ТОМ ГИЖЫСЬЯСЛЫ ИНДӦДЪЯС

Ӧтарсянь кӧ босьтны, унаӧн чайтӧны: гижысь пӧ сідзи нин и чужлӧ гижан талантнас, сэсся быдмас да лоӧ ыджыд гижысьӧн, нималан поэтӧн.

Мӧдарсянь кӧ босьтны, кывлывлан татшӧм сёрнияс: мый нӧ пӧ сійӧ гижныд — зэв кокньыд, ичӧтика кӧ грамотнӧй да кужан кӧ ассьыд мӧвпъястӧ кабала вылӧ пасъявны — верман нин пӧрны гижысьӧ.

Колӧ шуны, тайӧ некоднан сёрниыс абу веськыд. Ни ӧти морт гижысьӧн оз чужлы. Гижан удж — сьӧкыд удж, ичӧтик грамотаӧн нӧшта сьӧкыд лоны гижысьӧн.

Медым лоны гижысьӧн, колӧ бура тӧдны грамматика да литература кыв, сэсся олан кадыслысь ногсӧ, условйӧяссӧ, политикасӧ. Сӧветскӧй, пролетарскӧй гижысьлы колӧ тӧдны классӧвӧй тыш йылысь, марксизм-ленинизм велӧдӧм йылысь, коммунист партиялысь туйвизьсӧ. Тайӧясӧс кӧ он бура тӧд, он вермы лоны сӧветскӧй бур гижысьӧн. Сэсся, дерт, колӧ лыддьыны (велӧдчыны) воддза и ӧнія классикъяслысь — ыджыд гижысьяслысь да бур литературнӧй индӧдъяс (руководствояс) серти.

Медым лоны гижысьӧн, колӧ тшӧтш и ас вылад ёна уджавны — чорыда уджавны, мырдӧн, упорнӧя, дугдывтӧг зільӧмӧн.

Художествоа литература, мый вылын уджалӧ гижысь, — абу сӧмын прӧстӧй руд гижӧд, а бура дӧзьӧритӧм, шыльӧдӧм, весалӧм, мича серӧн вӧччӧдӧм гижӧд, мед вӧлі ортсысяньыс пасьтӧдӧма югъялан мича кывъясӧн, дай пытшкӧссяньыс эз вӧв омӧль, — пытшкӧсыс торъя нин бур колӧ, сійӧ ӧд гижӧдыдлӧн сьӧлӧмыс, вемыс.

Художествоа коми литература чужис Октябрса революция бӧрын. Сэтчӧдз эз вӧв весиг комилӧн гижан пасыс (письменность). Сы понда позьӧ шуны, коми литература зэв на том. Но коми литература миян эм нин, дай бура вылӧ нин кыптіс. Коми гижысьяс сідзжӧ вочасӧн выльысь петӧны уджалысьяс пӧвстысь. Со ме водзын куйлӧ бура ыджыд кабала чукӧр, сэні ставыс — том коми гижысьяслӧн удж, — томӧн лыддям огӧ арлыд сертиыс, а неважӧн гижны босьтчӧмнысла. Унджык гижӧдыс кывбуръяс. Колӧ водзвыв шуны: кывбур гижны ёна сьӧкыд висьт (проза) гижӧм дорысь. А миян унджык том гижысьыс заводитӧ буретш кывбурсянь туйдасьны. Ӧд кывбурӧ колӧ размер, такт да рифма, сэсся художество боксянь колӧ нӧшта мичаджык прозаысь да и ставнас сыысь шыльыдджык, дженьыдджык, ёсьджык. Коми том гижысьяслӧн буретш тайӧ качествоясыс и абуӧсь кывбураныс. Сы вӧсна кывбурныс артмӧ жебиник проза кодь, сӧмын гижӧма кывбур модаӧн-а. Тайӧ — медыджыд тырмытӧмтор. Мӧд-кӧ, тематикаӧн (сюрӧсӧн) ӧнӧдз на пыр унджык гижысьыс босьтӧ Октябрса революция дырйи вӧля перйӧм йылысь, нартитысьясысь мездысьӧм йылысь, либӧ гражданскӧй война дырйи миян вермӧм йылысь. Дерт, шуам, тайӧ темаясыс некор оз сёрмыны, но ӧд ӧні колӧ нин бергӧдчыны и стрӧительстволань банӧн, — тайӧ фронт вывсьыс, майбырӧй, позьӧ корсьны быдсяма сюрӧстӧ гижӧдыдлы! Сэсся тӧдчӧ, том гижысьяслӧн оз тырмы непӧштӧ политическӧй, но и прӧстӧй (элементарнӧй) грамотаныс, торъя нин коми грамматика вылын ёна чотӧны.

