ВОЙСЯ АНГЕЛ

Воддза юкӧн

1

Сюрс ӧкмыссё нелямын сизимӧд вося декабр. Рытгорув. Ывлаын лыйсис скӧр пашляк. Сикт вӧйтчӧма ӧшинь куричӧдзыс лым пиӧ. Кыз гыӧра керка ӧкӧнчаяс пыр тӧдчыштӧны чусалысь дзузган бияс. Пач трубаясысь кодзула сэзь енэжлань кыпӧдчӧ руч бӧж кодь сьӧд тшын — вой кежлӧ йӧз ломтӧмаӧсь дзоля пачьяс. Ломтӧмаӧсь, мед гӧбӧч гуысь эз пышйы шоныд руыс и эз кынмав картупель. Июльын да августын Эжва катыдын ёна пужъявліс и нянь да картупель чукӧрмисны этша. Гожӧм шӧрын татшӧм чорыда кынталӧмыс вӧлі виччысьтӧмтор — стихияӧн вӧчӧм ыджыд пакӧсьт. Бур кӧть, ас йӧрын эз омӧля быдмыны сёркни да кӧчан. Сиктгӧгӧрса ягъясын уна петліс солалан тшак — ягсер да ельдӧг. Он, тшыгла он нин кув. А вот колхозсянь виччысьны нинӧм. Трудодень вылӧ оз вичмы весиг ки тыр нянь. Сідзи жӧ, кыдзи и война воясӧ.

Война, коді гымаліс сюрс нёльсё дас кӧкъямыс лун да вой, виртӧммӧдіс сиктӧс и сэтчӧс йӧзсӧ. Ӧні колӧ кыпӧдчыны пидзӧсчань вылысь. Сиктса челядьӧс война кадся тужа-нужаыс ӧдйӧ верстяммӧдіс; аньясӧс, томъясӧс и олӧмаясӧс велӧдіс терпитны терпиттӧмторъяс. Кӧть и уна дӧваа, этша мужикулова Ягдор сикт ыджыда на ышлолаліс, но эз нин виччысьны тан усьӧм йылысь юӧръяс. Мӧдарӧ, дӧваяс да мамъяс пыр на виччысисны ассьыныс верӧсъяссӧ да пиянсӧ. Куимсё ветымын сизим морта Ягдорысь фронт вылӧ муніс сизимдас мужичӧй, бӧрсӧ воисны дас витӧн, ставныс ранитчӧмӧн да орден-медальясӧн.

Тӧлысь югӧр улын сикт кузя кывтыдлань дзурликтіс кузь шынеля, лэдзалӧм пеля шапкаа, киас вӧсньыдик беддя мужичӧй. Лымйысь весалӧм векни ордымӧд кежис керкалань, кӧні оліс кызь сизим арӧса дӧва Як Марья квайт арӧса Володя пиыскӧд. Мужичӧй кайис кильчӧ вылас, бедь помнас тотшнитіс ӧшиняс:

— Яковлевна! Правленньӧӧ корӧны!

Дзуртыштіс керка ӧдзӧс, посводзсяньыс кыліс юалана гӧлӧс:

— Татшӧм кӧдзыднас кодӧс нин Енмыс вайӧ? Оз-ӧ Емель Ванюкӧй лок? — казьтыштіс верӧсыслысь нимсӧ нывбаба.

— Тайӧ ме, Опонасей. Правленньӧӧ, мися, корӧны.

— Мыйла нӧ?

— Оз сӧмын тэнӧ, унаӧс чукӧртӧны. Сэні, локтанныд да, висьталасны. — Эз вӧзйысь керкаас Опонасей. Фронт вылысь воӧм бӧрын сійӧс индісны веськӧдлыны первой бригадаӧн. Ар нелямына, ныла-пиаӧс гозъя быдтӧны. Ягдорын ӧти колхоз и эм, «Заря» нимыс.

— Дзоля пачӧс ваймӧда и ветла. Гашкӧ, пыралан, пӧсь тшайӧн шонтысян?

— Пасибӧ, ог нин. Мен уналаӧ на колӧ волыны.

«Мыйла, бара-й, корӧны правленньӧас-а?» — майышмуніс нывбаба.

2

Мария Яковлевна, сиктса ног Як Марья, 1940 вося арын петіс Емель Вань сайӧ. Пӧдругаясыс весиг вежалісны, татшӧм шань зон пӧ мойвиис Машӧлы. Гӧтрасьтӧдзыс кызь нёль арӧса Емель Вань рӧдняыскӧд лэптіс выль керка — ыджыд картаа да гида, посводзсяньыс ӧтарас ӧти жыр, мӧдарас — кык жыр. Сэтчӧ и вайӧдіс кузь сьӧд кӧсаа, кызь арӧса мича Машуксӧ Емель Ваньыд. Энька-айкаыс приданнӧй пыдди козьналісны том гозъялы ялавич. Ваньӧлӧн батьыс, Сергей Емель, вӧвлі первой мирӧвӧй война вылын, воис гортас 1915 во помын морӧсас Георгиевскӧй крестӧн, но калекаӧн — Польшаын рукопашнӧй кось дырйи дойдӧма шуйга син бугыльсӧ. Емельӧс пыдди пуктылісны ас сиктсаыс, шулісны геройӧн. Эз ӧд весь сы сайӧ пет Ягдорса медмича нывъясысь ӧти — Ӧгрӧпена. Ассьыс писӧ, Ваньӧсӧ, ичӧтсяньыс велӧдіс видз-му уджӧ; велӧдіс кыйсьыны-вӧравны — пуктавны капканъяс, зэвтны йӧра да ош петляяс, кыны гырысь и посни синма ботанъяс; велӧдіс тшупсьыны и вӧчавны карнизъяс да ӧшинь рамаяс. Быдтор кужлісны вӧчны сиктса зонъясыд, эз сетчывны юӧмлы. Помеч бӧрад, дерт, веськӧдлісны мудзсӧ тшӧтш и курыдторъясӧн, коддзӧдан сурӧн да самӧкурӧн, но тӧдлісны вес да мера.

Мичаа пансис олӧмыс Емель пи гозъялӧн. Кутшӧм кӧзяин — сэтшӧм и сылӧн керка-картаыс, горт гӧгӧрыс. Быд керка пӧ мунӧ мыгӧрнас аслас кӧзяинлань. Ас керкаӧ вуджӧм бӧрын Емель Вань мичмӧдіс и ӧшинь увсӧ. Кывтыдпомса медгулыд ягысь вайис том пелысь да кыдз пуяс, садитіс йӧрас му пельӧсъясӧ.

— Льӧм дзоридзтӧ он али мый радейт, льӧм пусӧ тай абу вайӧмыд? — юалӧ Машукыс.

— Тэ менам медмуса и медчӧскыд дзоридзыс, — гӧтырсӧ меліа тапкӧдігмоз вочавидзӧ верӧсыс. — Тэ менам и медъюгыд шондіыс, югдӧдан керка пытшкӧсӧс и ывлавывсӧ.

Машукыс кутыштіс Ваньӧсӧ голя гӧгӧрыс, шӧпкӧдіс, быттьӧ поліс кодӧнкӧ кылӧмысь:

— Вань, ме нӧбася... Мед оз вомдзась, сӧмын некодлы на эн висьтав.

— Мӧдысь шу, омӧля кылі.

— Ме, мися, нӧбася. Тӧлыссяӧй мӧдысь нин эз во.

— Ой, кор тӧдмаласны мамӧ да батьӧ, нимкодьысла збыльысь весьӧпӧрасны, сэтшӧма нин виччысьӧны внукӧс ли, внучкаӧс ли.

— Мый эськӧ Лиза чойыд оз пет верӧс саяс? — верӧсыслысь ичӧтджык чойсӧ казьтыштіс Машукыс.

— Эз на аддзы, сідзкӧ, аслыс кодьсӧ.

Елизавета во-мӧд сайын помаліс Сыктывкарса медучилище бердын медсестраяслысь курсъяс и уджаліс районнӧй больничаын. А Ягдорсянь сэтчӧдз верст комын и Елизавета Емельяновна чужан сиктас волывліс шоча. Бӧръяысьсӧ воліс Ваньӧ вокыслӧн свадьба вылӧ. Гажӧдчиганыс нывланьӧ ёна дзӧръяліс гудӧкӧн востера ворсысь комсомолеч Турьев Веня, но, тыдалӧ, сибӧдчывны эз лысьт. Вой шӧрнас Лиза муніс гортас бать-мамыскӧд ӧтлаын. Гашкӧ и, райцентрыд уна йӧза да, лӧсьӧдіс нин сэн мусуксӧ, но эз на тай ошйысьлы весиг Машӧлы-а, Ягдорса пӧдругаясыслы ни.

Нелямынӧд вонад уна буртор нин вӧлі синмӧ шыбитчанаыс. Коми му пасьта, тшӧтш и Эжва катыдса сиктъясын воссисны выль школаяс, клубъяс, библиотекаяс, йӧзӧс бурдӧданінъяс, яслияс. Лавка джаджъяс лоисны озырджыкӧсь сёян-юанӧн, кӧм-паськӧмӧн, гортса кӧлуйӧн. Колхозъяс ордйысисны ыджыдджык урожайяс вӧсна. Ягдорса «Заря» вӧлі шӧркодь овмӧсӧн. Сиктыс пуксьӧма кык ю сӧльнитчанінӧ и тані водзджык кынтывлӧ мукӧдлаын серти. А шепта быдмӧгыдлы колӧ кузь да шоныд гожӧм. Зато вӧрыс озыр звер-пӧткаӧн, юясыс — уна сикас чериӧн.

Ок, кутшӧма нимкодясьліс Емель Ваньыд Машукыслӧн ыдждысь кынӧмӧн. Жмитчыштас пельнас гӧг бердас и кывзӧ кагукыслысь рушкуас вӧрӧшитчӧмсӧ.

— Ёна чужъясьӧ, пи чужас, — шуас Ваньӧыс, сэсся босьтчас азыма окавны гилялӧмысла гигзьысь-сералысь гӧтырсӧ.

Нелямын ӧтиӧд воын гожся медводдза лунӧ Машукыс чужтіс пиӧс. Емель Лиза буретш отпускаліс мам-бать ордас, сійӧ и бабитчис — мӧд ног кӧ, кагаыслӧн обыс.

— Тэнад бать кузя Яковӧн шуам дай, — ним бӧрйигӧн вӧзйис Ваньӧыс. — Яков Иванович! Лӧсьыда кылӧ?

— Лӧсьыда эськӧ, но батьӧй, ачыд тӧдан, лёк ног кувсис, сарство небеснӧй сылы. Мӧд ним вай сетам, — пыксис Машӧ. Сійӧ бура помнитіс, кыдзи вӧраланінысь ошкӧн косявлӧм батьыслысь шойсӧ вайисны гортас. Нывкалы сэк вӧлі сизим ар. Сэсся и сы бӧрын сьӧлӧмнас висьмис мамыс, верӧс кувсьӧм бӧрас куим во сӧмын и оліс. Дас арӧса Машӧӧс ас дінас босьтіс мамыслӧн чойыс, чожиньыс. Пӧслукман нывка быдмис, со тай, бур мужик киӧ жӧ и веськаліс.

3

Мӧдӧдчисны монь ордас энька-айкаыс. Югыд шондіа вежалун. Ӧтияс ноксисны ыбвывса муяс вылын, мӧдъяс — горт гӧгӧрыс. Катыдпомын, важ мельнича дорын, кылӧ баткӧдчис МТС-лӧн кӧлесаа тракторыс. Водзті вӧскресенньӧад эз уджавлыны, повлісны грекысь. Йӧз кышавлісны медмича паськӧмсӧ, мунлісны вичкоӧ либӧ вичкодорса эрд вылӧ. Но вичкояс тупкӧмкӧд тшӧтш коммунист-антихристъяс зілисны бырӧдны и Енлы эскысьяслысь нэмӧвӧйся традицияяссӧ. Ягдорсаяс медводдза пу вичко стрӧитісны став сиктӧн, и службаыс муніс сэн 1880 восянь. Сэні пыртлісны Сергей Емельӧс и сылысь гӧтырсӧ Трепил Иван Ӧгашӧс, Емель Ваньӧс и Емель Лизаӧс, Як Марьяӧс и сылысь мӧдар югыдӧ нин мунӧм бать-мамсӧ. Ягдорсаяс сэн венчайтчылісны, сьылӧдлісны кулӧмаясӧс; йӧз висьтасьлісны, каитчылісны асланыс грекъясысь, юрбитлісны, сьывлісны молитваяс ен праздникъясӧ, ӧзтывлісны сисьяс.

