«Тэныд ми, чужан му, сетам
Асьнымӧс дзоньнаным ставнас!
Сетам тыр сьӧлӧма
Томдырся олӧм.
Эмбуртӧ кыпӧдны
Морт ногса олӧмтӧ вӧчны!
Вирнымӧс, ловнымӧс сетам!
Став выннымӧс сы вылӧ пуктам!»
Сійӧ кадъясӧ национализмлань катласьӧмыд эз вӧв, дерт, куш ӧтнаслӧн Тима Веньлӧн — унаӧн шыбӧлитчылісны.
Но Тима Веньлӧн и тайӧ кадъясас вӧвліны сӧветскӧй идеологияа кывбуръяс, дай эз вермы сытӧгыс лоны. Босьтам кӧть «Майбыр май», кӧні Тима Вень медмича тувсов тӧлысьясӧс — майӧс да юньӧс — метафораалӧ комсомолӧн да комсомолкаӧн:
«Тӧлыд коли. Олӧм вежсьӧ:
Кывсьӧ майбыр Май...
Локтіс збоя, ытва йывті
Комсомоллӧн ^Тима Веньлӧн «комсомолзон». — А.В./^ Май...
Бӧрсьыд локтӧ турун нӧбйӧн
Июнь, выль ань шань;
Тайӧ тэнад лоӧ пӧлыд —
Комсомол ныв Юнь.»
«Му вежандыр» нима ыджыд кывбурын Тима Вень асьсӧ петкӧдлӧ нин пролетариат идеологияӧ матысмысь поэтӧн, сідзжӧ и «Ленин гу дорын». А сыысь ёна на водзджык — 1919-ӧд воясӧ Тима Вень ыджыд художествоа мастерствоӧн комиӧдіс Максим Горькийлысь «Песнь о Соколе» — «Тӧвйыв Варыш», а бӧрынджык — 1930–31 воясӧ сылысь жӧ ыджыд висьт «Мам».
Тима Вень уджаліс унджык кадсӧ (пӧшти ставсӧ бӧръя 12–13 восӧ) ӧтнасӧн, некод сылы отсасьысь эз вӧв, сэсся и аслас политика боксянь тӧдӧмлуныс вӧлі улын, сы вӧсна сійӧ эз сяммы перестроитчыны выль, реконструктивнӧй кад серти; сэтчӧ жӧ нӧшта и важ КАПП-лӧн руководствоыс тойыштіс сійӧс бокӧ, кыдзи «кулак сяма» гижысьӧс, и ми аддзам сэтшӧмтор, мый Тима Вень 1930–1931 да 1932-ӧд воясӧ нинӧмтор эз сет коми художествоа литература фондӧ.
Ӧні Тима Вень сулалӧ активнӧй сӧветскӧй гижысьяс радын, и —
«Некод оз лысьт
Тойыштны миӧс
Важ мирӧ — йирӧ.
Мыйла?
— Да сійӧн,
Мый сьӧлӧмъяс
Йирӧмӧн йирліс
Важ олан мирыс.»
Тима Вень творчестволы сетіс ыджыд анализ И. И. Оботуров ёрт (1933 вося «Ударник», № 9–12), и сы вӧсна тані сэсся огӧ ёнасӧ паськӧдчӧ. Шуам сӧмын, коми поэтъяслы колӧ велӧдчыны художествоа мастерствоас Тима Веньлысь, а аслыс сылы ёнджыка тӧдмавны-велӧдны марксизм-ленинизм теория, медым ассьыс ыджыд художествоа мастерствосӧ суктыны пытшкӧссяньыс пролетарскӧй идеологияӧн.
Лебедев М. Н. (Юсь) гижӧ важысянь жӧ нин, первойсӧ гижліс рочӧн («Бур ань» — повесьт, «Кӧрт айка» — преданньӧ). Кыдзи коми поэт Лебедев тӧдса миянлы во 20 кымын — аслас «Коми збойлунӧн» да «Ичӧт чери да ыджыд чери»-ӧн (басня). Сӧвет власьт дор сулалӧ первойсяньыс жӧ. Коми художествоа кывйӧн кужӧ бура вӧдитчыны — эм ыджыд техника. Но идея да идеология боксянь Лебедевлӧн творчествоыс бӧръя кадӧдзыс эз вӧв ёна вылын. Гижанног Лебедевлӧн абу нор, абу жугыль, а юмор сора прӧстӧй коми кывйӧн гижӧм серпасъяс коми олӧмысь, уджысь, оласногысь. Бура сетчӧ Лебедевлы басня, сатира, мойд, — тайӧн сійӧ сулалӧ, пӧжалуй, медводдза местаын коми поэтъяс пиын. Лебедев гижис куим оперетта: «Тун», «Бур ань», «Мича ныв». На пиысь медся удачнӧйӧн позьӧ шуны «Мича ныв», кодӧс гижӧма сатираа сямӧн, реалистическӧй ногӧн, дай сюрӧсыс коми йӧзкостса оласногысь босьтӧм, а воддза кыкыс абу удайтчӧмаӧсь: «Тун» — мойд («Руслан и Людмила»-лань мунӧ), но сорлалӧма выль кадся сёрниногъясӧн; «Бур ань» — зэв схематическӧй да идеалистическӧй сюрӧса ворсантор: коми йӧзлысь важ олӧмсӧ (вӧралӧмъяс, войпель енлы юрбитӧмъяс да мый да) йитӧма коркӧ революция лоӧм кадкӧд.
Лебедев, дерт, тӧдчана сӧветскӧй коми поэт, но сійӧ оз петкӧдлы олӧмыслысь пытшкӧссӧ, а пӧшти пыр видзӧдӧ эж вылас, ёнджыка гижӧ важ роч поэтъяс ногӧн. Сэсся сылӧн гижан кывйыс, кӧть и образъяса, абу зэв озыр, тӧдчӧ рочлань кыскӧм, коми грамматикаысь кежласьӧм да с. в.