Гижан удж — зэв сложнӧй ремеслӧ, другӧн оз артмы гӧгӧрбок шыльыд да бур гижӧд. Сы вылын колӧ кузя уджавны, паськӧдны ассьыд тӧдӧмлунтӧ (кругозор) да бурмӧдны гижан техника. Ме ог кӧсйы тайӧ индӧдъяснас серавлыны том гижысьяслысь медводдза петасъяснысӧ, сӧмын кӧсъя сетны налы водзӧ уджалӧм вылӧ туйдӧдъяс. Эм кӧ тэнад окотаыд, кыскӧ кӧ тэнӧ сьӧлӧмыд гижан удж вылас, — эн эновтчы сыысь, а водзӧ пыр зіль гижны, да гиж уджалысь йӧзлы тӧдса кывйӧн, мед гӧгӧрвоисны. А ӧшыбкаяс кӧ лолывлӧны — зіль водзӧ кежлӧ бырӧдны. Ме ачымӧс босьта: комын арӧсӧдз ме эг гижлы; кор заводиті гижны — кымын ӧшыбка да нелючки артмывліс! Ӧні, дас витӧд во гижӧм мысти, ачым аддза ассьым ӧшыбкаясӧс, дай ӧні на мукӧддырйиыс джӧмдыла, но ог эновтчы — мый верма дай сямма, пыр гижа, зіля бурмӧдны гижӧдъясӧс ортсысяньыс и пытшкӧссяньыс. Сӧмын ӧтиторйӧн ме эг вежсьы — ме гижа коми уджалысь йӧзлы гӧгӧрвоана кывйӧн.

Ӧні сэсся видзӧдлам гижӧд чукӧрсӧ, видлам, кодлӧн мый артмӧма.

1. КЫВБУРЪЯС

Со Югов ёрт (Лопыдінын велӧдысь) гижӧма кывбур «Капитал кулас». Мыйысь, чайтанныд, кулас капиталыд?

«Мед жӧ сісь капиталлы

Ӧдйӧджык матыстчас пом,

Наяса пирлы да баллы

Тупкамӧ свинечӧн вом.

Ставыслы сюрас ки улӧ

Чер, либӧ зыр, либӧ пурт.

Тайӧн на капитал кулӧ,

Водзӧ мед сэсся оз дзурт».

Дерт, тайӧ гижӧма заграничаса капитал йылысь, сӧмын артмӧма зэв кокньыда сійӧс виӧмыс: пирлы да баллы свинечӧн тупкыны вом (?). Ми тӧдам, капиталӧс кабыртӧма кризис, но капитал ён на, черӧн либӧ зырйӧн да пуртӧн он на начкы сійӧс, колӧ кутшӧмкӧ мӧд пӧлӧс оружйӧ, медвойдӧр — пролетариатлӧн ӧтувтчӧм.

Босьтам М. Геройлысь (Пажгаысь) кывбур «ХV во». Тані сійӧ висьталӧ первой гражданскӧй война йылысь, сэсся ӧнія стройкаӧдз воӧ. Сӧмын колӧ шуны, Геройлӧн артмӧма прӧстӧй кывъяс чукӧртӧм (кывбертас), рочӧн кӧ — безалаберный подбор слов:

«Горзӧны «ок»

Чегӧма кок

Сотӧма би

Йӧзыслысь ки

Усьӧны пласьт

Му вылын страсьт

Порок тшын лӧз

Усьӧны йӧз

Куим во чӧж

Мырсисны йӧз

Воис выль кад

Кыптіс гӧрд плаг» да тадзи водзӧ,

ставыс 96 строчка (визь). Помланяс эм татшӧм строфа (куплет):

«Но сӧмын сэні (капитал странаясын — Н. В.)

Уджалысь йӧз

Оз ёна видзӧд

Найӧлысь грӧзд».

Позьӧ тадзи гижны не 96, а 960 визь, сӧмын тӧлкыс нинӧм оз ло. Абу тані художество ни политика тӧдӧм. Шуам кӧть: гӧрд плагыс ӧд миян кыптыліс ёна войдӧрджык, а эз куим во чӧж тышкасьӧм бӧрын; став мувывса робочӧй класс ёна видзӧдӧ капиталистъяс грӧз вылӧ, не сійӧ кӧ ӧд, важӧн нин эськӧ уськӧдчисны капиталистъяс СССР вылӧ. Сэсся рифмаяс шлачкалӧ кытчӧ кутшӧмсюрӧ:

«Олӧмыс ёсь,

Мунӧ на кось,

Классӧвӧй враг

Ёна на зяг (?)

Капитал страна

Джельскӧ на бара

Бырӧдны шлач (?)

Сӧветскӧй власьт».

Тӧдчӧ, гижӧма кывбурсӧ ӧти здукӧн, места вылысь чеччывтӧг, тэрмасьӧмӧн, некӧн некутшӧм пас (запятая ни точка) абу, весиг мукӧд кывсӧ помавтӧг колялӧма. Тадзи художествоа гижӧд, нӧшта нин кывбур, страпайтны оз позь. Мӧд кывбур Геройлӧн эм «Сиа Гаврил Иванлы» (вӧр фронтвывса ударник-герой). Тайӧ неуна бурджык «ХV во» дорысь. Эм весиг прамӧй мичаинъяс:

«Вӧр — менам фронт,

Зымгӧм — революция,

Винтовка — паськыд дора чер,

А пуля —

Быд пӧрӧдӧм пу,

Быд вӧчӧм кер.