1932 воын Ягдорӧ воисны сьӧд кучик курткаа, сьӧд кучик картуза, водзсяньыс и бӧрсяньыс сьӧд кучик эжӧда галипеа мужичӧйяс и тупкисны вичко. Сэтысь эмбурсӧ кытчӧкӧ нуисны и вичко колис тӧщӧ. Колӧ пӧ стрӧитны выль олӧм оз юрбитӧмӧн, а вӧрын, муяс да видзьяс вылын синсьыныд би петмӧн уджалӧмӧн, — шуисны кортӧм гӧсьтъясыд. Попсӧ тшӧтш жӧ кытчӧкӧ нуисны, и пыр кежлӧ вошис туйпомыс. Выль власьтъяс, мыйлакӧ, ӧдйӧ вунӧдісны, мый йӧзлысь вежӧрсӧ югзьӧдӧмӧ ыджыд пай пуктісны буретш да вичкоясӧн котыртӧм медводдза церковно-приходскӧй школаяс да училищеяс.

Колхозӧ пырӧм крестьяна, а ӧтувъя овмӧсыс котыртчис 1931 воын и медводз пырисны сэтчӧ медся дышъясыс да эмбуртӧмъясыс, ошкисны районса уполномоченнӧйяслысь шуӧмсӧ. Сиктын унджыкыс вӧліны шӧркодя олысьяс, сідз шусяна середнякъяс, и эз тэрмасьны пырны колхозӧ. Ыджыд ӧшиньяса, джуджыд пӧтӧлӧка вичкоын восьтісны клуб да библиотека. Енлы эскысьяс, полісны грекъясысь да, эз окотапырысь волывлыны клубӧ. 1935 воын Ягдорса став олысьсӧ мырдӧн пыртісны колхозӧ. Ас картаясысь став скӧтыс, му-видз вӧчан кӧлуйыс лоис ӧтувъя. Некымын семьялысь, кодъясӧс шуисны кулакъясӧн, мырддисны весиг олан керкаяссӧ. Ӧтиын восьтісны колхоз правленньӧ, мӧдын — пошта, коймӧдын — медпункт. Сергей Емель, коді вӧвлі нин ылі муясын, гӧгӧрвоис, мый Сӧвет власьтлы паныд мунны оз ков, и сійӧ кывтіс олӧм визулӧдыс кос чаг моз. Корлісны пырны коммунистӧ — эз пыр. Думсьыс сулаліс вичко тупкӧмлы паныд, эз вӧв сьӧлӧмвыв и крестьянинӧс колхозӧ мырдӧн пыртӧмыс. Керкаас, ен ув пельӧсын, гырысь и посни ӧбразъяс. Кӧть и эз кослунасьлыны, пызан сайӧ сёйны пуксигад век чӧвтӧны пернапас. А ен праздникъясад и молитваяс на лыддясны, «Отче наштӧ» сиктсаыд, пӧжалуй, быдӧн тӧдӧ.

Сергей Емельӧс майшӧдліс и сійӧ, мый 1937 воын Ягдорсянь нёль верст сайын (местаыс шусис Таркойт) воссис СССР-са НКВД-лӧн выль лагер. Пуксьӧдӧмаяссӧ шуисны спецпереселенечьясӧн и «Комилес» трестлы лэдзисны вӧр. Налы торйӧдӧм делянкаяссянь матын и вӧлі Емельлӧн кыйсян ордымыс. 1939 вося арын, ассьыс чӧс туйсӧ кытшовтігӧн, Емель паныдасяс ӧти лагерниккӧд. Воасны сёрниӧ и шуас: миян сиктса нывбабаяс пӧ полӧны тіянысь и оз лысьтны локны таладор ягъясӧ вотчыны. Мед пӧ оз повны, — шуас мӧдыс, — тані пӧ ставным интеллигентнӧй йӧз — вӧвлӧм партработникъяс, инженеръяс, преподавательяс, военнӧйяс, весиг пӧ поэтъяс, и гортаным пӧ унджыкыслӧн эм семья. Страна водзын пӧ миян абу некутшӧм мыж, но та вылӧ видзӧдтӧг, пуксьӧдісны кыдзи контрреволюционеръясӧс, троцкистъясӧс, националистъясӧс, ӧти кывйӧн кӧ, кыдзи народлысь врагъясӧс. Ӧтияс пӧ лэдзӧны вӧр, мӧдъяс стрӧитӧны баракъяс. Тыдалӧ пӧ, ваясны на татчӧ содтӧд йӧзӧс. И медбӧрти корас куритчыны. Но Емель куритчытӧм морт. Лагерниклы сетас сиясӧ пысасьлӧм став сьӧласӧ, а табаксӧ кӧсйысяс вайны аски: аддзысям пӧ тані тайӧ жӧ кадӧ.

Воас гортас и Сергей Емель висьталас вӧрын аддзысьлӧм йывсьыс гӧтырыслы.

— Кыдзи нӧ нимыс лагерникыслӧн? — телепит унджык тӧдны Ӧгрӧпенаыслы.

— Трасича пызьыд, эг вед и юав весиг.

— А кытысь кӧть рӧдинанас?

— Аски юала. Вай ноптор лӧсьӧд, картупельтӧ унджык пукты. А ме табак лист крӧшита. — Емель кӧть и эз куритчы, ӧшинь ув йӧрас табаксӧ быдтіс быдса град. Ас кадӧ идраліс, вуджӧр сайын косьтіс нырӧ сатшкысян дука листъяссӧ, сідз на и куйлӧ гӧбӧчӧ пыран джаджъяс. Сэні оз ульсав и оз тшык. Сундукад, шкапад видзан кӧлуйтӧ воз гагнад сёйӧмысь ӧти спасенньӧ — табак. Кӧчантӧ, мед номырыд эз тшыкӧд, бара жӧ табакӧн пызьйӧны. Ягдорса мужикъяс сӧмын ас табак и шпуткӧны, мичаа вышивайтӧм кӧшельныс век пӧльтчӧма.

Паськыд мешӧкысь вӧчӧм нопйыс вель ыджыд тураса да сьӧкыд лоис. Воыс вӧлі няня воӧн и вӧлі мый пуктыны. Емель эз вунӧд босьтны весиг некымын газет — чигаркатӧ ӧд колӧ мыйӧнкӧ гартовтны. Мед сӧмын лагерса комендантыслӧн син улӧ оз веськав-а. Казяласны кӧ, и асьсӧ Емельсӧ вермасны пуксьӧдны — народлӧн врагкӧд йитӧд кутӧмысь. Ывлаыс слӧтитіс, кадъясӧн шлапкис уль лым. Емель сьӧрсьыс эз босьт ни пищальсӧ, ни понсӧ. Мешӧк волысас водзсяньыс ӧшӧдіс ӧти вожка кос пелысь. Чӧс туйӧдыс ӧд кутас мунны, самалас розъяснас лэчьяссӧ.

Таркойтыс (тадзи кутасны шуны посёлоксӧ) Эжва берегын. Пыжӧн либӧ пароходӧн кывтіг-катігӧн бура тыдалӧны ӧти судта кузь баракъясыс. Емельлӧн чӧс туйыс кежӧ войвылӧ и чукльӧдлігтыр вӧчӧ ыджыд кытш. Сораса вӧрӧд муніс видзчысьӧмпырысь да ӧтьведайтчигтыр, корсюрӧ кызӧктыштліс, мед сійӧс ылісяньджык казяліс лагерникыс. Воис тӧрытъя местаӧ. Тыдовтчис матысмысь мортлӧн мыгӧрыс — лэдзалӧм пеля шапкаа, купайкаа, ватнӧй гача. Чолӧмасисны ки на ки. Висьтасисны.

— Вячеслав Михайлович... Колосов.

— Видзӧдтӧ, Молотовкӧд тьӧзӧяс. А ме Сергей Емель, Емельян Сергеевич, — рочыштіс мӧдыс, пӧрччис нопсӧ.

— Да, тьӧзӧяс. Сійӧ сӧмын Кремльын, а ме Комиын.

— Тані табак, самосад. Ёртъястӧ тшӧтш гӧститӧдан. А этійӧ тыра кӧшельсӧ мӧдӧдіс тэн гӧтырӧй, Аграфенаӧн шуӧны гӧтырӧс. — Кӧшельсӧ небыд сьӧд кучикысь тӧрыт вурис ачыс Емель, Ӧгрӧпенаыс гӧрд сунисӧн вӧчис вышивка: «ЯГДОР. 1939.»

— Менам гӧтыр да нёль арӧса пи кольлісны Москваӧ, ӧні ог тӧд туй помнысӧ. Дас во мен сетісны, колис нӧшта кӧкъямыс... Ме инженер-конструктор, Москва дорса ӧти секретнӧй заводын уджалі... — Вячеслав Михайлович гартыштіс кыз чигарка. Кыскыштіс тшынсӧ и вӧйӧм бан бока кузьмӧс чужӧмыс нӧшта на ёсьмыліс. Джуджыд син гураныс лӧзӧдыштӧма. — Пасибӧ, Сергеевич.

Емель лукйысьыштіс мешӧкас, кыскис некымын шаньга да парта йӧв:

— Сёй да ю ме дырйи, а мешӧксӧ сьӧрсьыд нуан, позьӧ кӧ. Путӧм картупель сэн.

— Нуа, нуа. Пасибӧ. Тэнсьыд бурлунтӧ, Сергеевич, ме кувтӧдз ог вунӧд. Ен отсӧгӧн, гашкӧ и, ловйӧн на коля, мен вед сӧмын на комын нёль арӧс...

— Мед тэнӧ Енмыс видзас, Вячеслав Михайлович. А ӧні прӧщайтчам. Тан менам кыйсян угоддьӧясӧй, гашкӧ и, аддзысьлам на. — Паськыд да зумыд пельпома, царскӧй армияса вӧвлӧм салдат, Георгиевскӧй креста кавалер Сергей Емель эз вермы кутны синвасӧ, сэтшӧм вӧлі жаль сылы тайӧ лагерникыс.

Гортас воис пемыдӧн нин. Некымын лэч вевъяліс на кыйны и выльысь самавны. Керкаын пызан весьтас ӧзйис стеклӧа ӧшалысь лампа. Ӧтнога точкис стенын гираа часі. Пӧпутнӧй вӧла морткӧд воӧма Лиза. Аски бӧр нин лэччӧ. Мамыс дасьтӧ нылыслы сьӧрсьыс лэччӧдӧм вылӧ сёян, медсясӧ, косьтӧм кӧч да пӧтка яй, кос чери. Ваньӧ кӧ чужӧм-ӧбликнас и тэчасногнас мунӧ батьыслань, то Лизалы ассьыс мыгӧрсӧ ляскӧма мамыс — ыджыд морӧса, сыркъялысь бекъяса.

Ужнайтны пуксьытӧдз, кӧлуйсӧ вежигмоз, Сергей Емель висьтасис лагерниккӧд аддзысьлӧм йылысь.

— Пап, кывсяс кӧ тэнад татшӧм аддзысьлӧмыд, юртӧ шыльӧдны оз кутны, — ӧлӧдана шуаліс Лиза. — Миян больничаын ӧти и сійӧ жӧ сёрни: то кодӧскӧ вӧтлӧмаӧсь партияысь, то кодӧскӧ вӧтлӧмаӧсь удж вывсьыс, то кодӧскӧ пуксьӧдӧмаӧсь, то кодӧскӧ лыйлӧмаӧсь... Ми, медикъяс, сёрнитам шӧпкӧмӧн, мед, не дай бог, сёрнинымӧс эз кыв кутшӧмкӧ суклясьысь. Миян ӧти врач сӧмын на воис Сыктывкарысь, олӧма вокыс ордын, коді уджалӧ энкӧвӧдӧын. Сійӧ и висьталӧма: дзик на пӧ неважӧн, октябр дас коймӧд лунӧ, тюрмаас кувсьӧма Вениамин Чисталёв.