Лебедев ӧнӧдз на пыр уджаліс дзик ӧтнасӧн, весиг важ КАПП-ын эз вӧв шленӧн, политика боксянь грамотаыс этша, сы вӧсна эз жӧ вермы олан кад серти асьсӧ перестроитны и 1930, 1931 да 1932-д воясӧ сідзжӧ нинӧм пӧшти эз сет.
Илля Вась йылысь татчӧ ми огӧ дыр кежлӧ сувтлӧй. Сійӧс эрдӧдӧма нин тырмымӧнъя кыдзи национал-буржуазнӧй гижысьӧс, коді исковтіс контрреволюционнӧй лагерӧ, коді вермасис финляндияса фашистъяскӧд ӧтвылысь лӧсьӧдны буржуазнӧй государство — «Биармия». Сувтіс коммунист партиялы да Сӧвет власьтлы паныд, ылӧдіс найӧс. Сӧвет власьт сійӧс велӧдіс, воштіс ыджыд учёнӧй мортӧдз и став тӧждысьӧмсӧ сылысь Илля Вась вузаліс фашистъяслы, буржуазиялы.
Тані миянлы ковмас нӧшта ӧтчыд клеймитны Илля Васьӧс кыдзи контрреволюциялы отсасьысьӧс, эрдӧдны помӧдз сылысь мисьтӧм уджсӧ. И сыысь ӧтдор, тайӧс босьтны аслыным тӧд вылӧ да ёнджыка ёсьтыны сюсьлуннымӧс сы вылӧ, кыдзи мукӧдъяс вермӧны художествоа литератураӧн мудера вевттьыны, маскируйтны антипролетарскӧй пытшкӧснысӧ.
Колегов Василей Ёгор гижӧ 1917-ӧд восянь. Кывйӧн и техникаӧн кужӧ вӧдитчыны бура. Сулалӧ первойсяньыс Октябрса революция дор. Тӧдчана коми поэт, кыдзи сатирик, фельетонист. Сылӧн радейтанджык темаяс: оласног, поп-дяк, религия, кутшӧмсюрӧ нелючкияс учрежденньӧясын да организацияясын («злоба дня»). Гижан кыв кокньыдик. Аслас творческӧй стильнас мукӧддырйи волывлӧ ыджыд мастерствоӧдз, — босьтам кӧть сылысь кык кывбурысь отрывокъяс: «Пӧсь пывсян» да «Тӧлысь кусӧдӧм»:
Ӧти шуӧ: «Тавой вӧтӧн
Мырси мисьтӧм сюра сӧтӧн,
Чужӧмыс дзик са...
Кыдзкӧ эз ӧд вермы виныс...
Сэсся вӧтыд пыр и иніс:
Садьми, бокӧй ва...»
«Мӧскыд кукъясис нин, Пекла?»
«Чӧв тэ, тыртӧм сійӧ век на —
Ылӧдліс выль сват...»
«Он тай кинад сійӧс кӧлышт...
Миян чипан вайӧ гӧлыш, —
Гӧгӧрбок сё мат!»
Тайӧ кывбурас Колегов зэв удачнӧя да веськыда кватитӧма коми нывбабаяслысь пывсиганыс важ кадся сёрнитӧмнысӧ, — дерт, сатираӧн, — дай гижӧма ловъя серпасӧн, мастера. «Тӧлысь кусӧдӧм»-ын сідзжӧ тӧдчӧ Колеговлӧн аслас «конёк»-ыс, кыдзи шуласны, — сӧмын тайӧ нин фельетон:
«Тӧлысь кыптӧ ферма дорӧ,
Мыччысис нин гӧгыль джын.
Ванчо (каланчаса стӧрӧж) горӧдіс зэв гора:
«Ферма ӧзйис!.. Би и тшын!..»
Мӧдӧдчисны йирки-ярки...
Регыд мысти воис ферма,
Гӧрдов тӧлысь век на сэн,
Керка весьтын — сотны вермас...
Часлы, петкӧдласны звӧн!..
Сэксянь тӧлысь дзикӧдз раммис:
Чуть пӧжарник мыччас юр,
Удеритны небось ^Журналын «небось» пыдди гижӧма «пӧчыс»; тайӧ жӧ статтяын «Вӧрлэдзысь» газетын да Василей Ёгорлӧн «небось». — А.В./^ сяммас, —
Пырас кымӧр сайӧ — гур...»
Татшӧм жӧ теш сора и мукӧд сатирическӧй кывбуръяс Колеговлӧн. Но колӧ шуны, сійӧ тема вылас пыр пӧшти босьтӧ кутшӧмкӧ ичӧтиктор, а серьёзнӧйджык сылӧн оз сюр. Политическӧй тӧдӧмлуныс зэв ичӧт; сы вылӧ эз вӧв важ КАПП-сянь некутшӧм вниманньӧ, дай Оргкомитетсянь сійӧ эз ыджыд вӧв, сы вӧсна Колегов бӧръя вояснас оліс дзик ас кежас моз и, дерт, эз сяммы перестроитчыны ӧнія кад сертиыс да сетны кутшӧмкӧ тӧдчанаджык гижӧд. Бӧръя вояснас сійӧ уджаліс роч сьыланкывъяс комиӧдӧм вылын.
Тайӧ каднас жӧ, гражданскӧй война воясын, коми поэзия лӧсьӧдӧмын уджавлісны нӧшта морт-мӧд, шуам кӧть Попов Вась Педӧр (кувлі 1922 воын, сентябр 7 лунӧ), Жан Морӧс (кувлі 1923 воын, юль 24 лунӧ), Варыш (А. Маегов) да Сандрик Микол (Шахов), но налӧн эз вӧв ыджыд творчествоныс. Вась Педӧр эськӧ бура уна гижліс, но сылӧн поэзияыс жугыль, важ сьӧкыд олӧм йылысь — суриковщина, оз тыдав бур олӧмлань петан туй. Жан Морӧс зэв этша гижліс ассяньыс, унджыксӧ вуджӧдліс роч поэтъяслысь кывбуръяс, дай сійӧ сэтшӧмъясӧсджык, кӧні петкӧдлыссьӧ шогсьӧм, жугыльмӧм (элегияяс); аслас гижӧдъясыс — националистическӧй сямаӧсь («Пармаса войтыр»), либӧ элегия жӧ («Кор менам сьӧлӧмӧй нӧйтчыны кутас ^Жан Морӧслӧн «дугдас». — А.В./^», «Янсӧдчӧм»), эмӧсь и эсеръяслӧн лозунгъяс — «равенство, братство, свобода» («Первому всезырянскому съезду»), сійӧ жӧ кылӧ весиг сэтшӧм кажитчӧ революционнӧй кывбурын — «Май тӧлысь медводдза лун», кӧні Жан Морӧс чуксалӧ: «Тшыг, коньӧр йӧзӧй, кыпӧдчӧй — мед бырас йӧзкост лёк!» — мӧд ногӧн кӧ шуны — «равенство» да «братство» жӧ сиӧм, классӧвӧй тышысь ӧлӧдӧм.