План —

Сюрс кубометра вӧр!»

Та серти позьӧ чайтны: М. Герой кӧ бурджыка зільӧмӧн кутас уджавны, вермас петны гижысьӧ.

А вот Луз Ваньлӧн (пединститутын велӧдчӧ) «Октябрлы 15 во тырӧм кузьта» кывбурыс нӧшта нин жеба артмӧма:

«Ывла выв тыр

Петӧны йӧз.

СССР пасьта

Уджалысь йӧз.

Йӧз пӧвстын тыр,

Дзирдалӧ гӧрд!

Уджалысь киын

Гӧрд дӧрапас...

Кулаклысь мышку

Чегӧма шӧрӧд...

Матысмӧ класстӧм

Социалистическӧй

Общество!

Мед олас дас витӧд вося Октябр лун!»

Тайӧ «кывбурсӧ» оз позь весиг шуны художествоа прозаӧн, тайӧ прӧстӧй стаття. Сэтшӧмӧсь жӧ Луз Ваньлӧн и мукӧд кывбуръясыс: «Ыджыд вынӧн — ыджыд шагӧн» да «Сьӧдмӧма видз». Первойяас гижӧ:

«Восьтӧма ӧні базар,

Вайӧ колхозник тӧвар!

Ньӧбӧны уджалысь йӧз,

Мый колӧ аслыс тӧвар.

Кывзӧй, кывзӧй, ёртъяс! колхозникъяс!

Мӧд, вит вося планӧн ми дорам!

Ён, класстӧм социалистическӧй

Общество!»

Ме наросьнӧ эг веськӧдлы сылысь гижӧдсӧ (кыдзи ачыс гижӧма — сідзи и петкӧдлі). Тыдалӧ, Луз Вань грамматиканас ёна на дзескыда бертлӧ. Сэсся некутшӧм гижан техника оз тыдав: размер ни, ритм ни, рифма ни, нинӧм абу, а медся лёкыс — содержанньӧыс омӧль да художествоыс войт мында абу веськалӧма.

Оз ёна торъяв прӧстӧй кывбертасысь да статтяысь и Вась Педӧрлӧн кык кывбур: «Кымӧр бӧрын» да «Тыртам мӧд вит вося план». Ӧтикас гражданскӧй война помасьӧмбӧрся олӧм йылысь символикаӧн гижӧма; мӧдсӧ кӧсйӧма оратория ногӧн лӧсьӧдны. Сӧмын некоднаныс абу артмӧма.

«Юр вылын помтӧма

Кымӧръяс кывтӧны,

Зэр тусьяс точкӧны,

Ва вылӧ сяльгӧны.

Сынӧдӧд бок ногӧн,

Кузяла, вомӧнӧн,

Увгӧмӧн, залӧмӧн,

Мунӧны, —

Усьӧны зэр войтъяс...

Дыр тадзи муніс,

Дыр тадзи пызйис

Сьӧд кымӧрсянь зэр,

Дыр тадзи эргис,

Свинечӧн сьӧвзис

Капитал-звер.»

Вот, сійӧ и эм: «свинечӧн сьӧвзис капитал-звер», а эз небыдик зэр моз точкы да сяльгы, Педӧр ёрт! Сідзкӧ нӧ мыйла сэтшӧм кывъяссӧ колӧ вӧлі сэтчӧ сюйны?

Сэсся сэні жӧ кутшӧмкӧ пӧрысь Парась тьӧт велӧдчӧма лыддьысьны да шуӧ:

«Ӧдйӧ велӧдчи ме тадзи,

Пӧрысь юрыд абу том,

Ӧні газет-книга лыддя,

Сідзи и боргӧ менам вом».

Артмӧ, быттьӧкӧ пӧрысь юрӧн ӧдйӧджык позьӧ велӧдчыны да велавны. Ӧдвакӧ сідзи. Мӧдлаын Вась Педӧр гижӧ:

«Сьӧлӧмыс (капиталистлӧн — Н. В.)

Сё градуса би пытшкын сотчӧ,

Быдсӧн дрӧжжитӧ яй.

Сьӧлӧмыс сотчӧмла

Оз тӧр ку пиас,

Крейсерӧн, пушкаӧн,

Танкъясӧн уськӧдча, —

СССР — «Дай»!..

«Русскӧй штыкыд зэв ёсь...»

Ньӧти абу художественнӧя шуӧм. Либӧ со:

«Магнитогорск, Днепрострой,

Волковстрой — кыптӧны».

