ЖАН МОРӦС — КОМИ ПОЭТ ДА КРИТИК
1918, 1919, 1920 вояс — коми уджалысь войтырлӧн культуралань сетчан зэв тӧдчана пӧра. Тайӧ воясыс — и сӧветскӧй коми литературалӧн гӧрддзысян кад. Сылӧн подулыс сэки вӧлі тэчсьӧ кык пӧлӧс энтузиазм вылын — революционнӧй да национальнӧй. Дерт, бӧръясӧ воддзасьыс чужан рамкаясӧн босьтӧмӧн. Октябрса революция разис нэмӧвӧйся национальнӧй увтыртан-нартитан гӧрӧд, сетіс быд посни национальносьтлы (тшӧтш и комилы) ӧткодь права, восьтіс паськыд туй ас сёрни кывйӧн да ас олан условйӧяс серти кыпӧдны овмӧс и культура. Коммунист партиялӧн тайӧ веськыд национальнӧй политикаыс — зэв ён да зумыд подув, мый вылын 15 во чӧжӧн кыптісны уна посни национальносьтъяс, воисны водзын мунысь йӧз выйӧ, либӧ ӧткодясисны накӧд; войдӧр эновтӧм, вунӧдӧм, бӧрӧ кольӧм пемыд районъяс пӧрисны социализм тэчысь юкӧдъясӧ ӧти ыджыд семьяын — СССР-ын. Тайӧ примерыс зэв яра тӧдчӧ асланым коми олӧмысь: Коми му тайӧ каднас, — торъя нин автономия восьтӧмсянь, кодлы буретш ӧні тыри 12 во, — дзикӧдз вежсис ортсысяньыс и пытшкӧссяньыс. Воддза курыд шог лёк олӧмыс ӧні кажитчӧ сьӧкыд (кошмарнӧй) вӧт кодьӧн.
Ӧткымын коми гижысьяс петалісны и революцияӧдз (Тима Вень, Варыш), сӧмын налӧн сэкся гижӧдъясыс вӧліны идеологиянас ёна на кизьӧрӧсь: либӧ куш ывла выв серпасалӧм, либӧ важ оласног серпасалӧм, либӧ национал-шовинистическӧй сямаӧсь (кыдз Лебедевлӧн). Татшӧм визьыс коми литературалӧн бура дыр на кыссис весиг и революция бӧрын. Сы вылӧ вӧлі кык пӧлӧс помка: 1) эз на вӧв сэки организованнӧй веськӧдлӧм коми литератураӧн, 2) коми кывлы воссис вӧля, чукйӧн вӧлі люзьгӧ-петӧ ортсӧ уна нэм чӧжӧн ланьтӧдӧм-пӧдтӧм коми творчество — гижам вӧлі мый тӧд вылӧ усьӧ, медтыкӧ комиӧн-а... Но революция вайис и выль визув ныр кыптысь коми литератураӧ: выль олӧмӧ чуксалӧм, кыпӧдӧм, важ оласног эновтны чуйдӧдӧм. Петісны выль коми гижысьяс (Н. Шаков, ме, Вась Педӧр, Жан Морӧс да мукӧд). Дерт, коми литература эз сулав ӧти местаын, сійӧ пыр вочасӧн быдмис да сӧвмис, и ӧні, 15 во мысти, ми аддзам, кутшӧм вылӧ кыптіс коми художествоа литература — лыднас и качествонас. Но воддза туйдысьӧм-нырйысьӧмыс сылӧн вӧлі ёна дзескыд.
Коми гижысьяслӧн медводдза котырыс вӧлі ичӧтик — морт 5–6. 1918 воын ноябр тӧлысьын УОНО бердын воссис «Коми комиссия». Пӧшти быд рыт вӧлі сэтчӧ чукӧртчывлам коми гижысьяс, лыддялам да арталам-донъялам ассьыным гижӧдъяснымӧс, корсям вӧлі и аслыным нога (коми сяма) гижан формаяс, медым мездысьны роч формалы подражайтӧмысь. Медся серьёзнӧя миян пиысь видзӧдіс гижӧдъяс вылӧ Жан Морӧс. Сійӧ вӧлі ачыс коми поэт, кӧть эз эштыв гижны уна кывбур: сьӧлӧмсьыс вермасис сійӧ коми школа вӧсна, медым коми челядьӧс школаясын велӧдісны асланыс коми кывйӧн. Но и этшаник кывбуръясас сылӧн тӧдчӧ ыджыд культура, збыль вылӧ поэтлӧн сям, Сӧвет власьт дор, революция дор сьӧлӧмсянь сувтӧм. Со сійӧ чуксалӧ коми уджалысьясӧс — «пармаса войтырӧс, чудь коми котырӧс» — шуда выль олӧмӧ:
«Ӧні тай, майбыр, ордымыс дась со,
Шудланьыд мун, коми пиӧ!
Син водзным восьса, ки-кокным разьса,
Повзям-ӧ мыйыськӧ миӧ?»