Варыш (Маегов) вӧлі боевӧя чуксасьысь поэт, но гижліс зэв этша. Ӧти тӧдчана кывбур сылӧн вӧлі Октябрса революцияӧдз на гижлӧма, кӧні петкӧдлӧ лӧгалӧм роч капиталистъяс вылӧ коми уджалысь йӧзӧс нартитӧмысь. Медтӧдчана боевӧй гижӧд (прозаа кывбур сяма) петаліс 1918-д воын «Зырянская жизнь» 39-д № газетын — «Озырлы, саръяслы пом!» Сэсся эновтчис литература уджысь — некор лои.
Сандрик Микуллӧн нэмнас петавліс сӧмын куим кывбур: «Водзӧ!» («Зыр. ж.» газетын, 1918 вося 4-д №-ын), «Велӧдчӧм том нывъяслы» (чукӧстчӧм) да «Тӧлысь вывса ныв» (мойд), сэсся гижан уджсьыс вешйис жӧ.
Тайӧ каднас, революция бӧрвывса медводдза вояснас, кӧть и вӧлі творчество вылӧ ыджыд энтузиазм, но творчествоыс муніс, кыдз ми шулім нин, стихийнӧя, гижысьяслӧн эз вӧв некутшӧм опыт ни веськӧдлӧм, вӧлі сӧмын асланыс мывкыдныс — и кодарлань сійӧ кодӧс кыскис, ӧні тӧдмасим этшаника.
ВОССТАНОВИТЕЛЬНӦЙ КАДСЯ ПОЭЗИЯ
Революция, кыдз ми шулім нин, шыбитіс коми уджалысь йӧз вылысь нэмӧвӧйся сьӧкыд поньтӧд, восьтіс паськыд туй выльнога олӧм лӧсьӧдны да кыпӧдіс ыджыд творческӧй энтузиазм. И ми аддзам: коми уджалысь масса пластъяс пӧвстысь пыр вочасӧн петӧны выль коми гижысьяс, дай петӧны найӧ оз бура либӧ шӧркоддьӧма олысьяс пиысь, а медся гӧль крестяна костысь, пӧшти пролетаризируйтчӧм олысьяс пытшкысь: Пармазон, Выль Паш, Сим Вань, Биа Ӧгыр, Спира Прокӧ, мукӧдъяс. Сӧмын первойя каднас эз вӧв ыджыд позянлуныс найӧ творчестволы паськавны — некытчӧ вӧлі печатайтны произведенньӧяснысӧ. Коми автономия котыртӧм нӧшта вылӧ кыпӧдіс литературно-творческӧй гы, и сы бӧрын регыд сувтіс гижысьяс водзын мог: оз позь литература лӧсьӧдны кималасӧн, индӧдъястӧг, котыртчытӧг. Сы могысь вӧлі чукӧртӧма 1923 воын, юнь тӧлысьын, коми гижысьяслысь медводдза конференция. Но, конференция кӧть унатор кузя сёрнитіс, ыджыд тӧдчанлун сыысь эз ло, — коми гижысьяс колины пӧшти важногса условйӧясын: веськӧдлысь, индалысь некод эз вӧв, печатнӧй коми орган, код пыр мед эськӧ позис петкӧдны «свет вылӧ» коми литература, эз жӧ вӧв, и коми гижысьяс воддза моз уджалісны разі-пели, аснаукӧн. Тайӧ ыджыд тырмытӧмторсьыс коми литература эз вермы мынтӧдчыны 1926 во помӧдз, кор КАПП (котыртчыліс 1926 вося мартын) пондіс лэдзны «Ордым» журнал. Сыысь во джынйӧн водзджык, апрельсянь, петавліс коми газет «Коми сикт», кӧні вӧлі торйӧдӧма литература юкӧд — «Коми гижӧм», тайӧ ичӧтик лист бокас петаліс 21 авторлӧн 46 кывбур. Тайӧ нин висьталӧ, кыдзи содісны коми гижысьяс восстановительнӧй кадся мӧд джынйыс кежлӧ. Тайӧ жӧ каднас, 1926 воын, августын, муніс КАПП-лӧн медводдза конференция, коді пуктіс гижысьяс котыртчӧмлы подув да сетіс гижан могъяс кузя кутшӧмсюрӧ индӧдъяс. Кӧть вӧвліны уна тырмытӧмторъяс (слаба веськӧдлӧм, групповщина, «шуйгавыв» кежӧм, вульгаризаторство), но КАПП-лӧн 6 вося нэмнас вӧлі и тӧдчана значенньӧ коми литература пролетариат идеологияӧ матыстӧмын, гижысьясӧс котыртӧмын.
Ӧні видзӧдлам сійӧ кадся поэтъяслысь творческӧй туйвизьяссӧ. Ӧтув кӧ босьтны поэтъяслысь сэки петысь произведенньӧяссӧ, ковмас веськыда шуны тадзи: кӧть и вӧвліны ӧткымын катовтчӧмъяс важ шог олӧмлань, но кызвын творчествоыс вӧлі выльланьӧ чуксалана, сьӧлӧм кыпӧдана, долыд мӧвпъяса.