Оз ков вывті ышмыны гижысьяслы кыв бертлӧдлӧмӧн, колӧ гижны тӧдса да гӧгӧрвоана кывъясӧн. Художестволӧн ӧд доныс абу кывбертасъяс сайын, а буретш мӧдарӧ — мича кывйӧн, йӧзкостса образъясӧн гижӧмын. Мыйлакӧ, вот, ми сэтшӧм донаторсӧ — йӧзкостса мича кывсӧ (фольклор) пыр бокӧ колям да корсьысям кутшӧмкӧ кымӧрсайса выль коми кывъяс, либӧ роч кывъяс. Сэсся вывті веркӧссяньыс петкӧдлам ассьыным быдмӧмнымӧс да стройканымӧс. Сы вӧсна гижӧдным артмӧ зэв схематическӧй, кос сьӧмӧса, общӧй.

Босьтам Вась Польлысь кывбуръяс: «Оз пемды», «Выль гӧрд знамя» да «Сё дявӧла-беса». Сэтшӧм жӧ тыртӧм куш кывбертасъяс:

«Войдӧр вӧвлі поп:

Шоча ачыс ноп,

Тӧдліс сійӧ «епископ»

Ӧні ми горӧдім «стоп!»

Поплӧн ёрт

Кона Вань Ёгор (стӧрӧж)

Сылӧн дерт

Киас пыр багор (?).

Мед жӧ рай местаад — ад, (?)

Стӧрӧжалысь Ёгор дядь.

Сё дявӧла-беса,

Ыджыд лунъя асъя,

Вичкоын старука,

Нардомын чудеса» (?).

Мый сэсся татчӧ содтан? Сідзи нин гӧгӧрвоана — жеб, слаб кывбертас. Дерт, татшӧм «поэзияыд» некодлы оз йидж сьӧлӧмас ни юрас.

Гриваса Василь Ёгор — «Жоржик» (ВУЗ-ӧ велӧдчан курс вылын) ыстӧма 5 кывбур. Сӧмын ставыс жӧ общӧй, куш кывъясӧн бергалӧм, а художествоыс да сюрӧсыс абу. Со «Октябр» кывбурын вит куплет, да ставыс ӧтитор шуӧ — быд куплет ӧткодь, тадзи заводитчӧны куплетъяс:

1) «Коді нӧ Романлысь чераньвез орйӧдліс?»

2) «Коді нӧ векӧвӧй чеп сарлысь разьӧдіс?»

3) «Коді нӧ енэжысь лёк кымӧр весаліс?»

4) «Коді нӧ сё пудъя гирасӧ шыбитіс?»

5) «Коді нӧ вӧля власьт миянлы шедӧдіс?»

Быд куплет помасьӧ ӧтветӧн — «Октябр». Позьӧ вӧлі ӧти куплетӧн ставсӧ и шуны. Либӧ босьтам мӧдӧс — «Мед тӧдасны». Сійӧ чуксалӧ комсомолечьясӧс лоны дасьӧн, врагъяс кӧ кыпӧдасны миян вылӧ кось, со кыдзи:

«Ать, два, тӧварышъяс, водзӧ!

Ленин ёрт тадзикӧн миянлы дольліс...

Ворошиловным миян — винтовкаӧн,

Будённӧйлӧн — конница вӧвъясӧн пызйӧ».

Бурджыка кӧ мӧвпыштіс «Жоржик», гашкӧ эськӧ и гӧгӧрвоис: конница вӧвъясӧн оз вермы пызйыны, конницаыс ӧд ачыс и эм вӧвъяса отрадыс. Сэсся грамматикаӧн торксялӧма: «Сикт кузя мунӧны бригада Ӧльӧлӧн. Пельпомын нуӧны косаяс найӧлӧн».

Артмӧма кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм кывбертас: «бригада мунӧны, пельпомын нуӧны косаяс найӧлӧн», — мый и лоӧ? Сэтшӧм жӧ и помыс тайӧ кывбурыслӧн («Колхознӧй асыв»):

«Вежсьӧны сиктъяслӧн бан!» Татшӧм дзугсялӧмъясыс не куш «Жоржиклӧн» — уналӧн эмӧсь.

Ёгор Семӧ гижӧ сідз жӧ образъястӧг, художество сертӧг, прӧстӧй кывъяс чукӧртӧмӧн. Сэсся пытшкӧсас оз видзӧдлы:

«Ми стрӧитам, ми стрӧитам,

Кӧть вой тӧв пӧльтӧ тан,

Ми стрӧитам, ми стрӧитам

Социализм тэчан план».

Ми стрӧитам... ми огӧ нин плансӧ стрӧитӧ, ми стрӧитам асьсӧ социализмсӧ! Либӧ мӧд кывбурын — «Ёрт, кылан!» — гижӧ:

«Ёрт! Пемыд войясын медым

Вӧлімӧ ми дасьӧсь быд здук,

Локтысь вӧрӧглысь медым ми вермим

Видлавны асланым штыкъясӧн бок».