Тӧдчана серпасӧн петкӧдлӧ Жан Морӧс и Май 1-ӧд лун, кор уджалысь йӧз гӧрд плагъясӧн петӧны уличьясӧ петкӧдлыны ассьыныс солидарносьт (ӧтувтчӧм), но кор —
«Оз петны уна йӧз дінӧ,
Оз ыдждӧдлыны тайӧ лун,
Код кедзовтіс пыр удж...
Быд сьылӧмын, быд горзӧмын,
Мый ывлаысь тӧв пыртыштӧ,
Пель налӧн кылӧ: пом!»
Эмӧсь сылӧн сэсся роч вылысь вуджӧдӧм кывбуръяс — сьыланкывъяс: «Гӧрд дӧрапас» («Красное знамя»), «Джуджыд слуда узьӧ» («Горные вершины»), «Эн ылӧдлы» («Не искушай»). Жан Морӧслӧн революционнӧй поэзияыс эз вӧв куш гымалан кывъясын, сійӧ кужис пыртны чувствояс, настроенньӧяс, аслас сьӧлӧмлысь кылӧмъяс — мӧд ног кӧ, революционнӧй лирика.
Жан Морӧс босьтчывліс и бытӧвӧй, йӧз оланкостса темаяс бердӧ, кӧні сійӧ торъя ёна владейтліс образъясӧн, художествоа вынӧн. Со босьтам кӧть «Янсӧдчӧм» кывбурысь кывъяс:
«Майбыр, том дырйи,
Сьӧлӧм пуигӧн,
Став лов вир-яйнам
Нылӧс радейтлі.
Синмас видзӧдлан —
Юрыд бергӧдчӧ,
Чужӧмбан вылас —
Ӧзйӧ сьӧлӧмыд.
Мича дзоридзӧй,
Ва дор видзьясӧй,
Вевта ыбъясӧй,
Ылі пармаӧй,
Тувсов асывводз,
Рытъя кыаӧй,
Вӧт кодь войясӧй,
Мый ті сы водзын?!.»
Жан Морӧс вӧлі и бур артистӧн. 1919-ӧд воын, февральын, ми пуктім Сыктывкарын менсьым пьеса «Ыджыд мыж». Сійӧ ворсіс медыджыд рольсӧ (Митрей). Ворсіс сэтшӧм сьӧлӧмысь, збыльысь, весиг ачыс дай ми тшӧтш вӧлі полам, мед эськӧ эз кутшӧмкӧ «причча» ло: ӧти действийӧын сылы колӧ вӧлі вины нылӧс (Парасьӧс), да полам вӧлі, збыль вылӧ мед эз сутшкы нывсӧ пуртнас (вӧлі прамӧй ыджыд пурт); медбӧръя действийӧас аслыс колӧ вӧлі джагӧдчыны, да збыльысь вӧлі пеклясӧ шыркнитӧма голя гӧгӧрыс...
Но медся бура ме помнита Жан Морӧсӧс, кыдзи коми критикӧс. Сійӧ вӧлі казялас быдсяма нелючкисӧ, кутшӧм вӧлі веськалас гижӧдад (форма боксянь и пытшкӧссяньыс), да индас, туйдӧдас, кыдзи эськӧ колӧ вӧлі гижныс. Бӧрвылас арталан да, збыль сы ногӧн колӧ вӧлӧм.
Ӧтитор вӧлі ёна падмӧдӧ сэки коми литературалысь быдмӧмсӧ, сӧвмӧмсӧ: эз вӧв некутшӧм журнал ни альманах, кытчӧ эськӧ позис мед печатайтны гижӧдъяс да индӧдъяс. Петӧ вӧлі сӧмын роч кыв вылын газет «Зыр. жизнь», коді 1921 воын (автономия восьтӧмсянь) вежсис «Югыд туй»-ӧн; сӧмын и тайӧ газетыс петавліс сідз жӧ роч кывйӧн, комиӧн вӧлі вит кыв гижсьӧ: нимыс — «Югыд туй» да лозунг «Мувыв коньӧръяс, ӧтувтчӧй!» Дерт, быд коми гижӧд эз вермыв веськавны газетӧ, эз вӧвлыны и критическӧй статтяяс. Сы понда коми литература паськавліс сӧмын ас вӧляӧн, ас визулӧн (самотёкӧн). Вӧвлі кӧ кутшӧмкӧ критика, вӧвлі сӧмын ас кост критика, либӧ Жан Морӧслӧн индӧдъяс. Дерт, тайӧ вӧлі этша.