Пармазон (Ӧ. П. Тимушёв) — гӧлиник крестянин пи. Гижны заводитіс бура водз, но 1927-ӧд воӧдз эз петлы печатьын нинӧм. Медводдза кывбуръясас нин сійӧ чуксалӧ тышкасьны важ лёк пемыд олӧмкӧд: «Коми аньлы», «Важ дор шогсьысь нывлы», «Кось вылӧ», «Вермасьны, вермасьны», «Коми гижысьяслы» да уна мукӧдъяс — 1929-ӧд во помӧдз кызвын кывбурыс сылӧн сэтшӧм сяма. Пармазонлӧн петавліс «Ордым» журналын зэв уна кывбур, куш ӧти 1929-ӧд воын — 16, но ӧнӧдз паськыд коми уджалысь масса сійӧс оз ёна тӧд. Мыйла эз пыр масса пӧвстас сылӧн поэзияыс? Медыджыд помканас тан колӧ лыддьыны, дерт, сылысь аслыссяма творческӧй стильсӧ: гижліс сэтшӧм кывбертасӧн, кутшӧмыс оз овлы коми йӧз костас. Босьтам кымынӧскӧ:
«Оз-ӧ тэнӧ мусмӧм вӧтлы,
Оз-ӧ вӧтлы шудтӧм час:
Муса мортыд сетчис мӧдлы,
Индіс тэныд шоган «пас»?
Асьтӧ тшельӧ не жӧ йӧртны,
Шоган важлысь песны нок.»
Либӧ босьтам мӧд кывбурысь:
«Олӧмыд абу ӧд рӧмпӧштан вуджӧр:
Петкӧдлӧ быд нога киссьӧмлысь сер,
Унатор гугӧн на сайдалӧ вежӧр.
Сайд кежысь вермасьтӧг уна он кер...»
Дерт, быд поэтлӧн колӧ лоны аслас стиль, но «художествоавны» ассьыд произведенньӧяс сэтшӧмӧдз, медым коми уджалысь масса эз гӧгӧрво, — оз кыпӧд произведенньӧясыдлысь донсӧ. Художество боксянь зэв улынӧсь сэсся — дзик проза, публицистика ногаӧсь. А ӧти кывбурын Пармазон тадзи висьталӧ ассьыс могсӧ:
«Ме локті мирлысь нюйтсӧ сотны,
Локті корсьны йӧз кост мез...
Социализмланьӧ петны
Ленин туйӧд кокньыдджык.
Ме локті нуны югыдінӧ,
Кӧні олӧм РАЙСА ног.»
Тані нин не толькӧ гӧгӧрвотӧм, но идеологическӧй дзугсьӧм.
Но, колӧ шуны, Пармазонлӧн творчествоыс пыр вочасӧн бурмис, кӧть художество боксянь и эз ёна вылӧ кыпты, пӧри газетнӧй «злоба дня» серпасалӧмӧ: «Чолӧм», «Ӧкмысӧдлы». Найӧясысь ёна торъялӧны Пармазонлӧн бӧръя кывбуръясыс — «Вӧр вӧсна! План вӧсна!», кӧть босьтам:
«Вӧрсӧ!.. Вай!..» — Фабрика корӧ.
«Вӧрсӧ!.. Вай!..» — Паравоз буксӧ.
«Вӧрсӧ!.. Вай!..» — Вӧр завод тургӧ.
«Вӧрсӧ!.. Вай!..» — Днепрострой мургӧ.
Сӧмын бӧръя воясас Пармазон дзикӧдз кутіс ӧтдортчыны аслас литература уджысь: 1930-д воын нинӧм эз сет, 1931 воын — 3 кывбур, 1932 воын — 1-ӧс, а 1933-ӧд воын — 1 жӧ. Тайӧ висьталӧ, мый Пармазон эз сяммы асьсӧ перестроитны ӧнія социализмӧ пыран кад серти.
Выль Паш (П. Ӧ. Шеболкин) — восстановительнӧй кадын петысь коми поэтъяс пӧвстысь медтӧдчана поэт. Выль Паш — ловъя пример, кыдзи позьӧ ас вылын уджалӧмӧн, ас зільӧмӧн ичӧтик грамотасянь, батраксянь, корыссянь быдмыны да кыптыны пролетарскӧй поэтӧдз. Выль Паш заводитіс гижны 1926-д восянь и ӧнӧдз гижис нин зэв уна — петаліс куш журналъясын 1927-д восянь 1933-д воӧдз 90 кывбур, на пиын эмӧсь гырысь поэмаяс: «Гудӧк», «Му вежӧм», «Куслытӧм кодзувъяс», «Дед пилӧн пияныс» да мукӧдтор. Воддза кадъясас кӧ сійӧ творчествоын вӧвліны тырмытӧмторъяс идеология боксянь («Гудӧк»), сійӧясӧс пыр зілис бырӧдны. Выль Паш творчествоысь эз коль бокӧ некутшӧм участок мунан кадся олӧмлӧн, уджлӧн, медся нин ёна вӧр фронт, гражданскӧй война, Гӧрд Армия, выль строительство да с. в. Сылӧн поэзия художество боксянь абу зэв джуджыд, но боевӧй, юрган, зымган кывъяса. Воддза каднас кӧ вӧлі «общӧй» кывбуръяс, бӧръявылас нин конкретнӧй темаяс босьтӧ («Палаззяса ударникъяслӧн марш», «Семӧ», «Мамлӧн нимкодясьӧм»). Гижан техника Выль Пашлӧн ёна ыджыд, но, колӧ шуны, художественнӧй образъясӧн сылӧн произведенньӧяс гӧльӧсьджык, паныдасьлӧ уна штамп, дай сылӧн творческӧй лексиконыс абу ёна паськыд. Сылӧн зэв этша сюрас лирика. Ыджыд уджӧн Выль Пашлысь колӧ торйӧн пасйыны Безыменскийлысь «Трагедийнӧй вой» комиӧдӧм, кӧні сійӧ видзӧма Безыменскийлысь стильсӧ и пытшкӧссӧ, и сетӧма веськыда.