Сӧмын ӧмӧй пемыд войясын колӧ лоны дасьнас? Колӧ и югыд лунъясӧ лоны дасьӧн. Сэсся бара жӧ колӧ шуны, тайӧ — абу кывбур, тайӧ стаття, сэтшӧм и помыс весиг сылӧн: «Медым эз вермы пушка ни газъяс миянӧс венны некӧн и некор, быд водзын сулалӧны зэв гырысь могъяс: война техника босьтны абу некор сёр». Дерт жӧ тані поэзиялӧн дукыс весиг абу, да и висьт вылӧ оз мун, — скодитӧ жебиник статтялань. Ёгор Семӧлӧн эм ӧти кывбур «Армияӧ муна», кодлӧн темаыс (сюрӧсыс) эськӧ и ӧнія удж йылысь, сӧмын тэчӧма сідз жӧ омӧля, некутшӧм художество ни техника абу.

Статтяяс ногаӧсь жӧ кывбуръяс и татшӧм том гижысьяслӧн: Прокӧ Васьлӧн «Тракторлӧн гӧрӧм» да «Кутшӧма выль олӧм паськалӧ», К. Кармановлӧн «Арся кылӧмъяс», Емва пилӧн (А. Злобинлӧн) «Гажтӧм висьӧм» да «Тыртам план», Налимов Опонь Васьлӧн «Ми стрӧитам», «Вӧрзьывтӧм из» да «Арын». Опонь Вась «Вӧрзьывтӧм из»-нас кӧсйӧма вӧтчыны (подражайтны) Выль Пашлы:

«Вӧр...

Сикт...

Кар...

Сывйыштіс

Нёль воӧн —

Вит вося план.

Заводъяс!

Гигантъяс!

Машина!»

Сӧмын тай со нинӧм абу артмӧма. «Арын»-ас кӧсйӧма менам «Арся мойдкыв» вылӧ подражайтны, да абу жӧ гартчӧма. Сэсся менам вӧлі гижӧма мойд воддза олӧм йылысь (1919 воын), а Опонь Вась гижӧ ӧнія ӧда гажа олӧм йылысь (1932 воын) — гижӧ «гажтӧм ар» йылысь збыльтор пыдди:

«Воис мисьтӧм зэв няйт ар...

Жугыльтчӧма сьӧлӧмыс

Войвывса йӧзлӧн,

Челядьлӧн оз нин кыв шум,

Ланьтӧма ставыс...»

Тайӧ — абу веськыд шуӧм: мыйла «жугыльтчӧма сьӧлӧмыс войвывса йӧзлӧн»? Найӧ пыр удж вылынӧсь, некор жугыльтчыныс, да и нинӧмысь. Удж миян СССР-ын — «доблесьт, геройство да чесьт».

Сэсся нӧшта эмӧсь стаття кодь кывбуръяс: Н. Мартюшёвлӧн «Мӧс лысьтӧм», И. Панюковлӧн (Донысь) «Миян олӧм», Мить Ӧльӧлӧн «Кык кулак» (зэв слаб сюрӧсыс, прӧстӧй «басни» кодь), Герклӧн «Колхознӧй му вылӧ», Ан. Ал. Тим.-лӧн «Воддза олӧм».

Бура кузь кывбур «Ягса музыка» гижӧма А. Размыслов. Кытсюрӧ артмӧма лӧсьыдакодь:

«Бушков пӧльыштіс,

Свистӧн горӧдіс.

Войбыд тӧвкӧд вӧр

Ворсіс хоровод.

Ворс тэ гудӧкнад,

Войвыв ывла выв,

Пуяс-клавишас

Збоя личкавлы...»

А ставнас кӧ босьтны кывбурсӧ — вывті ёна гудралӧма:

«Ыджыд пӧртйын рок

Сука сукмӧма.

Барак дорын коз

Еджыд сукмана.

Пуяс гылалӧ

Лёкысь ружтӧны».

Размыслов ёртлы колӧ на уджавны гижан техника вылас. Сылӧн эм сямыс лоны гижысьӧн. Тӧдчӧ художество сер да образносьт кывбурас.

Ставсӧ лои видлалӧма 17 гижысьлысь 35 кывбур.

Тайӧн позьӧ ӧні кежлӧ помавлыны кывбуръяс йылысь сёрни. Кутшӧм выводъяс жӧ вермам висьтавны видлалӧм кывбуръяс кузяыс? Ӧти-кӧ, тематика боксянь (мый йылысь гижныс) — том гижысьяс кутчысьӧны зэв общӧя, оз босьтны аслыныс тӧдса ӧнія збыль олӧмсьыс-уджсьыс; мӧд-кӧ, грамотаныс (общӧйыс и политическӧйыс) зэв на улын; коймӧд-кӧ, художество боксянь вывті жебӧсь кывбуръясныс, дзик ньӧти оз гижны образъясӧн, оз пӧльзуйтчыны йӧзкостса сёрни кывйӧн; нёльӧд-кӧ, гижан техниканыс улын. Тайӧ нёль индӧдыс вылӧ том коми гижысьяслы и колӧ медся ёна вниманньӧнысӧ пуктыны кывбуръяс гижигӧн. Ме чайта, тайӧ индӧдъяссӧ сеталӧм бӧрын том коми гижысьяс оз эновтчыны гижӧмысь, а нӧшта ыджыдджык ӧдӧн да зільлунӧн босьтчасны коми художествоа литература уджӧ.