— Антикристъясыд сідз, тыдалӧ-й, бырӧдасны став бур йӧзсӧ... Тима Веньыдкӧд ми тшӧтшъяяс... — Сергей Емель да Тима Вень вӧвліны бур тӧдсаясӧн. Помӧсдінсянь Ягдор пыр ветліг-мунігӧн Чисталёв сувтлывліс шойччыны Емель ордӧ. Царскӧй армияса вӧвлӧм салдатъяс — колхозник да учитель-поэт — пӧся сёрнитлісны Сӧвет власьт йылысь, выль олӧм стрӧитӧм йылысь. Сергей Емель кӧ эз вӧв руа Сӧветъяс дінӧ, то Тима Вень став сьӧлӧмнас эскис большевикъяслы да Сӧвет власьтлы. И тайӧ эскӧмсӧ петкӧдліс аслас поэмаясын, кывбуръясын да висьтъясын. Буретш дас во сайын, Помӧсдінӧ кайигӧн, Вениамин Тимофеевич кежаліс Емель ордӧ. Сьӧрсьыс вайӧма Сыктывкарын сӧмын на петӧм «Чисталев Тима Веньлӧн гижӧдъяс» книгасӧ, и козьналіс Эжва катыдса ёртыслӧн семьялы ассьыс кырымпас пуктӧмӧн.

1937 воын, кор кывсис Чисталёвӧс да Виктор Савинӧс пуксьӧдӧм йылысь, налысь нимъяссӧ казьтывны эз позь, быдлаысь идралісны и книгаяснысӧ. Тима Веньӧн козьналӧм книгасӧ газетӧ тубыртӧмӧн гӧбӧчас дзебис и Сергей Емель. Но коми йӧз кутасны сьывны налысь сьыланкывъяссӧ авторъяссӧ индытӧг.

Аслас чӧс туйӧд кытшлалігӧн Сергей Емель некымынысь на паныдасьліс Вячеслав Михайловичкӧд. Сиктсалы окота вӧлі видзӧдлыны, мыйся посёлок стрӧитісны лагерникъяс, но сы гӧгӧр сулалісны НКВД-лӧн стрелокъяс и лагерлӧн территорияӧ пырны эз лэдзлыны. Чери кыйысьяс асланыс пыжӧн Эжва кузя катлісны Таркойт посёлокысь на вылӧджык, сэтчӧ, кӧні ю ӧт-мӧдарас пуксьӧмаӧсь гырысь гыч чериа тыяс. Эжваладорсяньыс баракъясыс тыдалісны ки пыдӧс вылын моз. Посёлок весьтӧд жӧ кывтлісны-катлісны буксирнӧй да йӧзӧс новлӧдлан пароходъяс. Найӧ сувтлісны Таркойтсянь горулӧджык. Берег пӧлӧныс сулалісны пароходстволы поткӧдлӧм гырысь пес чипасъяс. Пес-ломтассӧ, тыдалӧ, дасьтылісны сідзжӧ лагерникъяс.

4

Страна пасьтаын, тшӧтш и Коми муын ӧтарӧ-мӧдарӧ шыбльӧдлана олӧмыс жугӧдіс нин эз ӧти миллион мортлысь судьбасӧ. Медводдза революция, первой мирӧвӧй война, октябрьскӧй революция, гражданскӧй война, коллективизация, вичкояс тупкӧм, репрессияяс, лагеръяс... А мый на лоӧ водзӧ кызьӧд нэмас — некод эз тӧд. Эз тӧд и ветымын арӧса Сергей Емель, коді сӧмын на лоис пӧльӧн, а нелямын вит арӧса Ӧгрӧпена — пӧчӧн. Со и локтӧны пи гозъя ордас пыртны кагуксӧ. Вӧляникысь восьлалӧны косьмӧм няйта мир туй бокшаӧд. Кыкнанныс вӧччӧмаӧсь. Ӧгрӧпена вӧсни еджыд ковтаа, морӧсас быттьӧ кык кӧчан мач; сьӧд юбкаа, бекъясас быттьӧ сибдӧмаӧсь сэтшӧм жӧ ыджыд кӧчан мачьяс, быд воськовтігӧн сыркмунлӧны. Ачыс абу кыз рушкуа и восьласыс кокни. Тайӧ аньыслӧн лӧсьыд мыгӧрыс томсяньыс кыскӧ мужикуловлысь видзӧдлассӧ. Яндысьӧны кӧ тыр синмӧн, то кӧть нин син бӧжнаныс дзӧрнитлӧны Ӧгрӧпеналань: «Эк эськӧ, кӧть нин ӧтчыд кӧ татшӧм бабаыдкӧд...» Но он на тай босьт! Сылӧн эм Сергей Емель. Ӧні сійӧ сьӧрас вайис тшӧтш и кык пеля тшан. Тыртісны сійӧс дэбыд ваӧн, Ӧгрӧпена чӧвтіс сэтчӧ рӧспинайтӧм Христос серпаса неыджыд крест — тадзи вежӧдіс васӧ. Таӧдз кагукыслы ӧтсӧгласӧн сетісны ним — Владимир. Пасьтӧм да пиньтӧм Владимир Ивановичӧс пӧчыс куимысь дзумгыліс вежа ваӧ, гораа лыддис: «Пыртам раб божий Владимирӧс во имя отца и сына и святого духа. Аминь!» Пӧльыс ӧшӧдіс внукыслӧн морӧсӧ алюминь пань лоптысь вӧчӧм перна. Керкаас, ыджыд жыръяс, ӧшаліс нюдз лайкан йылӧ пысалӧм потан — мичаа серлӧдлӧма. Вӧчис сійӧс ачыс Емель Вань.

Машӧ нёньӧдіс кагасӧ и водтӧдіс потанӧ. Кагалы ним сетӧм да сійӧс пыртӧм кузя дасьтісны няня-сола озыр пызан. Медся инас ӧшйытӧм вӧлі Лиза, вевъяліс вӧчны и ӧтитор, и мӧдтор. Пызан шӧрын сулаліс гӧгрӧс кынӧма ыргӧн самӧвар, сыкӧд орччӧн — сӧмын на пачысь кыскӧм кринчаын сьӧдгӧрдӧдз кеньсялӧм, пӧжӧм йӧв. Татчӧ локтігӧн Ӧгрӧпена вайис сьӧрсьыс и парта вина — ас вийӧдӧмӧс. Аскуртӧ пуӧмысь кӧть и чорыда мыждылісны, Ягдорса крестьянин роч вина вылад сьӧмсӧ эз видзлы. Киас тыра румкаӧн медводдза тостсӧ шуис Сергей Емель:

— Менам нук Владимир Иванович чужис медкузь, медъюгыд гожся лунъясысь ӧтиӧ. Мед и менам медводдза нуклӧн олӧмыс лоӧ кузь да югыд, и шуда!

Ставӧн юисны. Машӧ корис прӧща и румкасӧ сӧмын инмӧдыштліс вом дорас — нёньӧдчысь мамлы пӧ юны оз позь.

...Эз дыр мойви батявны Емель Ваньлы. Кагаӧс пыртӧм бӧрын кык вежон мысти, 1941 вося июнь 22 лунӧ кывсис лёк юӧр: война! Аскинас нин Ягдорӧ воисны райвоенкоматсянь медводдза повесткаяс. Ӧтпырйӧ медунаӧс — морт дасӧс — фронт вылӧ босьтісны война ӧзйӧмсянь коймӧд лунас. Сэтчӧ веськаліс и Емель Вань. Медся том арлыдаыс вӧлі ас кӧсйӧм сертиыс мунысь комсомолеч Турьев Веня, медыджыд арлыдаыс — куим челядьлӧн бать, комын вит арӧса Сьӧла Митрей. Новобранечьясӧс колльӧдісны став сиктӧн. Кывтыдпомса кос ялаа паськыд эрд вылын вӧлі митинг. Горӧдлӧмъясӧн корисны сёрнитны первой мирӧвӧй войнаса герой Сергей Емельӧс. Пинжак морӧсас Георгиевскӧй креста, Емель пырис йӧз кытшӧ. Унаӧн аддзисны землякыслысь тайӧ наградасӧ медводдзаысь.

— Кызь вит во сайын, кор меным вӧлі сӧмын на жӧ кызь вит арӧс, меным ӧтчыд ковмис нин воюйтны немечьясыдкӧд, воюйті Асыввыв Пруссияын да Польшаын. Талун пронт вылӧ колльӧда ассьым пиӧс — Иван Емельяновичӧс — и бара жӧ воюйтны немечьяскӧд. Нӧйтӧй пашистъясӧс немжалиттӧг и ставныд бергӧдчӧй гортаныд дзоньвидзаӧн. Жаль, ог аддзы шуйга синмӧн, ме эськӧ и ачым тшӧтш муні тіянкӧд пронт вылӧ.

— Кутам тышкасьны сідз, мед нянь идралігкежлӧ воим гортӧ вермысьясӧн! — кыпыдлунӧн сёрнитіс доброволеч Веня Турьев.

Сикт помас, тайӧ жӧ эрд вылас, мир туйсяньыс бокынджык сулаліс колхозник Сьӧла Митрейлӧн керка — ӧшинь-ӧдзӧстӧм на, но вевт улын нин. Ортсысяньыс ни пытшкӧссяньыс абу на идралӧма весиг мӧстилӧяссӧ. Кӧзяин жалитіс, эз удит кольны семьясӧ тайӧ выль керкаас да. Туйӧ вӧрзьӧдчытӧдз Сьӧла Митрей матыстчис керкаланьыс, доршасьысь синвасӧ кикарнас косӧдіг шуис челядьыслы да гӧтырыслы:

— Арӧдзыс, гашкӧ-й, помасяс войнаыд. Водзджык кӧ помасяс, кызвын уджсӧ эштӧда таво. Локтан во, сувтӧда пачсӧ да, овмӧдчам нин татчӧ.

Емель Вань моздорас кутіс рузумӧ тубыртӧм кагасӧ, лайкйӧдлыштіс ки вылас, корсюрӧ чупнитліс мусаник бан боксӧ. Машӧ сулаліс воча, шог синмӧн видзӧдіс верӧс вылас, кӧсйис паметяс кольны сылысь чужӧм-ӧбликсӧ. Сьӧлӧмсӧ нюкрӧдліс дой, но мырдӧнысь кутіс асьсӧ бӧрддзӧмысь. Ӧгрӧпена шылькнитлӧ моньсӧ мыш кузяыс: «Кутчысь, дитя, кутчысь... крепитчы...»

Колльӧдчигӧн медбӧръя здукъясас век жӧ кылісны бӧрдӧм шыяс. Бӧрдіс и Як Марья.

И фронт вылӧ мунысьяс, и колльӧдысьяс чайтлісны, мый война оз кут нюжавны дыр; мый Сталин ёрт вӧчас ставсӧ, мед регыдъя кадӧн чегны Гитлерлысь сьылідзирсӧ. Артмис мӧдарӧ: фашистъяс кытшалісны Ленинград, воисны Москва дорӧдз. Ягдор мужиктӧммис. Колисны сӧмын вермытӧмъяс, зонпосни. Йӧз полісны поштальонысь, коді вайліс эз сӧмын фронт вывсянь куим пельӧса письмӧяс, но и усьӧм йылысь юӧртӧмъяс.

Гожӧм помланьыс Сергей Емель катліс Таркойт сайса виска тыясӧ. Посёлок весьтӧ вотӧдз пыж нырсӧ зургис берегӧ, кӧні сулаліс бакен ӧзталысьлӧн неыджыд керка. Кӧзяиныс берегас джуджыд мытшӧдъяс йылӧ косьтыны ӧшліс ботанъяс.

— Мый нин вӧчан Епимовичыс? — шыасис Емель.

— Кык бакен сюръя вежи, сісьмӧмаӧсь да. Регыд ӧд водз пемдыны кутас, ӧзтасьны ковмас. Матысса тыас сэсся ботайтчышті.