Ассьыс творческӧй туйвизьсӧ и могсӧ кыдзи поэтлысь Выль Паш зэв чёткӧя урчитӧма аслас кык кывбурын: «Поэтлы» (1930 во) да «Друглы» (1933 во); и колӧ надейтчыны — Выль Паш сыысь оз кеж.
Сим Вань (И. Н. Симаков) сідзжӧ аслас зільӧмӧн воис коми поэтӧдз. Сійӧ быдмис сьӧкыд-курыд олӧм пыр. Велӧдчӧм дзоляник — эз весиг помав земскӧй школа. Кынмаліс ёна да висис. Зэв томӧн лои кутчысьны верстьӧ уджъясӧ: 8 арӧсӧн трегубеч кыны, 10 арӧсӧн куреньын шом вӧчны, 13 арӧссянь тылаяс уджавны да «кӧзяинавны» — батьыс кулӧм бӧрын колины 7 чоя-вока, сэсся кутчысис мастерствоясӧ: паньяс вӧчны, сапожничайтны. 1924 воын Лӧзым сиктӧ (кӧні ачыс чужліс) Сим Вань котыртӧ комсомол ячейка, стенгазет, заводитӧ тшӧтш и обласьтувса газетӧ селькоравны да кывбуръяс гижыштавны комиӧн.
«Зэв ӧд ёна тайӧ уджысь
Висьліс менам сьӧлӧмӧй,
Кор на лоа гижны кужысь?
Сё майбырӧй, олӧмӧй!»
Тадзи сійӧ гижліс 1925-ӧд воын. И, кыдз ми аддзам, Сим Вань лои гижны кужысьӧн. Воддза кывбуръясыс Сим Ваньлӧн — кокньыдик коми кывйӧн выль олӧмӧ чуксасьӧм, творчествоас эз вӧв джуджыд поэзия, а ёнджыкасӧ мунліс рифмаалӧм хроника вылӧ; пӧшти быд тӧдчанджык случай кежлӧ сылӧн сюрас кывбур.
Воддза кадся произведенньӧяс пиысь позьӧ лыддьыны Сим Ваньлысь ыджыдджыкторйӧн кык кывбур: «Роман пу» (сар Романов рӧдӧс февральса революция дырйи путкыльтӧм йылысь) да «Колӧ тӧдны» (оборона тема вылӧ), кӧнъясын тӧдчӧ нин образъясӧн серпасалӧмъяс:
«Озырлӧн бара нин легйысьӧ бӧжыс,
Бара нин вывланьӧ сувтӧма гӧн»
(«Колӧ тӧдны» — 1927 во).
Бӧръя кадся творчествоас Сим Ваньлӧн ёна нин тыдалӧ конкретносьт да художество мастерство кыптӧм: «Бригадир мӧвпалӧ», «Ыжнёнь пу», «Ӧттӧ, Матвей». Сим Ваньлӧн гижан стильыс ёна матысмӧ коми йӧзкостса сёрни ноглань дай кывйыс сылӧн бура озыр, кужӧ сійӧн лӧсьыда пӧльзуйтчыны, весиг ворсны. Торъя кокньыда сылы сетчӧны сатира, пародия, эпиграмма, кодъясӧн сійӧ сяммӧ веськыда кватитны торъя гижысьяслысь стильсӧ, ногсӧ:
«Ветла-швучка вӧр-ваті,
Шурган расті, лӧсасті...
Тӧлысь улӧ ^Сим Ваньлӧн «вылӧ». — А.В./^ шыньгӧдча,
Шонді улӧ лыньгӧдча...
Матька-сӧтка куала,
Пуысь-пуӧ пуала...
Увйӧ-лыскӧ крукася,
Муӧ-вутшкӧ люкася,
Мышкӧн-бокӧн бергӧдча,
Вывлань кокӧн чергӧдча.»
Тадзи пародируйтӧ гижан стильсӧ Пав. Доронинлысь. А Выль Пашлысь со кыдзи:
«Юргӧ яг.
Тірзьӧ враг.
Быдмӧ таг —
Оз сёй гаг.
Чаг.
Воссьӧ пир,
Киссьӧ вир.
Курччис сир
Сьылідзир,
Мир.»
Сандрик Ёгорлысь творчество сямсӧ тадзи петкӧдлӧ:
«Швыргы, печкы, ичмоньӧй,
Дас кык каттьӧм каттьӧмӧй,
Шургы-ректась, чожиньӧй,
Таргы-быдмась, вежаньӧй,
Узь да вӧтась, кӧкиньӧй...
Ызгӧ, шувгӧ вӧриньӧй.»
Сим Ваньлӧн эм аслас стиль и форма: сійӧ оз зэв вӧтлысь мукӧдъяс моз размер бӧрся ни рифма бӧрся — оз сэтчӧясӧ люкась, зутшась. Сылӧн кызвын творчествоыс — лӧсьыд декламируйтан кывбуръяс, дай Сим Ваньӧс асьсӧ коми уджалысь йӧз ёнджыкасӧ тӧдӧ кыдзи поэт-декламаторӧс. И тані Сим Ваньлӧн эм аслыссяма мастерство, сьылӧм сорӧн юркйӧдлӧмӧн, вӧрӧмӧн да жестикулируйтӧмӧн висьтавлӧ.
Биа Ӧгыр (Яков Чупров) — 1926–28 воясӧ сетліс вель бур художествоа произведенньӧяс: «Велӧдчысь нывъяслы», «Вуджӧр», «Гӧрд Октябр» да мукӧдтор, кӧнъясын вӧлі тӧдчӧ сылӧн поэзия ногса сямлуныс, выль романтика:
«Небыд уль вый моз жӧ киссьӧ
Нывлӧн мыла сьылӧм гор...» (1926 во)
«Вуджӧр со ветлӧдлӧ му кузя,
Ӧтувъя олӧмлӧн вуджӧр,
Югӧрӧн лолалӧ кыпыда.
Му пасьта гылалӧ югӧр.» (1927 во)
«Тӧлӧй, тӧлӧй...
Кӧні овны сэтшӧм долыд?