2. ВИСЬТЪЯС

Художествоа проза (очерк, висьт, повесьт, роман) литератураын босьтӧ медыджыд места. Миян коми литератураын ӧнӧдз на пыр художествоа проза омӧля паськаліс, гырысь висьтъяс (повесьтъяс) зэв этша, а роман ӧти на весиг абу. Художествоа висьт — дженьыдик, кутшӧмкӧ ӧтитор йылысь, кокньыда гӧгӧрвоан фабулаа (сюжета) гижӧд. Кывбурысь висьт торъялӧ медъёнасӧ форманас да тэчаснас. Висьтын сідзжӧ колӧ художественносьт, кыдзи и кывбурын, но висьтын ыджыдджык вӧляыс гижысьлӧн — вермас сюжетсӧ ёнджыка паськӧдны, оз ков размер ни рифма. Сэсся висьтын овлӧ куим элемент: заводитӧм, паськӧдӧм да помалӧм. Мед вӧлі мыйкӧ ӧтитор йылысь висьтавсьӧ да мед вӧлі мыйӧнкӧ сы йылысь жӧ и помасьӧ — сюжет колӧ, — оз позь гижны сюжеттӧм висьт, сэки лоӧ очерк, либӧ нинӧм оз артмы (куш гижӧд кындзи).

Нӧшта ӧтитор колӧ шуны: быд художествоа гижӧдын (проза кӧть поэзия) мед вӧлі тӧдчӧ ӧнія олӧмлӧн серыс, пролетариатлӧн туйвизьыс — оз вермы лоны художествоа литература класстӧмӧн.

Ӧні видзӧдлам да видлыштам «Ударник» журналӧ ыстӧм висьтъяс, — эм сӧмын видлавныс нёль висьт, посньыдикӧсь ставыс.

Со Казаков гижӧма казьтылӧм «1919 воын Октябр праздникъяс лунӧ». Висьтавсьӧ, кыдзи Кӧрткерӧсын (ыджыд сикт Сыктывдін районын, Сыктывкарсянь 49 клм.) полӧмӧн виччысьӧмаӧсь тайӧ лун вечернянас карсянь еджыдъясӧс. Вой шӧр войын вичкоын звӧнитӧны, йӧз шызьӧ, жӧдзӧ ывла вылын, ойгӧмӧн исполкомын делӧяс пачын сотӧны, Ленинлысь портретсӧ вежӧны син пӧла ӧбразӧн, лэптӧны еджыд плаг; муртса оз ветлыны йӧзыс мельнича дорӧдз еджыдъяслы паныд зіб йыв спасъясӧн. Первойсӧ эськӧ и лӧсьыда заводитӧма Казаков гижныс — кокньыдик юморӧн да ирония сорӧн, сэсся бӧртинас кежӧма аслас стильсьыс да помалӧма прӧстӧй стаття моз. Сӧмын тайӧ висьтыс абу эскана: 1919 вося ноябр 6-д лунӧ Кӧрткерӧс гӧгӧрын (Сыктывкар гӧгӧрын ни) эз на вӧвны еджыдъяс, найӧ Емдінын на сэки сулалісны. Сэсся коммунистъяс — 18 морт — мыйла эз вермыны ӧлӧдны йӧзсӧ паникасьыс? Мыйла эз дугӧдны звӧнитӧмсьыс да исполкомсӧ «вежӧмысь»? Ми тӧдам, еджыдъяс волігӧн зэв уна тешкодьторъяс (курьёзъяс) вӧвліны. Колӧ вӧлі сійӧс нин и гижны (сідзи кӧ нин окота вӧлі Казаков ёртлы тешсӧ Кӧрткерӧслысь петкӧдлыны). Сӧмын тайӧс оз позь шуны дзик висьтӧн, тайӧ — казьтылӧм (очерк кодь), кыдзи и ачыс гижысьыс пасйӧма.

Эм сэсся кык висьт еджыдъяс волӧм йылысь жӧ: Айкинаысь С. Ваньлӧн — «Белӧйдырся (в)олӧм» да Керчомьяысь М. И. Тарабукинлӧн — «Керчомьяын 1917–18 воясын олӧм». Кыкнан висьтыс (казьтылӧмъяс) — кизьӧриник статтяяс кодьӧсь, ньӧти шыльӧдтӧмӧсь, шуны кӧ — уль (либӧ нӧ кос) материал, некутшӧм фабула ни, художество ни, интерес ни, нинӧмтор абу, прӧстӧй рудов гижӧдъяс.

Габ Як Микулай (Сыктывкарысь) гижӧма висьт-теш «Ясли». Кодлы гижӧма татшӧм висьтсӧ? Ме ногӧн, абу сӧветскӧй лыддьысьлы, а мелкобуржуазнӧй, мещанскӧй олысьяслы. «Яслилӧн» сюжетыс татшӧм: Шоля сиктсӧветын юралысь — Вашля Терень — газетысь лыддяс челядь яслияс восьтӧм йылысь да шуас:

«Вот и восьты татчӧ ясли! Сикт кузяыд весиг ӧти кага абу... Толькӧ Бугун Маръя заводитӧма кызыштны, да код тӧдас, кор на ещӧ сылӧн кагаыс лоӧ... Газетын гижӧны: мераяс примитам! А кодлы сійӧ сюрӧ? Меным! А коді эськӧ сэні мыжа? Коді кагасӧ вайӧ! Ті! — горӧдӧ Вашля аслас гӧтырлы. — Мыйла тэ он вай?..» да сідз водзӧ.