— Вискыс абу на косьмӧма?

— Абу. Пипу пыжнад кокниа лыбан. — Ефимовичыс Ягдорса жӧ, ар ветымына, дзуг ус-тошкыс табак тшынысла вижӧдӧма. Ичӧтик тушаа, шыр кодь тэрыб, а салдатӧ, мыйлакӧ, эз шогмыв. Важӧнсянь пароходствоын уджалӧ, коркӧ весиг кутшӧмкӧ пароход вылын кочегаравлӧма.

— Гӧтырыд нӧ, оз тай тыдав?

— Пув вотны посёлок сайӧ муніс. Ӧні ӧд повтӧг позьӧ вӧрад ветлыны.

— Мыйла?

— Эн на мӧй кывлы? Лагерникъястӧ кытчӧкӧ лэччӧдісны, кык лун чӧж берегас ыджыд баржа сулаліс.

— Важӧн-ӧ?

— Вежон-мӧд сайын. Мӧд лагерӧ ли, пронт вылад ли нуисны. Кытшовті баракъяссӧ да меным коланаыс нинӧм эз сюр, ставсӧ сьӧрсьыныс нуӧмаӧсь, черсӧ-й пиласӧ. Кыдзи нин сэні пронт вылас-а? Век на бӧрыньтчам? Ваньӧсяньыд воӧны письмӧясыс?

— Радиоыд тай нинӧм на бурсӧ оз висьтав-а. Кар бӧрся кар босьтӧны миянлысь немечьясыд. Ванюксянь бӧръя письмӧыс вежон кык сайын воліс, Тула кар дорынӧсь пӧ. Кузя эськӧ гижӧма, да ёна черкайтӧмаӧсь. Письмӧас штамп эм: проверено пӧ военной цензурой.

— Вот вижляясыд мирнӧй олӧмтӧ торкисны. Ме тай, думайта да, вичкоястӧ тупкӧмысь Енмыс накажитӧ миянӧс тадзисӧ-а.

— Енлы эскысьясыс ӧд колисны. Гашкӧ, кылас на Енмыс налысь молитваяссӧ да видзас немеч улӧ веськалӧмысь.

Лабутнӧя сёрнитісны Емель да Ефимович. Сэсся Емель сӧліс пыжас и кык лопта пелыснас йӧткыштчис берегысь, катіс ю паныд. Лун-мӧд мысти бытьӧн волас Таркойт посёлокӧ, кӧні пукавліс лагерник Вячеслав Михайлович Колосов.

5

Деливӧ кызь ӧти арӧса нывбабаыдлы нёньпом каганад. Як Марьяӧс мучитӧ лун и вой — кыдзи овны водзӧ? Эз кут нимкодьӧдны сійӧс ни лӧсьыдик выль керкаыс, ни том пуяса ӧшинь улыс. Эскӧмыс вошис, мый война помасяс регыдъя кадӧн. Сідзкӧ, дыр на ковмас виччысьны муса Ванюшсӧ. Но колӧ овны, овны и виччысьны. Со тай, майшасьӧмысла морӧссьыс йӧлыс бырӧма, пузьӧдӧм мӧс вӧра йӧлӧн сюр нёнь пыр вердӧ кагуксӧ. Слабог, шаньӧсь энька-айкаыс. Ӧгрӧпена лунтыр моньыс ордын, кага видзӧ, а Марья гортгӧгӧрса уджсӧ бергӧдӧ. Дзоля каганад колхоз удж вылад мырдӧнтӧ оз мӧдӧдны. Эм эськӧ ясли, но жаль на сэтчӧ сетны. Дай яслисӧ тупкыны ковмас, кага вӧчалысьясыс воюйтӧны, мужикъястӧгыд оз чужны челядьыд. Дас кык — дас вит арӧса ныв-зонпосниыд эм эськӧ, но кор на лоасны бать-мамнас.

Арнас, картупель идравтӧдз на, Емель гозъя шыӧдчисны моньыс дорӧ корӧмӧн: вай пӧ ӧти семьяӧн кутам овны Ваньӧ локтӧдзыд.

— Нинӧмла кык керкасӧ ломтыны, нинӧмла и кык мӧссӧ видзны, — эскӧдана сёрнитіс Ӧгрӧпена. — Миян пӧрысьджык Сюрукным, сійӧс начкам дай. И Вовуклы лӧсьыд лоӧ, пӧль-пӧчыслӧн син улын кутас быдмыны.

— Ӧтувъя нянь-солӧн кутам овны, ныв пыдди и монь пыдди лоан миянлы, — шыӧдчылӧ Емель. — Тайӧ сьӧкыд кадас ӧтлаын колӧ лоны миянлы.

— Пасибӧ тіянлы тӧждысьӧмсьыныд. Кыдзи шуанныд, сідз мед и лоӧ.

Машӧлы этша мойвиис овны ас мам-батьыскӧд, и эз нин вӧв выльтор, и эз вӧв некутшӧм полӧм, мый вуджас энька-айка ордас. Оз кокниа шед нянь-солыд война кадад. Сюрӧ удж-нокыс том моньлы, шоча вичмылӧ кадыс весиг кагасӧ лелькуйтӧм вылӧ. Пӧчыс и лоис внукыслы мам пыдди. Кор кутас кратайтчыны Воваыс, Ӧгрӧпена ас ногыс лӧньӧдӧ сійӧс — перъяс ковта увсьыс небыд юрлӧс кодь шоныд нёньсӧ и мыччас кагалы пиньтӧм вомас. Йӧвтӧм нёньсӧ чурскигтыр и ланьтас.

Важӧн нин эз нёньӧдчыв Ӧгрӧпена, нелямын квайт арӧса нывбабаыд кӧть и помӧдз кисьмӧм оз кодь на. Лиза бӧрын ныла-пиаӧс на чужтыліс, но кыкнанныс водз кувсисны, кутшӧмкӧ пӧрӧс висьӧмла, шулісны вомидз помысь пӧ. Сиктад медицинаыд сэки жебиник вӧлі. Вот и ковмыліс шыӧдчыны тӧдысьяс, гусьӧн бурдӧдчысьяс да бабитчысьяс дінӧ. Сэтшӧмъясыс вӧліны и Ягдорын. Бӧръя кувсьӧм кага бӧрас Ӧгрӧпена бара на сьӧктіс, но поліс чужтынысӧ. Дыр вензис ачыс аскӧдыс: мый вӧчны?

Гашкӧ, ветлыны Ӧнись Пекла дінӧ? Пекла и бабитчӧ, и пытшпитӧ вӧтлыны кужӧ. Киас беддьӧн ветлӧ, кор асныра, голяас сикӧтш молля кӧзаяссӧ гортас вайӧдӧ. Петавліс верӧс сайӧ, но ӧти том морткӧд вевсьӧн вӧлі суӧма мужикыс. Сы бӧрти и юксисны. Сэсся сёрӧн нин выльысь на петаліс верӧс сайӧ, мирӧн-сӧветӧн олісны нэм помӧдзныс.

Ӧгрӧпена виччысис стрӧка, корджык шыӧдчыны Ӧнись Пекла дінӧ. Мед эськӧ эз жӧ тӧдлы Емельыс. Сійӧ ӧд оз тӧд гӧтырыслысь нӧбасьӧмсӧ. Тӧдас кӧ, перйынытӧ оз лэдз. Мед эськӧ сиктсаяс эз аддзывны и Пекла ордӧ мунӧмсӧ.

— Ӧгуш, аски Ваньӧкӧд мӧдам ылі вӧр керкаӧ, нуртор дасьты, вежон кежлӧ кымын, — шыӧдчис Емель и тайӧ виччысьтӧмторсьыс ыркмунліс гӧтырыслӧн сьӧлӧмыс. Емель важысянь кадрӧвӧй вӧралысь, договор серти уджалӧ.

Асывнас читкыль бӧжа кыйсян понйыскӧд ая-пиа мӧдісны ылі чӧс туй вылӧ, кытчӧдз лоӧ верст дас. Весьт кузя и эм арся луныд, муртса югдыштлас и пемдӧ нин. Ӧгрӧпена петаліс улыс кумӧ, пӧгребсьыс пыртіс ас вӧчӧм вый тупыль. Сыӧн и мынтысяс Ӧнись Пеклалы. Пемыд да няйт ывлаыс. Мед эз йӧзась, эз весиг пӧнарсӧ босьт. Регыдӧн и сёрнитчисны. Здук-мӧд мысти дзузган би водзын Ӧгрӧпена таджгӧдіс нӧк кодь еджыд яя лядьвейяссӧ... Тайӧ пемыд вӧрас, мый ӧні тыдовтчис муртса чусалысь би югӧр водзас, «кыйсьыліс» сӧмын на Сергей Емель.

Гӧгувса дойысла Ӧгрӧпена ӧдва и воис гортӧдзыс. Чайтліс, войнас вот-вот петас лолыс, а ӧд арлыдыс сӧмын на комын ӧкмыс сэк вӧлі. Та бӧрти сэсся эз нин сьӧктыв. Нывбаба лыддис асьсӧ мыжаӧн и корліс Енлысь прӧща тайӧ грексӧ вӧчӧмысь. Со и сетӧ ӧні сійӧ ассьыс нывбаба-мам мелілунсӧ и муслунсӧ внукыслы...

Ягдорын унджык керкаас нин вӧлі радио. Гӧгрӧс сьӧд тасьті кодь приёмник ӧшаліс и Емельлӧн керка стенын. Война ӧзйӧмсянь медводдзаысь нимкодь юӧр кыліс ноябр 7 лунӧ: Москваын Краснӧй площадь вылын вӧлӧма сӧветскӧй войскаяслӧн парад. Татшӧм юӧрыс личӧдыштіс сьӧлӧмсӧ и ягдорсалысь. Челядь котралісны уличын да горзісны: «Парад! Парад! Парад! Ми победитам! Ми победитам!» Пӧшти тӧлысь на мунісны Москва вӧсна косьяс, и сӧмын декабрын миян войска босьтчисны зырны фашистъясӧс. Выль во водзвылын Ягдорса куим семьяӧ поштальон пыртіс усьӧм йылысь юӧра письмӧ, ӧти на пиысь вӧлі Як Марьялы... Кызь ӧти арӧсӧн, киас сизим тӧлысся кагаӧн Мария Яковлевна колис дӧваӧн. Мый сійӧс виччысис водзӧ олӧмас — рай али ад? Шоныдӧн сявкйысь лӧз синъясыс бӧрдӧмысла кӧдзалісны, бан бокъяссьыс чусмис алӧйлуныс. Мыйысь медъёна полісны, сійӧ и лоис Сергей Емельлӧн семьяын. Шог-печальыд пӧ оз ветлы ӧтнас. Нелямын кыкӧд вося февральын босьтісны фронт вылӧ и райбольничаысь кызь нёль арӧса медсестра Елизавета Емельяновна Воробьёваӧс — верӧстӧм на, батьыслӧн ова.

Як Марьяӧс, ичӧт кагаа аньтӧ, вӧр лэдзан сезоннӧй удж вылӧ колхоз эз мӧдӧд. Бригадир индыліс сійӧс то вӧлӧн катлыны ва скӧт картаӧ, то ылі видзьяс вылысь кыскавны турун, сэсся унджык колхозниксӧ мӧдӧдісны бӧрйыны картупель. Правленньӧ вылын шуисны локтан тулыс пуктыны картупельсӧ шӧри чӧлалӧмӧн. Кӧрым тырмытӧмла порсь видзӧмысь шуисны эновтчыны.

Сэксянь, кор моньыс вуджис овны энька-айка ордас, Марья да Ӧгрӧпена пывсьылісны ӧтлаын. Водзджык, чорыд жар вылас, киняулас ыджыд кыдз пу корӧсьӧн лэччыліс Емель. Ӧтиысь энька-моня костын пансис татшӧм сёрни.

— Энька, ме куті повны войяснас, — лёзьгӧдӧм кузь юрсисӧ кунваӧн мыськигтыр норасис Марья.

— А водігад пернапасасян?