Кӧні кокньыд ветлӧ лолыд?
— Овны сэтӧн босьтӧ гаж,
Кытӧн олӧм абу важ,
Овны сэтӧн меным долыд.
Кокньыд сэтӧн ветлӧ лолыд,
Кытӧн вӧчны выйим удж.» ^Биа Ӧгырлӧн гижӧма тадзи:
«Овны сэтӧн босьтӧ гаж,
Кытӧн олӧм абу важ.
Овны сэтӧн меным долыд,
Кытӧн овны ме ог мудз.
Кокньыд сэтӧн ветлӧ лолыд,
Кытӧн вӧчны выйим удж.» — А. В./^
Петавліс кымынкӧ кывбур том дырся ныла-зонма кост радейтчӧм кузя, мичаа серпасалӧмъясӧн.
Бура ыджыд надея вӧлі сетӧ Биа Ӧгыр, кыдзи таланта коми поэт, но кыдзкӧ-мыйкӧ аслас уджысь пыр ӧтарӧ бокӧ вешйис, и 1929-ӧд восянь ӧнӧдз нинӧмтор нин эз гижлы.
Тайӧ кадӧ жӧ петавлісны нӧшта гоз-мӧд коми кывбуръяс гижысьяслӧн — Спира Прокӧ, Шаков Ёгор, Ичӧт Иван, Сук Парма да мукӧдъяс, но налӧн творчествоныс нинӧмӧн торъя эз тӧдчывны, эз выделяйтчыны.
РЕКОНСТРУКЦИЯ КАДСЯ КОМИ ПОЭЗИЯ
Воис выль обстановка, лои коланлун «выль ногӧн уджавны, выль ногӧн веськӧдлыны», и коми поэтъяс эз сяммыны тайӧ кад сертиыс перестроитчыны. Сы вӧсна пондіс тӧдчыны поэзиялӧн олӧмсьыс кольччӧм, весиг важ поэтъяслӧн (Тима Вень, Лебедев, менам, Колегов). Медся ыджыд мыжыс КАПП руководстволӧн: КАПП-лӧн руководствоыс тайӧ каднас (торъя нин 1930–31 воясӧ) эз куж котыртны коми писательясӧс выль обстановка серти уджавны. Сэки весиг кыптыліс сёрни коми литератураын кризис лоӧм йылысь.
Дерт, кризис эз вӧв, дай оз вермы лоны пролетарскӧй литератураын; вӧлі сӧмын кад серти кольччӧм.
Реконструкция кадӧ петлісны выль коми поэтъяс: Акинь пи (З. Старцев), Степан Полярнӧй, Митрук Як, Попов Педь, Влад. Латкин, Вась Мить, Вань Модь да мукӧдъяс. На пиысь воддза кык ёртыс ӧні ньӧти оз гижны, дай войдӧрсӧ эз вӧвны вылынӧсь налӧн произведенньӧясыс — ёнджыка вӧлі мунӧны газетнӧй репортажлань, публицистикалань, обозренньӧлань. Степан Полярнӧй творчество йылысь зэв удачнӧя Сим Вань аслас эпиграммаын (шаржын) пасйис, кыдзи Полярнӧй сюйсис «Ударник» плӧщадь вылӧ —
«Чужъявны поэтическӧй мач...
Чужъяліс бӧрӧн,
Чужъяліс водзӧн,
Чужъяліс этадз,
Чужъяліс тадз.
Чужъяліс сэтчӧдз —
Уси гач,
А мач эз кач!»
Акинь пилӧн гижӧдъяс художество боксянь улын:
«Капиталистъяс быдлаын
Пӧльтӧны выль война би.
Господствоыс путкыльтчӧ,
Кутчысьны некытысь вороп оз сюр.»
(«Кык мир» — 1932 во).
Попов Педь (Стальнӧй) гижны босьтчис 1929-д восянь. Кывбуръясас кӧть эм строительство вылӧ чуксалан пафос, но гижан сямыс абу на вылын, темаяс бӧрйӧ вывті гырысьӧс да общӧйӧс: «Социализмлань», «Выль сикт». Ӧнӧдз гижліс этша на, но тӧдчӧ гижанног бурмӧмыс. Босьтам кӧть сылысь кык кывбур, кыкнансӧ ӧти нимӧн шуӧма — «Выль сикт», ӧтисӧ гижӧма 1930 воын, мӧдсӧ — 1932-ын:
«Ставӧн нин ӧнісянь колхозын лоам.
Социализмӧ ми збыльысьӧн воам.
Важ уджлы пуктамӧ пом.
Кырнышъяс, ракаяс равзӧны гора:
— Тіянлы, юдаяс, уджаныд сорам,
Путкыльтам колхозтӧ дзик.»
Мӧд «Выль сикт» кывбурас шуӧ:
«Шоссе кузя ньӧв моз лэбзя.
Швачкис меным сиктлӧн сер...
Быд колхоз — ударнӧй крепосьт,
Страна доръян чорыд вын.
Биа косьын сійӧ кыптӧ,
Сійӧ бӧрланьӧ оз син.»
Воддзаыс кӧ вывті «общӧй» да схематическӧй, бӧръяас тӧдчӧ нин бурджык гижан сям. Ӧні Попов Педь велӧдчӧ пединститутын, литература юкӧдын, и колӧ чайтны — гижны велалас бура, сылӧн эм кӧсйӧмыс.
Митрук Як (Рочев) — изьваса коми поэт. Гижны босьтчис Попов Педьысь водзджык, гижліс первойяссӧ газетъясын, а паськыд гижан туйӧ петіс 1929-д воын. Митрук Яклӧн ӧнӧдз петаліс бура уна кывбур нин. Сійӧ творчествоын тӧдчӧ социализм вӧсна тышкасьны, Войвыв индустриализуйтны чуксасян поэзия, медъёна Изьва-Печӧраын промышленносьт йылысь. Художество боксянь кӧть и паныдасьлӧны нелючкияс, торъя нин аслас кыв вылын омӧля уджалӧм синмад ёна шыбитчӧ, но сылӧн темаясыс пыр конкретнӧйӧсь. «Выль олӧм» (1930 во) кывбурын петкӧдлӧ, кыдзи
«Выль шыяс уджным миян кӧдзӧ.