Собранньӧ чукӧртас Вашля да бара сэні ызгӧ: «Ті ставныд тӧданныд, мый лоӧ «выль кадра»? Сійӧ лоӧ... но... посни челядь... кагаяс... найӧс быдтыны колӧ ясли... Сӧвет власьтлӧн сэтшӧм директива... лоӧ примитӧма решительнӧй мераяс... но кодлы ми восьтам? Кодӧс сэні видзам?..»

Тадзи Габ Як Микулай серавлӧма да вульгаризируйтӧма Сӧвет страналысь ыджыд достиженньӧсӧ — дошкольнӧй учрежденньӧ, кутшӧмыс некӧн сэсся му вылас абу, кутшӧмыс эз вӧвлы весиг йӧз олан историяын некор! Кодлы татшӧм сісь висьтыс кивыв? Дерт, абу миянлы! Оз ков татшӧмыд уджалысь йӧзлы.

Нӧшта ӧти висьт эм Сотчӧм Ваньлӧн — «Павел». Тайӧ висьтыс зэв прӧстӧй, водзвыв нин тӧдан весиг мыйӧн помасяс, некутшӧм интрига ни, вермасьӧм ни абу тані: Гӧрд Армияысь гортас воас Павел. Овмӧсыс налӧн колхозын. Сэні юралӧ кулак — пытшкӧссяньыс кисьтны зільӧ колхозсӧ, вредитӧ, сьӧм лотайтӧ. Павел аслас невестаыскӧд босьтчасны да вӧтласны кулакӧс колхозысь, а юралысяс бӧръясны Павелӧс. Нинӧм сэтшӧмтор тані абу, прӧстӧй висьт, художество боксяньыс и сюжетнас жебиник, зэв схематическӧй.

3. ПЬЕСАЯС

Медся этша коми художествоа литература пиын драматургия (пьесаяс). Сійӧс висьтысь сьӧкыдджык лӧсьӧдны, сійӧн и этша гижӧны. Пьесаын медколанторйыс — петкӧдлыны ловъя йӧзӧн (артистъяс пыр) вермасьӧм кодъяскӧ костысь да мыйяскӧ понда. Тані нин быд участник — торъя тип, торъя сяма мортӧс, либӧ дзонь группаӧс петкӧдлӧ — карактерсӧ и став ногсӧ. Пьесаын колӧ унджык вӧрӧм, этшаджык сёрни, быдсяма пӧлӧс интригаяс, быд ногыс сюжетлӧн бергалӧмыс. Медся интереснӧй пьесаыд сэки, кор видзӧдысь (либӧ лыддьысь) бӧръявылӧдзыс оз гӧгӧрво веськыд помсӧ (развязкасӧ), кор найӧ чайтӧны ӧти ног лоиг, а бергӧдчас дзик мӧдарӧ. Драматурглы колӧ лоны ёна мастерӧн, мед кужис вӧчны бур пьеса. Ме тайӧ удж вылас, позьӧ шуны, унджык кадсӧ пукті аслам став гижан уджысь да, тӧда неуна сы йылысь — сьӧкыд тайӧ формаа уджыд! Оз вӧлі унаысь артмы да, выльысь ковмас вӧлі лӧсьӧдны. «Моль» ме нёль пӧв гижи, да и сэні на эз артмы прамӧя, а «Рытъя» лоӧма кулацкӧй пьеса. Со ӧд тайӧ уджыд кутшӧм!

Вот, ӧні видзӧдлам выль гижысьяслысь пьесаяссӧ. Ӧти пьеса «Важ олӧм» гижӧма кутшӧмкӧ Чаланов М., — тыдалӧ, малограмотнӧй на гижысьыс: рака кок туй кодь гижӧд серыс да весиг ӧти кыв абу гижӧма правильнӧя, да и пьесаыс — прӧстӧй ышмӧм, шутитӧм, челядь шмонитӧм. Пьесаыс 3 торъя, участвуйтӧ 7 морт: крестянин гозъя, налӧн пи да ныв, еджыд опицер да кык салдат. Вӧчсьӧ 1921 воын (кор некутшӧм еджыд нин эз вӧв). 1) Крестянин мунас рытын скод вылӧ. Сэки локтасны шобсьыны опицер да кык салдат; челядь повзясны да дзебсясны; шобсигӧн салдатъяс первой аддзасны детинкаӧс, сійӧ горӧдас — салдатъяс да опицер зэв ёна повзьӧны — ставныс пласьт усьӧны (тешкодь ӧд!); чеччасны да бара шобсьыны пондасны, аддзасны нывкаӧс, сійӧ сідз жӧ горӧдас — еджыдъяс бара пласьт усьӧны; сы бӧрын найӧ юалӧны:

— Тіян тай керканыд олысяӧсь?

