КОМИ АССР
Коми Автономнӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика! Пыдісянь мӧвпыштӧмӧн вӧлисти верман вежӧрнад тырвыйӧджык шымыртны тайӧ ыджыдторсӧ, паськыдджыка гӧгӧрвоны сылысь тӧдчанлунсӧ. Ӧд тайӧ лоӧ со мый: коми уджалысь йӧзлӧн ӧні эм асланыс государство. Став воддза нэмъяс чӧж, корсянь олӧны му вылын комияс, найӧ эз вермывны — мойдкывйӧн, ни вӧтӧн, ни вемӧсӧн — та йылысь мӧвпыштлыныс весиг. Но вот Великӧй Октябр шыбитіс важ россияса став йӧзъяс вылысь быд пӧлӧс нартитана чепъяс, бырӧдіс ӧти йӧз вылын мӧд йӧзлысь ыджыдалӧм — сетіс быд национальносьтлы ӧткодь права. Пырысь-пыр жӧ Октябрса революция бӧрын вӧлі йӧзӧдӧма Народнӧй Комиссаръяс Сӧветӧн — Ленинӧн да Сталинӧн кырымалӧмӧн — Россияса йӧз праваяслысь декларация (Декларация прав народов России), кӧні вӧлі пасйӧма национальносьтъяс йылысь татшӧм подувъяс (вайӧда рочӧн):
«1. Равенство и суверенность народов России.
2. Право народов России на свободное самоопределение, вплоть до отделения и образования самостоятельного государства.
3. Отмена всех и всяких национальных и национально-религиозных привилегий и ограничений.
4. Свободное развитие национальных меньшинств и этнографических групп, населяющих территорию России».
И тайӧ ленинско-сталинскӧй национальнӧй политикалӧн подулыс олӧ ньӧти вӧрзьывтӧг (незыблемо) кызьӧд во да вайӧдіс гырысьысь-гырысь вермӧмъясӧ быд национальносьтъясӧс, кодъясӧс войдӧр эз пуктывны йӧзъяс туйӧ, кодъясӧс быд ногӧн увтыртлісны да нартитлісны, кодъясӧс вӧлі лэдзӧма дзикӧдз бырӧм-кулӧм (вымирание) вылӧ. Коми уджалысь йӧз зэв бура тӧдӧ сійӧ важ проклятӧй царскӧй стройтӧ! Эз вӧв морт ногса олӧм, а праватӧм, кывтӧм пемӧсъяслӧн кодь виньгыртӧм, ымзӧм, сир курыд шог пыр вуджӧм! А коми йӧзлысь кӧ босьтан важ историясӧ, кодъяс найӧс эз нартитлыны? Вӧвлі-ӧ коркӧ сэтшӧм кад, кор эськӧ мед коми йӧз овліс вӧльнӧя, прӧстджыка лолавліс? — Ӧдвакӧ.
Ме коркӧ Богослов заводын, куреньын пес кералігӧн (сылы эм нин 30 во саяс), кывлі гажа юра комияслысь татшӧм «немуйтӧм» рочӧн: «Зыран — вольный человек: кочет робит, кочет — нет!» Ӧдвакӧ «зыран» вӧвлі коркӧ «вольный человек»... Ме чайта, татшӧм «немуйтӧмъясыс» чужлісны дзик сы вӧсна, медым кыдзкӧ-мыйкӧ, кӧть пустӧй кывъясӧн, гажӧдыштны ассьыныс сьӧкыд олӧмнысӧ.
Бӧрыньтчылам кӧ пем важся кадъясӧ, кодъяс йылысь сюрасны нин кутшӧмкӧ историческӧй пасйӧдъяс, аддзам пыр ӧтитор: пемыд уджалысь коми йӧзӧс пыр кодъяскӧ да кодъяскӧ (дерт, сюсьджык да мудерджык йӧз) нартитлісны. Кор найӧ вӧвліны «чудьясӧн» — найӧс нартитлісны асланыс жӧ тунъяс, ӧксыяс; бӧртиджык — «Великӧй» Новгород кыдз-мый вермис дань пычкис; нӧшта сёрӧнджык — Московскӧй государство уськӧдчис чашйыны комиясӧс, а медым найӧ раммисны да полісны енмысь, Москва мӧдӧдліс коми муӧ ассьыс эмиссарӧс (уполномоченнӧйӧс) — Храп Степанӧс, коді коми йӧзӧс пыртіс кристос вераӧ да тайӧ «подвигсьыс» Москва сылы сетіс чин «Епископ Пермский», — шуны кӧ, государство сэки шамыртіс коми уджалысь йӧзӧс ставнас — непӧштӧ вынйӧрсӧ (вир-яйсӧ), но тшӧтш и мывкыдсӧ (ловсӧ). А сы бӧрын — витсё во чӧж — пыр паськаліс да ёнмис коми йӧзӧс нартитӧмыс, кытчӧдз эз орӧд сійӧс Октябрса революция.
