ВЫЛЬ КОМИ ГИЖЫСЬЯС
Во сизим сайын кымын, кор коми гижӧдыд муртса на кок йылас кутіс сувтны, кодсюрӧ вӧлі шуӧны: комияслӧн пӧ оз артмыв мича шыльыд гижӧд, оз лолы коми поэзия; коми кыв пӧ вывті гӧль да, он вермы сійӧн паськыдджыка бергӧдчыны, сӧмын пӧ артмас, гашкӧ, омӧлик, «черӧн лӧсйӧм» кодь проза, татшӧм кымын: «пон увтӧ, мӧс баксӧ, вӧв гӧрдлӧ, кань нявзӧ».
Тадзи серавлісны кодсюрӧ (комияс жӧ!) медводдза коми стикотворенньӧястӧ, позьӧ шуны — коми поэзиялысь медводдза воськовъяссӧ.
Дерт, эз ло сідзи, дай эз вермы лоны: быд йӧзлӧн эм кутшӧмкӧ да кутшӧмкӧ культура, кутшӧмкӧ да кутшӧмкӧ поэзия, — сідз жӧ и коми йӧзлӧн эм. Коді тӧдас: войдӧр кӧ эськӧ вӧлі слӧйыс коминад гижны да коми гижӧдсӧ печатайтныс, колӧкӧ мый вылнаын нин ӧні вӧлі художествоа коми литератураыд?
Босьтам кӧ ми бӧръя вит восӧ, сэтысь нин аддзам, кутшӧма быдмис, озырмис, шаньмис-мичаммис коми гижӧдыд (проза да поэзия). Коми йӧз пӧвстысь вочасӧн петӧны выль гижысьяс — коми беллетристъяс, коми поэтъяс. Сӧмын и ӧні на абу тыр слӧйыс налысь став гижӧдсӧ печатайтныс — оз тырмы миян унатор на, кӧть нига лэдзанінын да журнал редакцияын гижӧдъясыс куйлӧны (гырысь моздоръясӧн!).
Паськыд Коми муад вӧлӧмаӧсь прамӧй гижысь вынъяс. Гижан туйыс (слӧйыс) налы этша воссис сӧмын на во джын сайын, КАПП лӧсьӧдӧмсянь да кор кутіс петны «Ордым» журнал.
Выль гижысьяс пӧвстысь ёнджыка тӧдчӧ:
БИА ӦГЫР.
«Небыд уль вый моз жӧ киссьӧ
Нывлӧн мыла сьылӧм гор:
Сьӧлӧм пытшкӧ ем моз пырӧ, —
Шоглы абу пом ни дор...»
«Пӧсь вира сьӧлӧмсӧ том нывлысь
Оз бурмӧд чужан сиктса гаж;
Ӧд гажсӧ вӧчны колӧ выльӧс,
Мый эм сэн гажыс — ставыс важ...»
Сідзи и чайтан: быттьӧ тайӧ кӧкъямыс гижӧд визьсӧ (строка) босьтӧма ӧти стикотворенньӧысь — сэтшӧма ӧтлаасьӧ налӧн «мотивыс» (неуна толькӧ размерыс торъялӧ). Тайӧ босьтӧма Биа Ӧгырлысь кык стикотворенньӧысь: «Коньӧр нывлӧн сьылӧм» (1 № «Ордым») да «Велӧдчысь нывъяслы» (2 № «Ордым»).
Вит нумерын «Ордым» журналын Биа Ӧгырлӧн сомын на тайӧ кык стикотворенньӧыс и петаліс. Дерт, та серти он вермы гӧгӧрбоксянь Биа Ӧгырлысь гижан сямсӧ «судитны». Но позьӧ аддзыны: Биа Ӧгырлӧн эм гижан морттуйыс, кужӧ вӧдитчыны кывнас (дай кывйыс озыр), гижӧ тӧлка, «кыза мавтӧмӧн» (сочно), мичаа серпасалӧмӧн (картинно, образно), бура шыльӧдӧмӧн. Тӧдчӧ, техникаыс Биа Ӧгырлӧн абу зэв омӧль, — босьтам кӧть:
«Кӧнкӧ сьылӧ, кылӧ, ныв;
Эзысь моз жӧ гора юргӧ
Сылӧн сьылӧм сьыланкыв;
Небыд уль вый моз жӧ киссьӧ
Нывлӧн мыла сьылӧм гор...»