Иван (5 арӧса детинка). Олысяӧсь.

Опицер. Но-но... (салдатъяслы). Мунамӧй!

Еджыдъяс «олысяысь» повзьӧны да мунӧны. Сэки скод вылысь локтас крестяниныд (Степан) да дзебсяс лабич улӧ, керкаӧ бара пырӧны еджыдъясыд да арестуйтӧны Степанӧс. Тайӧн помасьӧ медводдза торйыс. 2) Еджыд опицер аслас патераын вӧчӧ допрос Степанлы. Став торйыс — 1 лист бок — татшӧм:

Опицер. Овыд мый?

Степан. Попов.

Опицер. Нимыд?

Степан. Степан.

Опицер. Мыевич?

Степан. Василльӧвич.

Опицер. Кывзы (лыддьӧ «приказ» Степанӧс скод вылын пинясьӧмысь арестуйтӧм йылысь).

Степан. Позьӧ кыв шуны?

Опицер (револьвер чургӧдӧ). Ланьт, мерзавец!

Степан (кватитӧ револьверсӧ да лыйӧ опицерсӧ, сэсся салдатъяссӧ, ачыс пышйӧ).

Тайӧн помасьӧ мӧд вӧчӧм. Коймӧдыс — нӧшта дженьыд: 3) Вӧр керка дорын Степан сулалӧ да ӧтнас сёрнитӧ: «Ак-ма, тайкӧ кутасны да эг сюр. Дыр-ӧ бара оз мунны татысь? Краснӧй кӧ эськӧ локтіс татчӧ — вот и бур». Сійӧ шуигкості друг кылӧ лыйӧм шы. Степан усьӧ муӧ. Локтӧ сы дінӧ красноармееч, видзӧдлӧ да шуӧ: — Ок-ма, краснӧй вӧлӧма да лыйсьӧма!

Степан (чеччӧ). Ме ӧд эг на кув!

Тайӧн и помасьӧ «пьесаыс». Дерт, таысь нинӧм — челядьлӧн балуйтӧм!

Мӧд пьеса Ив. Козловлӧн — «Чорыдджыка винтовкатӧ кут», ӧти торъя. Участвуйтӧ 5 морт: пограничник Гриша (гӧрдармееч), ныв Катя (колхозысь), дед (чери кыйысь) да кык шпион (опицер да унтер). Вӧчсьӧ гранича дорын. Катя вайӧ Гришалы гӧснеч колхозсянь, первойысь на тӧдмасьӧны сэки найӧ. Гриша мунӧ караулитны гранича. Локтӧ дед. Бипур вӧчӧ да тшӧктӧ Катялы пестыны, ачыс лэччӧ ю дорӧ — ветельяс кыйны. Сэки локтӧны шпионъяс — юасьӧны туй колхозӧ. Катя пырысь-пыр тӧдӧ найӧс да вензьыны накӧд босьтчӧ, опицер кытчӧкӧ мунас, а унтерсӧ Катя агитируйтас чиганка моз — кисӧ видлалӧмӧн. Опицер воас да тшӧктас Катяӧс кӧртавны да чомйӧ сюйны. Унтер сідзи и вӧчас. Локтас дед да шмонитны кутас шпионъяскӧд. Бӧртинас сэтчӧ жӧ Гриша воӧ. Аддзӧ шпионъясӧс да винтовкасӧ ки йылӧ босьтӧмӧн горӧдӧ: «Руки вверх!». Опицер наганысь лыяс — ранитас Гришаӧс, но шпионъясӧс кутасны, кӧрталасны. Тайӧн и помасьӧ.

Дерт, татшӧмыс некыдз оз вермы лоны — мойдын кындзи. Кыдзи нӧ позьӧ эскыны татшӧмтор вылӧ? Ӧд еджыд шпионъяс вермисны ставнысӧ, кыдз шуласны, укокошитны. Вывті схематическӧй да идеалистическӧй пьеса артмӧма. Бурджыка петӧма дедлӧн типыс, коді пыр шуӧ Гришалы: «Чорыдджыка винтовкатӧ кут». Но ӧд куш кывъяснад шуӧмыд — абу на делӧ вӧчӧм. Сы понда тайӧ пьесаыс и слаб.

Пьесаяс гижӧм йылысь ковмас торъя индӧдъяс сетны гижысьяслы, ӧти статтяын он вермы ставсӧ петкӧдлыны.

Ӧні кежлӧ сэсся помавла. Том гижысьяслы колӧ ёна на, ёна велӧдчыны, ыджыдджык требованньӧяс ас водзад сувтӧдавны.

Бурджыка велӧдчӧмӧн, удж вылын зільӧмӧн, гижысь ёртъяс, лӧсьӧдамӧй национальнӧй формаа, социалистическӧй пытшкӧса художествоа коми литература.