— Пернапасася и молитва лыддя. Унмовся да пырджык ӧти и сійӧ жӧ тешкодь вӧт локтӧ — ме весьтын заводитӧ лэбавны бордъя ангел.

— Ангелсьыд, дитя, оз ков повны. Ангелыд видзӧ тэнӧ лун и вой. А петкӧдчылӧ сӧмын войнас, и сӧмын вӧтӧн. Кутшӧмджык нӧ эськӧ чужӧмыс?

— Чужӧмыс ру пиын, но том морт. Век лӧсьӧдчӧ пырны менам шебрас улӧ и водны мекӧд орччӧн. Кӧсъя нин вештыштны шебрасӧс — и садьма.

— Машук, сідзнад, Ваньӧыдлӧн лолыс пӧрис ангелӧ, эн пов сыысь.

— А водас кӧ нӧ орччӧн? Ог кӧ ӧд садьмы, йӧймыны верма. Ловъя кӧ вӧлі, сэк эськӧ эг пов-а.

— Виччысьлам война кусӧмсӧ, друг да локтас.

— А куслас-ӧ коркӧ тайӧ войнаыс?

— Быд война на куслӧма и тайӧ кусас. Радиоыд висьталӧ да, миян зырӧны нин немечтӧ. Лизук тадзи жӧ гижӧ письмӧясас и. Толькӧ тай уна черкайтӧны письмӧсьыс-а, Ванюклысь письмӧяссӧ ёна жӧ черкайтлісны.

— Мыйла нӧ сідз?

— Айкаыд шуӧ: оз пӧ позь салдатыдлы норасьны, оз пӧ позь лёкторъяс да гусяторъяс гижны. Таркойтса лагерникыд айкаыдлы висьтавлӧма да, оз пӧ позь весиг семьякӧд письмӧасьны. Сідзнад, лагерад война вылын серти на стрӧгджык. Шулывлӧ мен айкаыд, оз пӧ енма йӧз веськӧдлыны миян странаӧн, а бесъясыс пӧ веськӧдлӧны, сы вӧсна пӧ и став омӧльторйыс олӧманым. Менам Емельыд ӧд юра морт, земскӧй училищеын велӧдчыліс, ме сэні жӧ велӧдчи нёль во.

— Энька, тэнад вир-яйыд, енсыкӧд, ёна жӧ мича, а ме кос печкан кодь лои, — мӧдлаӧ сёрнисӧ бергӧдіс Марья. — Ёна, навернӧ, вежавлісны тэ вылӧ зонъясыд.

— Унаӧн коравлісны, но сьӧлӧмвыв Сергей Емель сӧмын вӧлі, сы сайӧ и петі. Сыысь ӧтдор мӧд мужичӧйӧс эг тӧдлы. Тэ, Машук, зэв на том, став мичлуныд на ас пытшкӧсад.

Сергей Емель некор эз овлы кыккирудз лэдзӧмӧн. Вӧр-ваӧс радейтысь да сэні кыйсьысь мортыд пырджык вӧвлі лышкыд, шань сьӧлӧма. Вӧчавліс сійӧ колхозлы пу додьяс, синліс мегыръяс, водзӧссӧ нинӧм босьттӧг сиктса челядьлы вӧчавліс ичӧтик лямпаяс да дадьяс. Нелямын коймӧд воын прӧмыс сдайтан плансӧ вевтыртіс куим пӧв. Райзаготконтора весиг премия вичмӧдліс — гынсапӧг да ватнӧй гач. Востер кыйсьысьыс этшаммис, а звер-пӧткаыс вӧрад уна рӧдмис. Ур куысь да кӧч куысь ӧтдор и донаджыкъясӧс на сдайтліс. То капканӧ, то лыйӧм помысь шедлісны тулан да вурд, руч да сан, анча, ласича, сьӧдбӧж. Оштӧ кыйліс и. Сьӧмысь ӧтдор вӧралысьлы вичмыліс пызь, шыдӧс, чай да сакар, сетлісны пуля-порок.

Война воясад пӧшти бырисны кыйсян понъяс. Та вӧсна районын восьтісны вӧралан понъяс рӧдмӧдан госплемпитомник. Кычипиянсӧ разӧдлісны Коми му пасьтаса вӧралысьяслы. Том кычиӧс кыйсьыны велӧдіс и Сергей Емель.

6

Водзӧ кыссис война, водзӧ мужиктӧммис Ягдор. Фронт вылӧ мӧдӧдӧм вылӧ сиктын эз коль ни ӧти верстьӧ мужичӧй. Усисны нин ставныс найӧ, кодъяскӧд ӧтлаын мунліс Емель Вань. Оз воны письмӧяс Веня Турьевсянь, абу сы вылӧ и усьӧм йылысь юӧр. Кывтыдпомса кушинын войналы памятник моз букыша зымвидзӧ Сьӧла Митрейӧн кыпӧдлӧм ӧшинь-ӧдзӧстӧм керка. Сы пыр ӧні шутьлялӧ тӧв. Сэтчӧ ворсны волывлӧны челядь. Пӧрласьӧны майӧгъяс, потшӧс праслаяс. Гӧрӧны и кӧдзӧны, ытшкӧны и чӧвтӧны, сьӧкыд олӧмысла сьывлӧны и матькывлӧны Ягдорса бабаяс. Кампет-печенньӧлысь кӧрсӧ тӧдтӧг быдмӧны омӧлик паськӧма нывкаяс да зонкаяс.

Пасибӧ тіянлы, Таркойтса тӧдтӧм нима лагерникъяс! Тіян киясӧн стрӧитӧм баракъясад колисны сӧмын нин стенъясыс. Мый вӧлі позяна да вермана, ставсӧ разисны да кыскалісны Ягдорса крестьяна. Кӧні тэ талун лагерник Вячеслав Михайлович Колосов?

1944 вося гожӧм помын радио юӧртіс, сӧветскӧй войскаяс пӧ воисны СССР-лӧн государственнӧй граница дорӧ и водзӧ кутасны мездыны фашизмысь Асыввыв да Шӧр Европа. Сергей Емель чайтліс, ӧні пӧ Лизаӧс вермасны нин мездыны военнӧй службаысь. Но нылыс, медслужбаса лейтенант Елизавета Воробьёва юӧртӧма бӧръя письмӧас: воӧдчам пӧ Берлинӧдз и сы бӧрти бергӧдчам гортӧ.

Тӧлысь-мӧд сайын куим ар тырис Вова Воробьёвлы — быдмӧ зуткыль кодь зонка. Як Марья пыр частӧджык думыштчыліс: эз-ӧ во кад бӧр петны ас керкаас? Мужикыслӧн усьӧм бӧрын энька-айка ордас сійӧ лыддис асьсӧ бокӧвӧй мортӧн. Дерт жӧ кутас отсасьны налы бергӧдны гортгӧгӧрса уджсӧ. Дай ачыс нелямын ӧкмыс арӧса Ӧгрӧпена абу на жуймунӧм нывбаба. Медпунктын сійӧ санитаркаалӧ, стӧчджыка кӧ, пелькӧдчӧ. Рытгорувнас дырӧкӧ кежлӧ и петалӧ. Медпунктыс орчча керкаас. Сӧмын эськӧ нимыс да, лекарство ни кӧртӧдъяс оз тырмыны, фронт вылад ставыс мунӧ да. Правда, висян пиньтӧ нетшыштӧ пельшӧрыс. И то бур. Оз весь шулыны: пинь висьӧмыд пӧ кага вайӧм кодь жӧ.

Кор Марья паніс гортас петӧм йылысь сёрнисӧ, Ӧгрӧпена весиг дӧзмыліскодь: ог на пӧ лэдзӧй; удитан на пӧ и друг видзны, и выльысь верӧс сайӧ петны! Ме пӧ нывбаба и ставсӧ гӧгӧрвоа... Сэсся бӧрыннас содтіс жӧ: эн пӧ лӧгась, Машук, гӧлӧсӧс кыпӧдыштлі да. Бать-мамтӧг быдмигад Машӧ эз тӧдлы шань олӧмсӧ. Дзоля дырйиыс, кор ворсліс ас вӧчӧм аканьӧн, пыскыля дзӧбыльтліс: быдма пӧ да велӧдча мамӧ. Сідз тай и артмис, лоис мамӧн — сӧмын велӧдчытӧг. А шань жӧниккӧд гӧтрасьӧмсӧ лыддис ыджыд удачаӧн. Сэки ӧд эз на тӧд, мый коляс недыр кад и том гозъялӧн выль керка ӧдзӧсӧ таркӧдчас война.

Бӧръя кадас, торъя нин тӧвся пемыд да кузь войясӧ, чужліс каета верӧс сайӧ водз петӧмысь. Со тай, мужикыслӧн сой вылын узьлӧм пыдди сійӧ чегъялӧ сьӧла гӧна юрлӧссӧ, а ойбыртас да — син водзас бара кутас лэбавны том зон — войся ангел, и бара кутас вӧзйысьны сылӧн шебрас улӧ. Пырас кӧ, мый бара-й сэк лоӧ-а? Войся ангелысь полӧмыс вайӧдіс сэтчӧдз, мый аньыд эз лысьтлы водны трусиктӧг — поліс мырдӧналӧмысь. Кутшӧм эськӧ лӧсьыд вӧлі, войся ангел пыдди кӧ сы бокӧ вӧзйысис ловъя Емель Ваньыс.

Жалитіс Як Марья, эз ло школаын велӧдысьӧн да. А ӧд вермис лоны, эз кӧ водз кувсьыны бать-мамыс. Мамыс муніс мӧдар югыдӧ сэк, кор нывка велӧдчис Ягдорса начальнӧй школаын нёльӧд классын. Водзӧсӧ позис велӧдчыны орчча сиктын, кӧні вӧлі сизим вося школа. Чожиньыс сэтчӧ и мӧдӧдіс дас ӧти арӧса нывкаӧс. 1935 воын Мария Осиповалы киас сетісны сизим класс помалӧм йылысь свидетельство. Нывка ӧзйис и водзӧ велӧдчыны кӧсйӧмӧн, пыра пӧ Сыктывкарса педтехникумӧ и лоа велӧдысьӧн, но чожиньыс сувтіс паныд.

Вольпасьӧ водӧм бӧрын Як Марьялӧн дум вылӧ усьлісны то мамыс, то батьыс, то Ванюшыс. Ставныс на вӧліны олысьяс, а со тай, некод нин абу ловъя. О, Енмӧй! Кутшӧм дженьыд морт олӧмыд. И мыйла сӧмын му вылас войнаясыс?! Олӧмыд сэки тыр олӧм, аньяслӧн шебрас улӧ кӧ кутасны вӧзйысьны оз войся ангелъяс, а чорыд табак дукӧн либӧ пӧсь ньылӧмӧн ӧвтысь ловъя мужичӧйяс. Войся ангелӧс аддзылан вӧтъяссӧ Як Марья висьтавліс сӧмын на энькаыслы.

Водз арнас, ас керка дорсьыс картупель керигӧн, сы дінӧ матыстчис Педот Надьӧ — ар комына, варов нывбаба. Сизим арӧса пиӧс быдтӧ, верӧсыслӧн усьӧм йылысь юӧрыс кольӧм тӧв воис.

— Ӧткӧныдлы манлив кернытӧ. Мый эн чукӧст, водзджык эськӧ локті, — шуис Надьӧ.

— Тэнад аслад на кертӧм, — нурбыльтіс мӧдыс.

— Лым улӧ ог кольӧй, керсяс. Тэ путкыляв, ме ӧкта. Энька-айкаыдкӧд на олан? Со кутшӧм лӧсьыд аслад керкаыд. Ва трубаыд ӧшинь улад, пывсяныд орччӧн, лэбув тырыд на пес, пиыд жӧник нин... Гортад ачыд ыджыдыс и паськыдыс.

— Менам жӧниклы куим ар да куим тӧлысь, оз сетны мен сійӧс пӧль-пӧчыс. А трубаас ваыс вӧдитчытӧгыд дуксьӧма, весавны колӧ.

— Ывла гуыд абу вальдӧма?

— Абу. Срубыс и йиркыс кыз керъясысь. Сэтчӧ и кутам кисьтавны ӧнія керӧмсӧ, бура тані тӧвйӧ.