«Шутьляв, шутьляв, войвыв тӧлӧй!
Сьӧлӧм везйыд оз на ор...
Изьва, гызьы, гызьы ёна,
Аслад гыӧн крежӧ нӧйт;
Коньӧр ныв вылӧ эн скӧрмы,
Коньӧр нылӧс пыдӧ вӧйт...»
Нывлӧн сьыланкывйыс эзысь моз юргӧ — сӧдза, мичаа: нывлӧн сьылӧм горыс уль вый моз киссьӧ, — оз ва моз шоргы-бузгы — киссьӧ уль вый моз: небыда, оръясьлытӧг, мылаа (нежнӧя). Тані зэв джуджыд поэзия, рочӧн кӧ шуны — красота! Водзӧсӧ сэсся абу нин прӧстӧй стикотворенньӧ, абу куш гижан кывъяс — сэні сьылан кывъяс: «Шутьляв, шутьляв, войвыв тӧлӧй», «Изьва, гызьы, гызьы», — татшӧм кывъясыд овлӧны сӧмын сьыланкывъясын.
Позьӧ шуны: ортсыладорсяньыс Биа Ӧгырлӧн гижӧдъясыс зэв бурӧсь. Паныдасьлӧны, дерт, кӧнсюрӧ и ёгторъяс — роч йитӧдъяс (союзы).
«Оз узь, а мӧвпалӧ сьӧд вӧр».
«Жаль сылы аслас чужан сикт,
Но сьӧлӧм сылӧн мунны корӧ».
Мукӧдлатіыс рифма пондаыс гижӧдыс «страдайтӧ»:
«Ворсӧм артмӧ — кӧть эн шу...»
«Том нылка — оз тай повны мӧд».
«Ректі век ме уджлысь куд».
Артмывлӧны весиг (ме чайта, рифма понда жӧ) и вывті кусыньяс:
«Меным муса сьӧкыд удж...»
Зэв «муса» сьӧкыд уджыд оз овлы, гашкӧ, «тӧдса»-а.
«Менсьым бӧрдӧм вичко пытшкын
Видзӧдісны морт сё вит...»
Вывті уна йӧзыс, ме чайта, вӧлӧма вичко пытшкас — витсё морт: ог тӧд, кутшӧм сиктын Изьва вожсьыс сы мында йӧзыс видзӧдісны венчайтчигӧн нывлысь бӧрдӧмсӧ?.. Эмӧсь, мися, кӧнсюрӧ ёгъяс, сӧмын сійӧ — ичӧтиктор став гижӧд пытшкас. Ньӧти ёгтӧм гижӧдыд ӧд зэв шоча артмылӧ, торъя нин миян томиник коми литератураад. Став ёгыс вочасӧн весассьӧ, коркӧ кутас петны и сӧдз, пожналӧм-мольӧдӧм коми гижӧд.
Ӧні видзӧдлам сэсся пытшкӧсладорсӧ Биа Ӧгыр гижӧдъяслысь (кык стикотворенньӧыслысь). Пытшкӧсыд кӧ тӧщӧ (тыртӧм), гижӧдыд нинӧм оз сулав, вывсяньыд кӧть эськӧ зарниӧн дзирдалӧ да. Кыкнан стикотворенньӧыс Биа Ӧгырлӧн петкӧдлӧ коми йӧзлысь гажтӧм олӧмсӧ, шог пыкӧмсӧ, пемыдлунсӧ.
«Сьӧд, са кодь чужӧма, лӧг синма...
Сьӧд, пемыд войяс Коми муын...
Лёк сорӧн быдмалӧма важсянь
Бур костас тырыс сэні пеж...»