Дерт, коми буржуазиялы (купечьяслы, кулакъяслы) да сылы отсасьысьяслы (чиновникъяслы, попъяслы) — монархистъяслы, кадетъяслы, националистъяслы, эсеръяслы — эз во сьӧлӧм выланыс пролетарскӧй революцияыд да пырысь-пыр жӧ сувтісны сылы паныд, ыджыд лӧглунӧн босьтчисны сыкӧд водзсасьны. Нырщикнас-водзмӧстчысьнас вӧлі тані важ Усть-Сысольскӧй земство, кӧні юралысьыс вӧлі Степан Латкин, коді бӧрынджык (1919–20 воын) петкӧдліс асьсӧ кыдзи коми уджалысь йӧзлӧн вир кисьтысь палач.
Октябрса революция бӧрын, первоя кадсяньыс жӧ коми буржуазнӧй националистъяс быдногӧн зілисны торйӧдны коми уджалысь йӧзӧс Россияса сӧветскӧй республикаысь, лӧсьӧдны коми буржуазнӧй республика, медым бӧр сюйны коми уджалысь йӧзӧс капиталистъяс власьт улӧ, бӧр ӧшӧдны на вылӧ сьӧкыд нарт, бырӧдны Октябрса революцияӧн сетӧм став праваяссӧ.
Тӧдчана идеологӧн тайӧ лёк уджас вӧлі М. Попов (важ поп, государственнӧй думаса шлен, эсер). Сійӧ 1918 воын Усть-Сысольск уездувса сӧветъяслӧн «учредительнӧй» съезд (январ) да 1-я съезд (март) вылын чуксаліс котыртны регыдджык коми буржуазнӧй республика.
1919 вося арын авантюрист-бандит Латкин котыртіс Архангельскын английскӧй интервентъяс отсӧгӧн да генерал Миллер веськӧдлӧм улын белогвардейскӧй отряд да уськӧдчыліс коми уджалысь йӧз вылӧ, медым... «мездыны» (спаситны) найӧс большевикъяс кипод улысь да сетны комилы асшӧр республика... Мый вайис белобандит Латкин коми уджалысь йӧзлы, найӧ асьныс бура помнитӧны и некор оз вунӧдны! Латкинлӧн авантюра эз удайтчы: коми уджалысь йӧз роч пролетариат отсӧгӧн вӧтліс палачӧс, жугӧдіс сійӧс!..
1921-ӧд воын мыччысис выль «веськӧдлысь» — буржуазнӧй националист Митрей Батиев. Сійӧ водзӧ нуӧдіс буржуазнӧй контрреволюционнӧй программа. Обласьтувса I партконференция вылын (1921 вося январын, — кӧть сэки эз на вӧв Коми автономнӧй обласьтыс, но тайӧ Конференцияыс шусис «1-й всезырянский партийный съезд») вӧлі сӧмын ӧти основнӧй вопрос — коми йӧзӧс торъя автономияӧ котыртӧм йылысь; докладсӧ вӧчис Батиев, коді синіс пыр, мед вӧлі «асланым республика: став му, ва, вӧр, недраяс миян собственносьт, асланым войска...». Конференция тайӧ вопроссӧ решитіс положительнӧя — котыртны торъя коми административнӧй единица (республика). Обкомса 1-я секретарӧн бӧрйисны Як. Ф. Потаповӧс (троцкист, националист, кодӧс эрдӧдӧма вӧлі 1935 воын да вӧтлӧма партияысь), а коми представительӧн ВЦИК бердын — М. Батиевӧс. Сылӧн (Батиевлӧн) националистическӧй программаыс вайӧдліс сэтшӧм антисӧветскӧй практикаӧдз, мый коми-пермякъяс (кодъяслӧн представительяс тшӧтш вӧліны 1-я конференция вылын) 1922 воын ӧткажитчылісны РСФСР-лы нянь сетӧмысь: ог жӧ пӧ ми «асланым» республикаысь нянь сетӧ «мӧд» государстволы...
1921 воын август 22-д лунӧ ВЦИК лэдзис декрет Коми автономнӧй обласьт котыртӧм кузя. Но и та бӧрын буржуазнӧй националистъяс эз ланьтӧдчыны. Найӧ водзӧ нуӧдісны ассьыныс пеж уджнысӧ.