— Сэсся нӧ, кувтӧдзным сідзи и колям дӧваясӧн. Маш, мый тэ та йылысь думайтан? Кӧсъян кӧ, другтӧ видзны весиг некодкӧд, сикт тырным зонпосни — зырымбедьяс на.

— Быдмасны вед.

— Сэтчӧдз ми пӧрысьмам, вунӧдам весиг, кыті и каганымӧс чужтылім.

— Виччысьлам война кусӧмсӧ... Надь, сӧмын эн серав, ассьым вӧтӧс висьтала. Ӧти и сійӧ жӧ вӧт век локтӧ.

— Ноко, ноко, кутшӧм сэтшӧм вӧт?

— Пуксьы мешӧк вылас, пуксьӧмӧн висьтала. Пӧшти быд вой ме дінӧ волывлӧ том зон, бордъя ангелӧ пӧртчӧмӧн. Лэбалӧ ме весьтын и вӧзйысьӧ менам шебрас улӧ.

— А тэ мый шуан?

— Шебрасӧс вештігкості век паляла.

— Тэ видлы вӧчны сідз, мед эн паляв. Сибӧд ас бокад и, кыдз тэн шуны, сетлы.

— Сетла? — чуймӧдіс Машӧӧс пӧдругаыс.

— Да, да. Эм кӧ, быттьӧ, зонмыслӧн мужик пасыс.

— Ог тӧд эм али абу, но бӧръя кадас ме трусикӧн узьла, сэтшӧма пола сыысь.

— Вӧтӧн сетлӧмсьыд он сьӧкты, эн пов. Тэ жӧ тӧдан, явӧсӧ сетлыны некодлы. Мед эн весьӧпӧр, тырмас жугӧдны асьтӧ Емель Ваньыд вӧсна. Мый лоны лоӧма нин, колӧ думайтны водзӧ олӧм йылысь. А татшӧм вӧтъяс на кӧ вӧталан, сідзкӧ, тэ нывбаба на! Этша верӧсыдкӧд олін, тэн мужик колӧ! Кажитчас кӧ тэн войся ангелыд, тшӧтш и ме дінӧ сійӧс мӧдӧдлы, ме трусиктӧг узьла. Вай, водзӧ керам, а то зэра кымӧр кытшласьӧ.

7

Пемыд Важ Эжва кузя, ӧта-мӧднысӧ тойлалігтыр, дышпырысь кывтісны гырысь да сьӧкыд йи пластъяс. Ю чукыльясын, дзескыдысла, найӧ кавшасисны ӧта-мӧд вылас, артмӧдісны заторъяс. Сэсся и, Ягдор весьтын йи сувтіс. Ывлаын бара ыджыдаліс тӧв, а рытыввылын, сиктсянь некымын сюрс верст сайын, век на гымаліс война.

Гыӧрзьӧм сиктын муніс ӧтпертаса олӧм. Кокниджыка венісны сьӧкыдлунъяссӧ найӧ, кодъяс вермисны видзны гортса скӧт, либӧ семьясьыс кодкӧ сяммис нин вӧравны либӧ уджаліс лесопунктын ли, учреждениеын ли. А Ягдорын вӧліны сӧмын пошта, медпункт да школа. Татшӧм ичӧт сиктыс Эжва катыдын, тшӧтш и Кельтма да Мылва вожын, вӧлі уна. Торъя нин сьӧкыд вуджны кузь тӧвсӧ. Сергей Емель волывлӧ вӧр керкаысь инавны прӧмыссӧ, сэсся и, гажыс на бырӧ гортсаяссьыс, торъя нин внуксьыс. Слабог, Енмыс сетлӧма сылы бур дзоньвидзалун да ыджыд вын-эбӧс. Йӧра камыса паськыд лызьнас ӧдйӧ на вермӧ вӧтлысьны звер бӧрся. Ветымын нёль арӧс Емельлы — пӧрнӧй мужик! Вӧрсьыс кыйдӧссӧ век петкӧдӧ куим подъя кузь нартӧн — нарт кӧвсӧ волысалас и айда. Водзвылас исасигтыр да корсюрӧ увтыштліг котӧртӧ нёль синма понйыс. Саймыштлас вӧр-пуяс саяс, но кӧзяинсьыс ёна ылӧсӧ Лыско эз торйӧдчыв. Емель сувтыштлӧ сӧмын читкыля ус-тошсьыс гыӧрсӧ пыркнитӧм ради. Арсяньыс тулысӧдз, кыйсян кад чӧж, сійӧ оз бритчыв. Сьӧдов юрсисӧ (а пиыслӧн усьӧм бӧрын тӧдчымӧн дзормис) шыранӧн тшӧтшӧдлӧ да рӧвняйтлӧ гӧтырыс.

Вӧрысь воан лунӧ Ӧгрӧпена ломтыліс пывсян. Вежон кыктӧ аддзысьлытӧм бӧрын гозъя пывсьылісны ӧтлаын. Уна во гозъяӧн олігад пӧ, шулӧны, кидман. Но Емельлы пасьтӧм гӧтырыс быд пӧрйӧ кажитчыліс сідз, быттьӧ аддзӧ медводдзаысь. Верӧсыс нюжӧдчыліс вылыс джоджас, Ӧгрӧпена небыд корӧсьӧн зыравліс сылысь аршин пасьта сьылісӧ. Сэсся гӧтырыслысь лайкола мышкусӧ небыдика зыравліс и Емель. Найӧ радейтісны ӧта-мӧднысӧ мелі кывъяс шуавтӧг. Абу весь шулӧма поэт: китӧ пӧ шонты киӧн, вом дортӧ — вом дорӧн, а синъяс шоналасны асьныс.

Сэк, кор Ваньӧыс медводдзаысь гарыштіс гӧтрасьӧм йылысь, батьыс и мамыс тӧдісны нин пиыслысь гӧтырпусӧ. Сиктад быд майӧг и керка пельӧс синма и пеля. Ставлы тӧдса коді кодкӧд кутчысьлӧ. Тулыс-гожӧмнад рытпукигӧн том йӧз шӧйтлісны сикт кузя пырджык ӧтчукӧрӧн сьылігтырйи, сэні жӧ и Емель Вань да Як Марья. Ныла-зонмаясыд колльӧдчылісны сёрӧдз, ветлывлісны ӧта-мӧднысӧ кутыштӧмӧн, но йӧз син водзын окасян модаыд эз вӧв.

«Машӧыд мичаник, шань ныв, уджаслив и, — шуӧ Ӧгрӧпена, — ваян кӧ, ми батьыдкӧд ог лоӧй паныдӧсь».

«Мед эськӧ олан пӧлыд эз вӧв дуб, мед эськӧ вӧлі муса-люб. Тадзи шулӧмаӧсь Ягдорса важ йӧз» — сетӧ тӧдны пиыслы батьыс.

«Люб, люб меным Машӧыд. Выль керканымӧс эштӧдам, сэтчӧ и вайӧда», — вочавидзӧ Ваньыс. И кутіс сійӧ ассьыс кывсӧ, сӧмын тай войнаыд водз жугӧдіс том гозъялысь олӧмсӧ.

Кор Вова эз нин кут тӧрны потанас, Як Марья узьліс пиыскӧд: гожӧмнас ичӧтджык жыръяс важ пу крӧватьын, тӧвнас — пӧлатьын. Емель гозъялӧн вольпасьыс гӧбӧч вылас. Пӧль-пӧчыс дінӧ вӧзйысьліс и внукыс. Водз чеччӧны асывнад энька-моня. Марья киас карасина пӧнарӧн да шоныд ва тыра ведраӧн петӧ картаас сёӧдны гортса пемӧсъясӧс — гидын лысьтан мӧс, сьӧд гӧна кык ыж да ӧти меж. Ӧгрӧпена ноксьӧ ломтысьысь пач вом дорын. Лысьтан мӧскыс буретш сійӧ, кодӧс приданнӧй пыдди козьнавлісны том гозъялы энька-айкаыс. Сюрукӧс ковмис начкыны, кӧть и Ӧгрӧпеналы синва петмӧныс вӧлі жаль. Сюруклӧн «нылыс» и юкталӧ ӧні йӧлӧн Сергей Емельлысь семьясӧ. Правда, и войнаӧдз, и война воясӧ крестьянинтӧ личкылісны и ӧні личкӧны гырысь вузвотъяс да поставкаяс. Колхозниклы, ас овмӧсысь йӧв-вый поставка сдайтӧм бӧрын, кольліс зэв этша. Торъя нин сьӧкыд лоліс тӧвнас, кор кӧрым тырмытӧмла мӧскыд лысьтыліс этша. А скӧттӧг олысьяслы вӧлі нӧшта на сьӧкыдджык.

Тӧвся асылыслӧн муртса тӧдчыштӧ югдан рӧмыдыс, а Як Марья — пидзӧсӧдзыс ишима тюниа, уналаті нин лысӧймӧм ыж ку паркаа, важиник шалля, водзалӧм вурун кепыся — войнас усьыштӧм небыд лым вывті восьлалӧ конюшнялань. Сэні кыкнан бригадаыслӧн вӧвъясыс — унджыкыс кельыдгӧрд гӧна, а бурысьыс да бӧжыс сьӧд. Сэтшӧмъяссӧ шуӧны буланӧй вӧвъясӧн. Меринъяслы и кӧбылаяслы сетӧма роч да коми нимъяс: Ласточка и Чикыш, Карко и Тшайко, Бурлак и Сивко... Нимъяссӧ войнаӧдз на сетавліс конюкыс.

Уна во нин вӧвъяс дорын ноксьӧ Педот Надьӧлӧн батьыс, сиктса ног Конюк Педь. Том дырйиыс вӧвлӧма еджыдъяслы паныд партизанскӧй отрядын, а сэсся 1920 вося мартын Аныб дорса косьясын ранитчас кокыс. Веськыд кокыс мегыр кодь кусыня. Некымын во ветлӧма кӧстыльӧн. Кос кокнад вӧрӧд котравны оз вермы, но черитӧ пыжсяньыд ботайтӧ. Велӧдӧ кыйсьыны и внуксӧ — Надьӧ нылыслысь писӧ. Ыджыд батьыслы бур кипӧв нин сійӧ: вӧвъястӧ сыналас и, кок увнысӧ весалас и, ю дорӧ юктӧдны лэччӧдлас и. Конюшняӧ пыранінас неыджыд тшупӧм пельӧса стрӧйба, позьӧ шуны, Конюк Педьлӧн мастерскӧй. Сэн сійӧ дзоньталӧ сийӧс-кӧлуй. Ачыс жӧ дзоньталӧ телегаяс да пу додьяс. Мӧс юр лыд кӧ колхозын ёна чиніс, вӧвъяслӧн — эз. Эбӧсысь усьӧм колхозникъяс вӧвъястӧг эз эськӧ вермыны кутны овмӧссӧ, «Заря» эськӧ киссис помӧдз.

Век жӧ, 1942 вося тулысын, райисполкомлӧн шуӧм серти, овмӧсысь вит вӧв нуисны фронт вылӧ. Баржаыс сулаліс Таркойт весьтын. Сэтчӧдз колльӧдіс вӧвъяссӧ ачыс Конюк Педь. Берегас прӧщайтчигӧн Педот чужӧмнас жмитчыштліс быд пемӧслӧн ыджыд льӧбъя ныр-вом бердӧ и чышкаліс синвасӧ. Тыдалӧ, вӧвъяс гӧгӧрвоисны, мый найӧ бӧръяысь аддзӧны ассьыныс шань кӧзяинсӧ и гырысь синъясныс тшӧтш жӧ вазільмисны. Бӧрдіс Педот, бӧрдісны и Ягдорса эрдъяс вылын коркӧя ризъялысь вӧвъяс... Жальысла некымын лун чӧж Конюк Педь эз аддзыв инсӧ. Районса колхозъясысь сэк кежлӧ нуисны нин война вылӧ матӧ нёльсё вӧв.

Сэк, кор Як Марья воис конюшня дорӧ, Педот буретш весаліс лымйысь мастерскӧйӧ пыранінсӧ.