Со, видзӧд, вежсьӧ оласног.
Дзик лэбӧ!.. Лэбӧ, мунӧ водзӧ...
Выль завод ловзьӧма нин, сувтӧ,
Вель ӧдйӧ Чибъю вежис бансӧ.
Бур, мича эзысь рӧмӧн койӧ
Электролампаясысь би...»
Сідзжӧ Укваса нерп йылысь висьталӧ и «Выль воськов», кыдзи «Отмель» паракод нерп перъян кӧлуй Уква ю кузя катӧдігӧн сибдыліс да «Гӧрд Ухта» колхозникъяс сылы отсалісны. «Отмель» заводӧ воис —
«Нерп перъян кӧлуйсӧ
Тырмымӧн вайис.
Нэмӧвӧй вӧвлытӧм
Воськовъяс вӧчис:
Кывлытӧм, вериттӧм
Туй «Отмель» восьтіс.»
Мукӧд кывбуръясас Митрук Як сідзжӧ петкӧдлӧ Войвыв мулысь водзӧ восьлалӧмсӧ — индустриализуйтчӧм.
Митрук Як ӧні велӧдчӧ пединститутын, и сыысь вермас лоны бур поэт.
Вл. Латкин — колхознӧй поэт, кызвын гижӧдыс сылӧн выль, социалистическӧй сикт йылысь: «Колхозниклы», «Трактористлӧн сьыланкыв», «Локтӧ тулыс», «Трактор шы», «Сигнал» да с. в., зэв этша мукӧд пӧлӧс стройка йылысь. Сійӧ, дерт, медъёнасӧ сы понда, ачыс Латкиныс агроном да. Но сійӧ кужӧ и мӧд темаяс вылӧ гижны. Торйӧн дзик сулалӧ поэма кодь кывбур — «Тундраса мойд» («Рум»). Колхозникъяс йылысь кӧ Латкинлӧн гижӧдъясыс ӧти сямаӧсьджык, «Тундраса мойд» мӧд сямаджык — формаяс и художество боксянь, дай идеяыс тані тӧдчана ыджыд: тундраын кыптӧ выль пӧлӧс, некор вӧвлытӧм олӧм, кыптӧ из шом перъян промышленносьт, и тайӧ выль социалистическӧй уджыс вежӧ мортлысь олансямсӧ, мывкыдсӧ, вежсьӧ мортыс ставнас. Гижӧма бура серпасалӧмӧн, художественнӧй образъясӧн и, позьӧ шуны, татшӧм произведенньӧыс кодь коми поэзияын эз на петавлы (эмӧсь, дерт, и тані ӧткымын тырмытӧмторъяс, но сійӧс вевттьӧны выль тематикаыс, выль конструкцияыс да художестволуныс):
«Тан чум сайын тӧла,
Тан чум сайын пемыд,
Куш выліас югъялӧ енэжлӧн бан.
Мем мукӧддыр кажитчӧ:
Кодзула енэжыс —
Мувывса уджъяслӧн бур рӧмпӧштан.
Со, аддзан, сэн, войвывлань енэжыс пемыд,
Оз тыдавны кодзувъяс — местаыс куш;
Сэн тундралӧн вуджӧрыс,
Миянлӧн нэмыс,
Сэн стройкалӧн би югӧр ӧнӧдз эз чуж.»
Тадзи Латкин серпасалӧ тундралысь важ олӧмсӧ. Но вот воис, юковтіс сэті мӧд пӧлӧс нэм и —
«Со син водзын тӧдчӧ
Кыдз тундраыс ловзьӧ,
Тан зумыда пуксьӧ тшӧтш
Выль оласног.
Тан шахталӧн ^Вл. Латкинлӧн «Тан шахталӧн быдлаті жервидзӧ вом». — А. В./^ жервидзӧ вом.
И выльмӧдӧ сынӧдӧс рельсъяслӧн гольгӧм —
Кӧрт тачкаӧн шахтасянь мунӧ из шом.»
А из шом перйысьясыс сэні Румъяс, тундраса олысьяс; кочуйтысь ненецъяс пӧрӧны социалистическӧй стройкавывса ударникъясӧ.
Тайӧс и петкӧдлӧма Вл. Латкин аслас поэмаын, но, дерт на, абу сэтшӧм джуджыда, кыдз эськӧ вӧлі колӧ да позьӧ, медыджыд тырмытӧмторйыс Латкин поэзияын ӧнӧдз вӧлі сыын, мый природа саяс, удж да кӧлуй (вещи) саяс саймовтчӧны (бердӧны) ловъя йӧзыс.
Тайӧ кадся коми поэзияысь ми аддзам тӧдчымӧнъя конкретнӧй темаясӧ кутчысьӧм, джуджыдджык художествоа кывбуръяс сетӧм дай техникаӧн бурджыка овладейтӧм, но уна на и тырмытӧмторйыс эм: олӧмсьыс кольччӧм эз на быр, уна на штамп овлӧ, эз на ло колана перестройка. Торйӧн колӧ пасйыны: тайӧ каднас (1931–1933 в.) коми поэтъяслӧн лыдыс чиніс: 1931 воын кӧ петавлісны «Ударник» журналын 30 авторлӧн кывбуръяс, 1932 воын нин 25-лӧн, а 1933-ӧд воын сӧмын 13-лӧн. Тайӧ чинӧмыс лои сы вӧсна: ӧти-кӧ, ӧткымын воддза поэтъяс эз сяммыны асьнысӧ перестроитны кад серти да вешйисны литература удж вылысь; мӧд-кӧ, выльысь петысь поэтъяслы эз вӧв пуктӧма колана вниманньӧ быдмыны, велӧдчыны (консультация).