1921 воын (март тӧлысьын, буракӧ) петіс медводдза коми художествоа журнал «Парма ёль». Сӧмын тайӧ журналыс эз сет ыджыд отсӧг гижысьяслы. Кӧть эськӧ журналыс вӧлі сувтӧдӧма ас водзас кык мог: 1) «мед кӧть этша сьӧд коми йӧзыс пальӧдчыштас, гажтӧм гажсӧ гажӧдыштас, петтӧм серамсӧ петкӧдлыштас», 2) «коми литература зэв ньӧжйӧ сӧвмӧ. Абу литературанас веськӧдлысьыс. Оз тӧдны, кыдзи да мыйджык колӧ гижны. Тайӧ журналыс мед лоас литературалы туй индысьӧн». Воддза могсӧ кӧ «Парма ёль» вермӧма вӧлі неуна нуны, бӧръясӧ некутшӧма абу тыртӧма. Журналас петӧма 11 кывбур да 4 стаття. Кывбуръяс пӧвстас унджыкыс важтор, сӧмын 1 кывбур Жан Морӧслӧн выль вылӧ чуксалӧ:
«Пармаса войтыр, чудь коми котыр,
Тырмас нин жугыля овны!
Йӧзысь эн кольччы, орччӧнӧдз котӧрт!
Сюсьлуныд кутіс тай ковны».
Жан Морӧс сэки вӧлі висьӧ нин (чакоткаӧн). 1922 во помас ли 1923 во заводитчигӧн сійӧ воис Крымысь лечитчанінысь (курортысь). Кӧть висьӧмсьыс абу вӧлі справитчӧма, а нӧшта ёнджыка босьтӧма висьӧмыс, Жан Морӧс и сэки абу весьшӧрӧ олӧма. Вӧчӧма став петӧм коми литературалы джуджыд анализ. И кор сійӧ Обоноын (издательствоын) карса гижысьяс да велӧдысьяс собранньӧ вылын вӧчис сы йылысь 2 час кузя доклад, ставным шензим: колӧ жӧ вӧлі висьысь мортлы сэтшӧм ыджыд да сьӧкыд удж вӧчны! Быдтор вылӧ сійӧ сэки сувтліс, мый инмӧ коми гижӧдӧдз: коми кыв, коми гижан форма да техника вылӧ, газет комиӧдӧм вылӧ, коми журнал лӧсьӧдӧм вылӧ. Но медся ёнасӧ — коми художествоа литература вылӧ. Первой сетіс ӧтувъя донъялӧм, сэсся торъя произведенньӧяс детальнӧя (гӧгӧрбок) видлаліс: индаліс буръяссӧ, эрдӧдаліс нелючкияссӧ. Пӧшти став коми гижысь вылӧ сувтліс, эз коль бокӧ, дерт, и менӧ. Помнита, кутшӧм ёсь критика сетіс Ж. Морӧс менам «Ас му» кывбур вылӧ (гижлі 1918 воын). Сійӧ вӧлі заводитчӧ тадзи:
«Радейта тэнӧ ме, ас чужан муӧй,
Муна кӧть мӧд муӧ, тэ дінын думӧй»,
сэсся эм сэні татшӧм «радейтантор»:
«Радейта тӧв кежлӧ заводӧ гижсьӧм».
Колӧ шуны, тайӧ кывбурыс абу выль олӧм йылысь, а важ йылысь. Жан Морӧс (ачыс вӧлі беспартийнӧй) сэки висьталіс: ӧти-кӧ, тайӧ кывбурыс пӧ националистическӧй, пролетариатлӧн пӧ абу аслас отечество и оз вермы радейтны торйӧн ассьыс чужан мусӧ; мӧд-кӧ, капиталистъяслы пӧ нартитӧм вылӧ заводӧ гижсьӧм ӧдвакӧ ёна радейтанторйӧн вӧвлі. Ӧні пӧ асланым государстволысь промышленносьт кыпӧдӧм вылӧ мунӧм, дерт, мӧд пӧлӧс сяма удж. Ме сэки сӧгласитчи Жан Морӧс выводъяскӧд да казялі: оз позь гижны кыдзсюрӧ, букты-баракты, а колӧ пыдӧджык мӧвпалӧмӧн видзӧдны аслад творчествоыд вылӧ. Уна индӧдъяс, туйдӧдъяс сэки сетіс коми гижысьяслы Жан Морӧс. Сылӧн ставсӧ сійӧ вӧлі гижӧма гумага вылӧ. Колӧ эськӧ корсьны, кӧнкӧ ӧд сійӧ эм на жӧ!
Гожӧмын (1923 воын) Жан Морӧс муніс Пӧддельнӧйса санаторияӧ да сэні юль тӧлысьын и кувсис. Санаторияса пожӧм яг пӧвстын сылӧн гуыс. Тадзи вит воӧн сотчис коми культура вӧсна сьӧлӧмсьыс вермасьысь морт — Жан Морӧс.
Жан Морӧс кулӧмсянь коли дас во. Но сылӧн тӧждысьӧмъясыс, индӧдъясыс эз весьшӧрӧ вошны: колисны тӧдчана туйяс коми школаӧ и коми художествоа литератураӧ.
Коммунист партия веськӧдлӧмӧн, ленинскӧй националь политикаӧ чорыда кутчысьӧмӧн, коми уджалысь войтыр шедӧдісны 12–15 воӧн вӧвлытӧм гырысь победаяс овмӧс и культура фронтъяс вылын, тшӧтш и сӧветскӧй коми художествоа литератураын, кӧні эм мыйкӧ мында вермасян пай и поконик Жан Морӧслӧн.