— Небыд лым усьыштӧма, гылыда кутас мунны доддьыд, — шуӧ Педот.

— Эжва кузяыс абу лёк туйыс, подмӧма нин да. Зорӧд дінас матыстчынысӧ багыль, зырйӧн писькӧдчыны ковмылӧ.

— Кытысь ӧні кыскаланныд?

— Ярко лыа бӧжысь. Айка тай шуӧ, верст сизим пӧ сэтчӧдз. Нёль пинькоста кык зорӧд и эм сэні. Сэсся мӧдлапӧлысь кутам ваявны.

Воисны нӧшта кык нывбаба. Ставныс доддясисны, отсасис и Педот. Быд повозниклӧн аслас вӧв, Як Марьялӧн Ласточка нима кӧбыла.

— Вӧляникысь вӧтлӧй вӧвнытӧ, ньӧрйӧн ӧвтчӧм ни вачкалӧм мед эз вӧв, — кыдзи и век, индӧдъяс сетіс конюк. — Сӧвтчиганыд чӧвтӧй ныр уланыс турунтӧ, тэрыбджыка локтасны бӧрсӧ.

«Заря» колхозлӧн медылі виддзыс дас верст сайын. Войнаӧдз пуктытӧг эз кольлы юдорса ни ӧти ласта. Ӧні серпасыс мӧд: оз тырмыны уджалан кияс, кӧть и гожӧмнад страдуйтӧны став сиктӧн — пӧрысь и том, и челядь. Сергей Емель да Конюк Педь, а сідзжӧ и верстьӧджык зонъяс зорӧдасьлісны, ытшкылісны да куртлісны вӧла машинаӧн. Верзьӧма челядь вуж доддьӧн кыскавлісны турун юръяс. Медылі видзьяс война чӧж кольлісны ытшкытӧг.

Вӧла-доддяяс мунісны сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн: то рӧдйӧн, то восьласӧн. Медводзын Ласточка. Куим том ань, куим том дӧва пукалісны паркаӧ либӧ тулупӧ куткыртчӧмӧн пу доддьын. Гӧгӧр еджыд лым да йӧвва кодь гудыр енэж. Асъя рӧмыдыс вочасӧн разаліс. Берег пӧлӧныс лэбалісны байдӧгъяс, пуртікасисны лым пиын, тыдалӧ, нуръясисны пуяслӧн кын гаръясӧн. Мый йылысь, бара-й, думайтӧны ӧні тайӧ аньясыс-а? Ой, олӧм, олӧм! Кор нин помасьлас войнаыс?

— Бабуньяс, мый нӧ чӧв олам?! Гашкӧ, пальӧдыштам шогнымӧс — сьылыштам?! — Як Марья бергӧдчис чужӧмнас додь бӧжлань. Ласточка и домповодӧн веськӧдлытӧг аддзӧ туйсӧ.

— Давай, босьтав!

Куим нывбабалӧн нор гӧлӧс разаліс тӧвся сынӧдас:

Бур батькӧд-мамкӧд олӧм

Оз некор менам вун.

Ме сэки шог эг тӧдлы,

Эг аддзыв гажтӧм лун.

Бур олӧм менам вӧлі,

Лёк олӧм лоис зэв.

Том гажӧй, долыдлунӧй

Кыдз быттьӧ эз и вӧв.

Ме кула, кыдзи кулӧ

Кӧрт садӧк пиын кай.

Бать-мамӧй, муса зонмӧй,

Прӧщай, прӧщай, прӧщай.

«О, Енмӧй! Сьыланкывйыс дзик ме йылысь» — вомгорулас ачыс аслыс шуис Як Марья. И тадзи лун бӧрся лун.

8

Помасьӧ сюрс ӧкмыссё нелямын нёльӧд во. Колхоз правленньӧ кутас артавны, коді уна-ӧ во чӧжӧн нажӧвитіс трудодень. Сӧмын тай бара на нинӧм оз вичмы трудодень вылас-а.

Арбыд и муяс вылын, и гумладорын мырсисны Ягдорса став вермана йӧз — сизимсянь сизимдас да унджык арӧсӧдз. Вундісны и вӧнявлісны кольтаяс, вӧчавлісны сизима чумалияс, тэчлісны сёрӧмъясӧ, шӧтлісны сю кольтаяссӧ рынышӧ. Вевта ыджыд гумлаын рынышыс кык. Сэні жӧ барабанъяссӧ киӧн бергӧдлана вартан машина. Орччӧн чорыд пода кушин, кӧні вартлісны ки помысь сідз шусяна вартанӧн. Мый сійӧ сэтшӧмыс? Шыльыд да гӧгрӧс кивевйӧса зіб-вороп — шуӧны гумӧн, сы помын гез йылын чап. Чапнас и нӧшалӧны шепта кольтаяссӧ. Сэсся вартӧм няньсӧ пу зырйӧн тӧлӧдлісны. Кокниджыка вӧчлісны тайӧ уджсӧ тӧла лунӧ либӧ тӧв гурйыв ветланінын. Тӧлӧдчылісны медсясӧ олӧма аньяс.

Гумлаын, ӧти сюръясянь мӧдӧ нюжӧдӧм мисьтӧминика гижӧм плакат: «Нянь — фронтлы! Нянь — Краснӧй Армиялы!» Дерт, ягдорсаяс тайӧс ӧшӧдісны эз ас кӧсйӧмӧн, ӧд асьныс олӧны тшыг нисьӧ пӧт. Сиктын абу ни комсомольскӧй, ни партийнӧй организация. Вот и мед сиктӧс кутны стрӧг син улын, районсянь частӧ волывлісны то ӧти, то мӧд чина морт. Найӧ кужлісны сӧмын тшӧктыны да корны. И, медся лёкыс, пырджык повзьӧдлісны колхозникъясӧс планъяс тырттӧмысь война кадся медся стрӧг законъясӧн.

Татшӧм кортӧм гӧсьтыс верзьӧмӧн воис буретш нянь вартігӧн. Сійӧ тӧдса нин ягдорсалы, волывліс и водзджык, а бӧръяысьсӧ ӧнія моз жӧ верзьӧмӧн воліс тулыснас гӧра-кӧдза дырйи. Райкомса ачыс, овыс — Костин. Гӧгӧртісны сэки нывбаба-бригадиръяскӧд (ӧтиыс вӧлі Педот Надьӧ) сикт мышсайса муяс, кытчӧ кӧдзлісны туся быдмӧгъяс. Катыдпомса ю пос сайӧ эз нуӧдлыны. Сэні вӧрӧн кытшалӧм вель паськыд гӧрӧм му. Водзті кӧдзлісны сэтчӧ и анькытш сора зӧр, и сю, а таво шуисны кӧдзны ид. Районлы отчётын тайӧ мусӧ эз индыны. Кыв кутӧмсӧ ас вылас босьтіс колхозса пред Анна Платоновна — райсӧветса депутат, кык челядя нывбаба, кодлӧн верӧсыс война вылын.

Костин ёрт и тшӧктіс чукӧртлыны колхозникъясӧс, мед тӧдмӧдны найӧс нянь сдайтан планӧн. Локтісны унаӧн, ӧд быдӧн виччысис кутшӧмкӧ бур юӧр. Собранньӧяс мунлісны правленньӧлӧн ыджыд жырйын, кӧні пукавліс бухгалтер-счётовод. А юралысьлӧн кабинетыс пыдіджык жырйын. Кодлы тырмис лабичыс — пукалісны, томджыкъяс да челядь сулалісны стен пӧлӧныс. Ӧшиньясӧд лӧсьыда пырис ывла югыдыс. А кадыс вӧлі нин сентябр мӧд джын. Пыран ӧдзӧслы паныда стенын, гут сітӧн тырӧм стеклӧа рамаын Сталинлӧн портрет. Вижов галипеа, нёль зепта вижов кителя, балябӧжланьыс шыльӧдӧм сьӧд юрсиа уполномоченнӧй кыскис сьӧд кучик портфельысь кутшӧмкӧ бумага и кутіс лыддьӧдлыны лыдпасъяс, и, медводз, кымын центнер нянь колӧ сдайтны «Заря» колхозлы. Лыдпассӧ шуӧм бӧрын зал шызис.

— Та мында няньсӧ эгӧ сдайтлӧй весиг войнаӧдзса воясӧ!

— А мый кутам кӧдзны локтан тулыс?!

— Колхозникъяслы тадзнад оз вичмы весиг ӧтчыд рок пумӧн тусь!

— Кос тшак да кач вылад пыктавны кутім! Асьным быдтам нянь, а вунӧдім нин рудзӧг нянь кӧрсӧ!

Войнаӧдзса бӧръя кык-куим восӧ Эжва катыдса унджык овмӧсас быдтылісны эз омӧль урожайяс. Вель уна колхозӧс да уджын водзмӧстчысьӧс вӧлі пасйӧма Ставсоюзса видз-му овмӧс выставкалӧн Почёт книгаӧ. Веськавліс сэтчӧ и «Заря» колхозысь первой бригадаӧн веськӧдлысь Афанасий Тихонович Напалков, сиктса ног — Тикӧн Опонь либӧ Опонасей. Ӧткымын овмӧслы вӧлі сетӧма выставкавывса Диплом да сьӧма премия, а Вӧльдінса колхозӧс наградитӧма Трудӧвӧй Гӧрд Знамя орденӧн. Буретш сэк, кор колхозъяс босьтчисны сувтны кок йылӧ, пансис война.

— Надежда Педотовна, зернӧвӧйыд уна-ӧ шедӧ быд гектарысь? — бригадирлысь юаліс Анна Платоновна.

— Ну, уна-ӧ? Шӧркодя вит-ӧ-квайт центнер.

— Нелямынӧд воын чукӧртлім быд гектарысь дас квайт центнерӧн, а нянь сдайтан планным вӧлі тавося мында жӧ. Быд трудодень вылӧ вичмыліс сэки и нянь, и сьӧм, и турун, и идзас. А ӧні мый? Кысь босьтінныд лӧсявтӧм лыдпассӧ, Костин ёрт?

— Районса быд колхозлы плансӧ урчитліс партиялӧн райком. Сэки жӧ вӧлі индӧма, мед быд овмӧс паськӧдіс зернӧвӧйяс улӧ муяссӧ. Унджык лоасны муяс — унджык и лоас нянь! Уна-ӧ паськӧдіс тіян «Заря» колхоз? Паськӧдӧм пыдди чинтінныд.

— Со, тіян син водзын найӧ, кодъяслӧн пельпом вылӧ мыджсьӧ талунъя колхозным — нывбабаяс, пӧль-пӧчьяс, челядь. Кольӧм во, эг вевъялӧй идравнысӧ да, мӧс сёркни колис лым улӧ.

— Быдӧнлы сьӧкыд, мунӧ война, и быдсикас помкасӧ корсьны нинӧмла. Му вылӧ мед эз вӧв кольӧма ни ӧти шеп, шеп ӧктыны колӧ петкӧдны школаысь став велӧдчысьсӧ. Колхозникъяс, кодъяс оз нажӧвитны колана мында трудодень, кутасны унджык мынтыны йӧв да яй поставкаяс. Райкомлысь индӧдъяссӧ олӧмӧ пӧрттӧмысь, торйӧн кӧ, зернӧвӧй кӧдзаяс содтытӧмысь, лоӧ сувтӧдӧма Анна Платоновнаӧс предалӧмысь чӧвтӧм йылысь вопрос... — Уполномоченнӧй сёрнитіс стрӧга, кыдзи-й сёрнитлӧны партия райкомлӧн бюро вылын. Костин гӧгӧрвоис, мый тані абу бюро, но мӧд ногыс эз артмы. Ӧд сы мыш сайын стенын ӧшалысь аслыссикас ӧбраз — Сталинлӧн портрет. Райкомсалӧн сёрни бӧрын йӧзыс нӧшта на шызисны.

— Миян колхозлӧн устав серти юралысьӧс бӧрйӧ либӧ вештӧ удж вывсьыс колхозникъяслӧн ӧтувъя собранньӧ, — шыӧдчис Як Марья, коді вӧлі тайӧ залас, пӧжалуй, медся грамотнӧйыс. — И ми, татчӧ чукӧртчӧмаяс, Анна Платоновнаӧс чӧвтны ог сетӧй. Сідзи вед, бабаяс?