Ӧні, ӧтув кӧ артыштны коми поэзиялысь туйсӧ Октябрса революциясянь, вермам шуны: a) сӧветскӧй коми поэзия ёна быдмис да сӧвмис; b) сӧветскӧй коми поэзия социалистическӧй стройкаса быд участокын вӧлі партиялы да Сӧвет власьтлы отсасьысьӧн, идеологическӧй фронтвывса оружйӧӧн: кыпӧдіс коми уджалысь массалысь культурасӧ, революционнӧй самосознанньӧсӧ да энтузиазмсӧ социализм тэчӧм вылӧ. Но, тайӧ достиженньӧяскӧд ӧттшӧтш сӧветскӧй коми поэзияын вӧліны и гырысь тырмытӧмторъяс:
1) Ӧнӧдз на пыр коми поэзия кольччӧ олӧм мунан ӧдсьыс, эз на сувт социалистическӧй могъяс весьтӧдз;
2) Воддза коми поэтъяс пытшкысь кодсюрӧ (Тима Вень, Лебедев), кӧть и первойсяньыс сувтісны сӧветскӧй платформа вылӧ, эз вермыны регыдӧн гӧгӧрвоны Октябрса революцияӧн став олӧм подув вежӧмсӧ; сы вӧсна асланыс творчествоаныс корсюрӧ катовтчылісны национализмлань, индивидуализмлань, либӧ сетчылісны куш созерцательнӧй лирикаӧ да вывті посньыдикторъяс вылӧ;
3) Сӧветскӧй коми поэтъяслӧн ёна на тырмытӧм да улын марксистско-ленинскӧй теория тӧдӧмлунныс; сы вӧсна и творческӧй продукцияныс налӧн идея боксянь абу зэв вылын да овлӧны джӧмдалӧмъяс;
4) Сы вӧсна жӧ да ӧттшӧтш марксистскӧй джуджыд критика абутӧм понда, коми поэзияысь эз ло ас кадӧ эрдӧдӧма пролетариатлы паныда гижӧдъяс, эз вӧв кыпӧдӧма да сетӧма налы колана отпор, торйӧн — коми национал-буржуазнӧй поэтлы Илля Васьлы. 1930 воӧдз Илля Васьӧс ошкисны да дорйисны, кыдзи нималан сӧветскӧй поэтӧс, весиг сылысь контрреволюционнӧй уджсӧ эрдӧдӧм бӧрын нин торъя ёртъясӧн сійӧс вӧлі босьтӧма «Ударник» журналын (1933 вося № 4) защита улӧ;
5) Поэтъяс вылӧ эз вӧв тырмымӧн пуктӧма вниманньӧ Оргкомитетсянь котыртчӧм боксянь ни уджавны отсалӧмӧн;
6) Коми поэтъяслӧн сідзжӧ ёна тырмытӧм и литература теория тӧдӧмлунныс; сы вӧсна и художество боксянь налӧн творчествоныс абу зэв вылын: публицистика сяма, ляпкыд веркӧса, уна на штамп да с. в., сідзжӧ и форма да техника на улынӧсь. Уна на и мукӧд пӧлӧс тырмытӧмторъяс эмӧсь.
Тайӧс ставсӧ арталӧмӧн, сідзжӧ коми уджалысь йӧзлысь культура кыптӧмсӧ тӧд вылӧ босьтӧмӧн да медъёнасӧ социалистическӧй эпохалысь ыджыд тӧдчанлунсӧ гӧгӧрвоӧмӧн — водзӧ вылӧ сӧветскӧй коми поэтъяс водзын сувтӧны гырысь кывкутана могъяс: пӧртны сӧветскӧй коми поэзия збыльвылӧ партийнӧй рупорӧ, социализм стрӧитысь класслы ён оружйӧӧ. Сы могысь медвойдӧр колӧ тырмымӧнъя вооружитчыны Маркс-Ленин-Сталин велӧдӧмъясӧн да сійӧ под вылын кыпӧдны коми поэзия идеянас вылі тшупӧдӧ — социалистическӧй могъяс весьтӧдз.
Мӧд-кӧ, тырмымӧнъя велӧдны литература теория, торъя нин поэзиялысь юкӧнсӧ, сылысь техника формаяс; тӧдмавны важ мастеръяслысь наследствосӧ, критическӧя сійӧс освоитны; сӧмын тайӧясӧн овладейтӧмӧн сӧветскӧй коми поэтъяс вермасны сетны вылын идеяа, джуджыд художествоа произведенньӧяс. Сыысь кындзи поэтъяслы колӧ уджавны национальнӧй выль формаяс, выль конструкцияяс корсьӧм вылын; колӧ лоны сідзжӧ нырщикъясӧн коми литература кыв озырмӧдӧмын, мичмӧдӧмын, ёгӧссьӧмысь видзӧмын; асланыс творчествоын колӧ ёнджыка пӧльзуйтчыны коми йӧзкостса творчествоӧн — фольклорӧн.
Тайӧ ставыс тшӧктӧ сӧветскӧй коми поэтъясӧс велӧдчыны, джудждӧдны ассьыныс идейнӧй да творческӧй уровеньнысӧ. Но тайӧ оз на ло тырмымӧн. Медым социалистическӧй страналысь петкӧдлыны збыль олӧмсӧ-уджсӧ став пасьтанас да став судта-джуджтанас, колӧ поэтъяслы сійӧ збыль олӧмыскӧд топыда йитчыны, сійӧ сьӧмӧсӧдзыс-вужйӧдзыс тӧдмавны. И сэки, сӧмын сэки сӧветскӧй поэтъяс вермасны лоны классъястӧм социалистическӧй общество тэчӧмын идеологическӧй фронтвывса боечьясӧн. А та вылӧ миян эм став позянлуныс. Колӧ сӧмын асьнымӧс сы вылӧ мобилизуйтны.
Миянсянь, ёртъяс, сӧветскӧй коми поэтъяссянь, виччысьӧны уна дас сюрсъяс коми уджалысь йӧз выль произведенньӧяс — поэмаяс, кывбуръяс, сьыланкывъяс, эпохалы достойнӧйясӧс. И ми сійӧс, ССП выль правленньӧ отсӧгӧн да индӧдъясӧн, партия веськӧдлӧмӧн — сетам!