1924–26 воясӧ петӧ буржуазно-националистическӧй арена вылӧ выль «вождь», Коюшев И. Г. Сійӧ (псевдонимыс вӧлі Додзса И.) лэдзліс кык книга: «Йӧз кост оланног» да «Коми». Тайӧ кык книгаыс лоисны националистъяслы «евангелиеӧн». Аслас книгаясын сійӧ кыв оз шу кулакъяскӧд тышкасьӧм йылысь, а мӧдарӧ — дзебӧ найӧс: «...озыръяс миян абу, мый кольӧма ньӧжйӧникӧн бырӧ... Сюсь йӧз пондасны веськӧдлыны олӧмӧн, овмӧсыс государство ордын, государстволы уджалам, государстволысь босьтам. Торйӧн, ас кӧлуйӧн гортын уджалысьяс кооператив пыр выль олӧмӧ пырасны», — шуны кӧ, кулак пырас социализмӧ. Сідзжӧ Коюшев гижӧма аслас книгаӧ, мый коми йӧзӧс нэм чӧж нартитлісны да ӧтдортлісны рочьяс, мый коми кулакъяс да попъяс бур йӧз. Но Коюшев эз сӧмын гиж, сійӧ аслас программаыс вӧсна ёна тышкасис. 1927, 1928, 1929 воясӧ нуӧдіс дугдывтӧг тыш Войвыв крайӧ пырӧмлы паныд, зілис торйӧдны коми уджалысьясӧс Войвыв крайса пролетариат веськӧдлӧмысь. Кор нин ВКП (б) ЦК шуис Коми обласьтлы пырны Войвыв крайӧ, весиг и сы бӧрын на Коюшев да мукӧд националистъяс нуӧдісны ассьыныс визьнысӧ. Нуӧдісны гусьӧн, но тайӧ гуся лёк уджыс явитчис зэв регыдӧн — явитіс ачыс Коюшевыс: 1929 воын ВЦИК сессия вылын сійӧ висьталіс речь, кӧні ёна норасис Войвыв краювса руководство вылӧ: со пӧ, комиясӧс нартитӧны, Коми му пӧртӧны Войвыв крайлы сырьевӧй базаӧ да с.в. Ӧні, дерт, быд коми уджалысь нин тӧдӧ, мый Коми обласьтлӧн овмӧсыс и культураыс босьтчис кыптыны гырысь ӧдъясӧн буретш сэксянь, кор сійӧ пырис Войвыв крайӧ. Но Коюшев — сюсь да мудер морт, кыдз ачыс пасйӧма книгаас: Коми олӧмӧн пӧ пондасны веськӧдлыны сюсь йӧз. И сійӧ нӧшта на ӧтчыд вермис ылӧдны партияӧс да сюйсьывны Коми обласьтӧ руководящӧй пост вылӧ — Обисполкомса председательӧ, но 1935 воын вӧлі сылысь лёк уджсӧ дзикӧдз эрдӧдӧма да партияысь вӧтлӧма.
Коми буржуазиялысь интересъяссӧ дорйис, фашистъяскӧд йитчис и поэт Лыткин Илля Вась. Сылӧн уджыс эз ограничитчы куш Коми обласьт пытшкӧсӧн, весиг эз Сӧветскӧй Союзӧн, а йитчӧма вӧлі заграницакӧд. Лыткинӧс сӧветскӧй власьт велӧдіс гырысь школаясын, ыстывліс научнӧй командировкаясӧ заграницаӧ (Венгрияӧ, Финляндияӧ), муртса кӧ эз воӧд профессор званиеӧдз, а Лыткин сӧветскӧй власьтлы пасибӧ пыдди водзӧссӧ мынтіс контрреволюционнӧй уджӧн — тыдовтчис кыдз финляндияса фашистъяслӧн агент. Лыткин первойсяньыс (1918 восянь) пыр зілис Коми буржуазнӧй республика вӧсна — «Биармия» вӧсна. Сійӧ Финляндияас ветлігӧн вӧлӧма почётнӧй гӧсьтӧн фашистскӧй финляндияса иностраннӧй делӧяс кузя министр ордын, гуляйтӧдӧмаӧсь сійӧс бур автомобильясӧн, вердӧмаӧсь-видзӧмаӧсь буржуйӧс моз, сылысь портретъяссӧ лэдзӧмаӧсь финскӧй газетъясӧ. Дерт, татшӧм чесьтсӧ Илля Вась эз коль дарӧм, фашистъяслы бур вылӧ уджавтӧг, и уджаліс, кыдзи пӧслукман кесъясьысь кыдз-мый вермис. А ми тӧдам, фашистскӧй Финляндиялӧн эм ыджыд мечта: котыртны «Ыджыд Финляндия» — Скандинавиясянь Уралӧдз да 60-д градуссянь Вой полярнӧй мореӧдз... Илля Вась белоэмигрантӧс, мракобес К. Жаковӧс шуӧ «Ыджыд коми сьӧлӧмӧн».