Воддза стикотворенньӧас (1 № «Ордым» — «Коньӧр нывлӧн сьылӧм») Биа Ӧгыр висьталӧ, кыдзи томиник ныв Ӧнись да гӧлиник зон Ӧльӧксей радейтлӧмаӧсь мӧда-мӧднысӧ. Сэсся нывтӧ мырдӧн сетасны «озыр зонлы, мисьтӧм мортлы». Ӧльӧксейлӧн «сьӧлӧмыс оз имит да, виас асьсӧ». Ӧнись венчайтчӧм бӧрас сімӧм йыла чукриӧн (векньыдик пурт) сьӧлӧмас сутшкас мустӧм верӧссӧ, ачыс вӧйтчас Изьва юӧ. Сы йылысь и сьылӧ Ӧнисьыд небыд уль вый мозыд, Изьва юӧ пӧдтӧдзыс.
«Дыр на бумгӧдчис да увгис
Тӧвлӧн бандур — гы да кыр,
Ӧнись бандур бӧрся сьыліс
Ассьыс сьыланкыв зэв дыр».
Тайӧ сьыланкывйыслы Биа Ӧгыр сюрӧссӧ босьтӧма важ лёк олӧмысь — вывті уна вӧвлі важӧн сэтшӧм шогыс нывъяслӧн, нывбабаяслӧн.
Мӧд гижӧдыс (2 № «Ордым» — «Велӧдчысь нывъяслы») пытшкӧсладорсяньыс ёна нин бур воддза дорсьыс. Тані уналаын эм символизм ^Шусьӧ ӧтитор, гӧгӧрвоны колӧ мӧдтор, мӧд ногӧн./^.
Сьӧд вӧр шӧрті мунӧ войын том нывка. Кытчӧ мунӧ, мыйла?
«Ас сиктысь мунӧ сійӧ карӧ,
Сьӧд, пемыд олӧмысь ныв пышйӧ.
Топ тӧдӧ сиктлысь сьӧкыдлун;
Лёк сорӧн быдмалӧма важсянь
Бур костас тырыс сэні пеж,
Гаж нора, шог пыр кыссьӧ лёкысь,
Кӧть босьт да ставсӧ выльӧн веж...»
Том нывка сійӧн и пышйӧ сьӧд вӧр шӧрті (пемыд олӧм пӧвстӧд) карӧ, мед велӧдчыны,
«Мед югыд вежӧрӧн нин гортӧ,
Сьӧд, пемыд сиктӧ воны бӧр.
Мед пемыдъяссӧ сиктысь вины,
Мед вайны сиктӧ югыдлун».
Миян коми сиктъясад, дерт на, медсьӧкыд овны нывбабаяслы. Сы понда торйӧн и мунӧ велӧдчыныс нылыд,
«Мед отсӧг нывбабалы сетны,
Мед вайны шуда долыдлун».
Биа Ӧгыр (Яков Чупров, Изьваысь) ачыс зэв на том, велӧдчӧ совпартшколаын. Сыысь вермас лоны бур гижысь — поэт, морттуйыс сы вылӧ ӧні нин тӧдчӧ. Оз ков сӧмын сылы выль олӧм туйсьыс бокӧ кежны, гижныс колӧ ёнджыкасӧ выль олӧм сям йылысь. Сэсся, дерт на, ковмас бурджыка шыльӧдны ассьыс гижӧдъяссӧ, мед эз лоны вывті ёгӧсь, друг кусыньясаӧсь да дӧзмана кузьӧсь. Сідзжӧ оз ков шыбласьны вывті посниторъяс вылӧ, — посниторйыд ӧд оз сулав шыльыд гижӧдъяс доныд, сӧмын увтыртӧ найӧс, — эмӧсь тай, майбыр, ӧні и гырысьторъяс, гижан сюрӧсыд сюрас.
Сьӧлӧмсянь бурсиам водзӧ уджавны Биа Ӧгырлы: мед ӧгырыс эз кус, мед сійӧ разаліс паськыд Коми муӧд да ӧзтіс пемыд войтырлысь сьӧлӧмъяссӧ выль биӧн! Ӧтвылысь сэсся ми, став коми гижысь-котырыс, кыдз шуліс Ӧ. Ӧ. Чеусов, —
Югъялысь бияссӧ
Водзӧлань нуалам;
Разӧдам ӧгырсӧ,
Разӧдам югыдсӧ
Чорыда гӧгӧр.