Илля Вась аслас кывбуръясын чуксалӧ комиясӧс и восьса тыш вылӧ рочьяслы паныд, кодъясӧс весиг нимтӧ «Гусьӧн пурысьясӧн».
Но сылы эз удайтчы пӧртны олӧмӧ ассьыс контрреволюционнӧй программасӧ. Сійӧс лои эрдӧдӧма.
Националистъяс вредитісны и коми кыв стрӧитан делӧын. Нырщикнас-водзмӧстчысьнас тайӧ лёк делӧас вӧлі бара жӧ Илля Вась да сыкӧд тшӧтш И. И. Оботуров, кодӧс «Большевик» журналын тайӧ «уджсьыс» вӧлі ӧти кадӧ веськыда мыждӧма нацдемовщинаын. Делӧыс вӧлі сыын, мый найӧ 1930-ӧд восянь зілисны комилы сюйны «латинизированнӧй» алфавит «молодцовскӧй» пыдди, кодӧс лыддисны найӧ националистическӧйӧн, а асьсӧ (Молодцовсӧ) — «медся тӧдчана мортӧн националистическӧй интеллигенция пӧвстын, коді мунӧ коми буржуазия, коми кулак да купеч домповод улын» (видзӧд журнал «Культура фронт» 1930-ӧд вося № 5). Оботуров вӧлі «НА» (новый алфавит) коми комитетын юралысьӧн и тайӧ мерасӧ вермис нуӧдны Обком бюро пыр, кӧні вӧліны сэки тшӧтш националистъяс (культпропын вӧлі сэки ярӧй националист И. С. Вежов). И вот коми уджалысь йӧз куим воысь дырджык (1932–1935) олісны дзик печать кывтӧг (латин алфавитӧн эз кужны лыддьысьны), мый петавліс газетъяс, журналъяс, книгаяс, ставыс лои дзик весьшӧрӧ, и тайӧ став «экспериментыс» вайис Коми обласьтлы сӧмын ыджыд материальнӧй, культурнӧй да политическӧй ущерб.
Коми уджалысь йӧзлысь врагъясӧс эрдӧдны ёна отсаліс Войвывса крайком да личнӧ В. Иванов ёрт (воддза секретар) да Конторин ёрт (ӧнія секретар). Коми уджалысь йӧз зумыда сулалӧны ленинско-сталинскӧй туй вылын, мунӧны топыда йитчӧмӧн став сӧвет странаса йӧзъяскӧд тшӧтш водзӧ — коммунизмлань, некутшӧм вражескӧй сила найӧс оз вермы бокӧ кежӧдны тайӧ паськыд шуда туйсьыс!
Коми обласьт ёна быдмис Октябрся шонді улын, сӧвмис-вынсяліс экономическӧя, культурнӧя и политическӧя, пырис социализмӧ, зажиточнӧй, шуда олӧмӧ. Тайӧ ставсӧ сетіс ленинско-сталинскӧй национальнӧй политика. Великӧй гений Сталин ёрт пасйӧм серти Коми обласьт преобразуйтчис Коми Автономнӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаӧ, кодӧс вынсьӧдӧма Выль Сталинскӧй законӧн — СССР-са Конституцияӧн (22-д ст.). Ни «ас» буржуазия, ни «йӧз» буржуазия, некутшӧм финскӧй фашистъяс оз вермыны торйӧдны Коми Сӧветскӧй Республикаӧс ӧтувъя великӧй семьяысь — СССР-ысь.
Ыджыд нимкодьлунӧн коми уджалысь йӧз встретитісны странаса став йӧзъяскӧд тшӧтш выль Сталинскӧй Конституция 1936 воын. Ыджыд нимкодьлунӧн коми уджалысь йӧз встречайтӧны асланыс республикалысь Конституция проект, кодӧс тэчӧма дзоньнас Сталинскӧй Конституция подув вылын да кодӧс вынсьӧдас Коми АССР-са Сӧветъяслӧн ХІ-ӧд чрезвычайнӧй съезд тайӧ тӧлысьын.
Тадз коми уджалысь йӧз важ пемыд «чудьяссянь», рабъяссянь воисны асланыс сӧветскӧй республикаӧдз. Тайӧ — ленинско-сталинскӧй национальнӧй политикалӧн торжество! Татшӧм ыджыд дӧверие сетіс Коммунистическӧй партия да Сӧветскӧй правительство коми уджалысь йӧзлы.
Нӧшта ёнджыка топӧдчамӧй Ленин — Сталин партия знамя улӧ да быд удж вылын оправдайтамӧй тайӧ ыджыд дӧвериесӧ!
Мед олас да ёнмас Сӧветскӧй странаса йӧзъяс костын братскӧй дружба!
Мед олас ВКП (б) да ставмувывса уджалысь йӧзлӧн вождь, велӧдысь да друг — великӧй Сталин!