— Сідз, сідз! — кылісны ӧтсӧгласа гӧлӧсъяс.

— Кыдзи шуӧны тэнӧ, татшӧм уна тӧдысьсӧ? — чатӧртліс юрсӧ уполномоченнӧй.

— Менӧ шуӧны Як Марьяӧн, мӧд ног кӧ, ме — Мария Яковлевна Воробьёва, колкоз правленньӧса шлен, кызь нёль арӧса дӧва, верӧсӧй усис пронт вылын, пиӧйлы нёльӧд арӧс, беспартийнӧй, образованньӧӧй сизим класс...

— Воробьёва ёрт, Мария Яковлевна, ме эг юав тэнсьыд биографиятӧ. Но колхозлӧн уставысь ӧтдор эм ещӧ и партиялӧн райком, коді кывкутӧ районын став кадръяс вӧсна.

— Тӧданныд, Лазарь Кузьмич, мыйла ме уна тӧдысь? — эз ӧвсьы Мария Воробьёва. — Ме тіян вӧвлӧм ученица, ті велӧдінныд миян классын география да СССР-лысь Конституция. Кор тайӧ вӧлі? Комын нёльӧд — комын витӧд воясӧ Юсьбӧжса школаын. Сідзкӧ, дас во сайын. Сэки ті томиникӧсь вӧлінныд и зэв шаньӧсь, миян классысь став нывкаыс любитчыліс тіян вылӧ.

— Ачыд, Машӧ, любитчылін жӧ? — кыліс залын нывбаба гӧлӧс.

— Любитчылі. Гашкӧ и, медся на ёна. А менӧ шуисны сэк Маша Осиповаӧн.

— Пасибӧ, Маша Осипова, бур кывъяссьыд, — ас тӧдлытӧгыс небзис Лазарь Кузьмич, шыльыда бритӧм чужӧм вылас петкӧдчис нюмсер.

Медым йӧзсӧ эз ло дыр манитӧма, соборуйтісны регыд. Костин волысаліс полевӧй сумкасӧ, юра брезент плащсӧ босьтіс сой кусынь вылас и петіс залысь. Пос помӧдзыс, кӧні и сулаліс ныр улас кос туруна, седлӧа мериныс, колльӧдіс Анна Платоновна.

— Ӧні кодарӧ сэсся, Лазарь Кузьмич? — юаліс председатель.

— Юсьбӧжса «Югӧр» да «Труд» колхозъясӧ, сэні пӧ вундӧм сюыс куйлӧ му вылас вӧнявтӧм, заводитӧма нин чужны.

— Ме неважӧн аддзысьлі «Югӧрса» предыскӧд, синваӧн бӧрдӧ коньӧр-нывбаба: тулыснас пӧ паськӧдім кӧдза мусӧ, а идравны пӧ ог вевъялӧй. Паськӧдчим кӧ ми, татшӧм жӧ эськӧ вӧлі серпасыс. Гашкӧ, пыраланныд ме ордӧ, кӧть стӧкан йӧв юанныд?

— Пасибӧ. Регыдджык колӧ воӧдчыны Юсьбӧжӧдз. Сэні менам томдырся ёртӧй олӧ, ӧттшӧтш педтехникум помавлім.

— Коді нӧ? Сэтысь ме унаӧс тӧда.

— Велӧдӧ школаын, мӧд во директоралӧ. Война сувтан восянь сійӧ сэн.

— Георгий Евгеньевич, сідзнад. Ӧчкиа, мугӧминик чужӧма зэв шань морт. Сы мында невеста-ныв Юсьбӧжын, а сійӧ пыр на гӧтыртӧм. Ачыс эськӧ, буракӧ, Немдінысь да, Игнатов тай памилльӧыс-а.

— Сэтысь и эм. Студенталігӧн ми сетлім кыв: комын арӧсӧдз не гӧтрасьны! — уполномоченнӧй ӧтарӧ вежсис чужӧм вылас, помӧдз вошис стрӧглуныс. — Правда, сэк эгӧ на кужӧй думыштны, мый коркӧ пансяс война.

— Ачыд нӧсь гӧтыртӧм на жӧ?

— Комыныс локтан во тырӧ. Сэсся-й, кадыс на эз вӧв лӧсьӧдны семьясӧ. — Тайӧ шуӧмас уна вӧлі збыльыс.

— А меным комын нёль тырис. Виччыся вот лун и вой, кор нин кусас войнаыс; гашкӧ, ловйӧн бергӧдчас мужикӧй. — Сёрни сертиыс тӧдчис, Анна Платоновна абу лӧгасьӧма Костин вылӧ собрание вылын скӧр кывъясысь.

Седлӧас сӧвтӧдз на Лазарь Кузьмич юаліс:

— Эм-ӧ кутшӧмкӧ юӧр Веня Турьевсянь?

— Во-мӧд нин абу некутшӧм юӧр. Мамыс ветліс военкоматӧ, но сэні пӧ оз жӧ тӧдны. Гашкӧ пӧ, веськаліс пленӧ.

— Ме сійӧс примитлі комсомолӧ. Татчӧ волігӧн менӧ нуӧдліс весиг вуграсьны. Мунім ю пос сайӧдыс анькытша му пӧлӧн. Му нимсӧ ӧнӧдз помнита — Трепил муӧн, буракӧ, шуліс. Мый сэні быдтанныд таво?

— Ид, вундытӧм на... — шӧйӧвошліс Анна Платоновна, ӧд буретш сэтысь гектар лыдсӧ таво эз индыны районӧ мунысь сводкаын. Быть ӧд шӧйӧвош, татшӧмторсьыд юртӧ оз малыштны — судитасны!

— Идралӧй, и мыйта чукӧртанныд, ставсӧ юкӧй колхозникъяслы; тшӧтш и налы, кодъяс медъёна нуждайтчӧны. Тайӧ сёрниыс мед кольӧ сӧмын тэа-меа костын.

— Сё пасибӧ, Лазарь Кузьмич, — ыджыда и кокниа лолыштіс Анна Платоновна.

— Войнаыд помлань матысмӧ. Кутчысьӧй, эн усьӧй ловнаныд. А тэнӧ чӧвтӧм йывсьыд, Анна Платоновна, ме пӧсьвылысь шуи. Сэтшӧм уджыс менам. И висьталӧй месянь аттьӧалана кыв Мария Яковлевналы, мый абу на вунӧдӧма ассьыс коркӧя велӧдысьсӧ и казьтыштіс менсьым учителялан воясӧс. — Костин сӧліс седлӧӧ, веськӧдіс вӧвсӧ кывтыдлань, Юсьбӧжӧ лэччан туй вылӧ. Ылын-ылын паныдӧн югзис лэччысь шонді — чим гӧрд.

Анна Платоновна личалӧм сьӧлӧмӧн видзӧдіс ылысмысь верзьӧмалань и сылань чӧвтіс пернапас.

9

Педтехникум помалӧм бӧрын Лазарь Костин вӧзйысис чужан сиктас, Льӧмдінӧ, кӧні воссис районас медводдза шӧр школа, но кызь арӧса велӧдысь-комсомолецӧс мӧдӧдісны Юсьбӧжӧ. Сиктсӧветын том мортлы корсисны оланін — иналісны эня-ныла ордӧ. Мамыс, Илля Вера, ар комын сизима, уджаліс челядьлы ясли-садикын, а нылыс, Ольга — избачӧн (тадзи шуисны изба-читальняын уджалысьӧс). Ольгалӧн батьыс вӧвлӧма коммунистӧн. Комиын гражданскӧй война дырйи воюйтлӧма еджыдъяслы паныд партизанскӧй отрядын и 1919 воын пӧгибнитӧма. Нывкалы сэк вӧлӧма куим арӧс да бать йывсьыс тӧдӧ мамыслӧн висьталӧмъясысь.

Лазарь Кузьмич (учительтӧ пырджык шулісны ним-вичнас) Юсьбӧжын петкӧдліс асьсӧ быдлаын водзмӧстчысьӧн и регыд лоис том йӧзлӧн нырщикӧн. Вичко вӧлі тупкӧма нин и сэні восьтісны клуб. Комсомолецъяс да том йӧз нуӧдлісны клубын социально-культурнӧй мероприятиеяс, ошкисны му вылын да вӧрын уджалысь ударникъясӧс. Стенгазетъясын дивитлісны енлы эскысьясӧс, дышӧдчысьясӧс да вина юысьясӧс. Сиктын вӧліны на единоличникъяс и найӧс чуксалісны пырны колхозъясӧ. И гӧриг-кӧдзигӧн, и турун пуктігӧн, и урожай идралігӧн, и вӧр лэдзигӧн котыртлісны ассьыныс торъя бригадаяс да звенояс. Нуӧдлісны суботникъяс да воскресникъяс, шойччан рытъяс быдсикас ворсӧмӧн да йӧктӧмӧн. Юсьбӧжса том йӧзлӧн бур делӧяс йылысь унаысь гижліс районса газет, и быд пӧрйӧ индылісны нимсӧ сиктса комсорг Лазарь Костинлысь.

Ныв-зонмыд сиктад уна вӧлі. Кӧсйис кӧ, аслыслы кодь нылӧс эськӧ аддзис Лазарь Костиныд. Да и сы вылӧ вежалысьяс вӧліны, и, медводз, кӧзяйкаыслӧн дас кӧкъямыс арӧса нылыс — пелькиник тушаа, гӧгрӧс чужӧма, топыда кыӧм кыз кӧсаа. Патерантыс рытъяснас волывліс изба-читальняӧ, виччысьліс Ольгалысь удж помасьӧмсӧ. Найӧ лоисны бур ёртъясӧн, весиг чоя-вока кодьӧн, и зонлӧн эз кыптыв лолыс ни топӧдлыны, ни окыштны нылӧс. Аслас Ольгалӧн, тыдалӧ, эз тырмы збойлуныс, мед петкӧдлыны ассьыс сьӧлӧм нӧйтчӧмсӧ. Сэсся и, комын квайтӧд вося ноябрын, Великӧй Октябрлӧн праздник кежлӧ лӧсьӧдчигӧн, Костин дінӧ ӧти рытӧ шыӧдчис комсомолец-колхозник Антон Ракин:

— Лазарь Кузьмич, ме ичӧтсянь радейта Ольгаӧс, а висьтавны некор эг лысьтлы. Мый мен вӧчны? Тэ жӧ тӧдан, ме уджала кер дорын, гортӧ волывла шоча. Али ачыд сыкӧд шуры-мурыасян?

— Ог сӧмын ме, но и район пасьта тӧдӧны тэнсьыд нимтӧ кыдзи вӧр лэдзысь стахановецлысь. А Ольгаыдкӧд ми чоя-вока кодьӧсь, некутшӧм шуры-мурыасьӧм абу. Мыйла эськӧ он волы корасьны?

— Думайта да, водзджык на. Мен ӧд ковмас на служитны Армияын. Сэсся-й, Вера Ильиничнаыс на мый шуас; гашкӧ, нылыслы мӧд жӧникӧс кутӧ тӧд вылас? — Ольгалысь мамсӧ казьтыштіс Антон.

— Быд мам кӧсйӧ, мед сылӧн челядьыс вӧліны шудаӧсь. Тэ эськӧ вӧлін Вера Ильиничналы бур зятьӧн.

— Пасибӧ, Лазарь Кузьмич! А ме ӧд тайкӧ нин эг кӧдзав Ольга дінӧ: мися, надейнӧ, аслас патеранткӧд мусукасьӧ да.

— Ладнӧ, кутшӧмкӧ ног ме висьтала Ольгалы тэнсьыд сьӧлӧм кылӧмтӧ. А водзӧ — сэсся ас саяд, ло збойджыкӧн. Удж вылад стахановец, сідзкӧ и, любовнӧй делӧясад ло стахановецӧн.

— Ноябр сизим-кӧкъямыс лунъясӧ кӧсъя шедӧдны аслам уджын рекорд: кык лунӧн сетны страналы нелямын вит кубометр вӧр. Пила-чер ставсӧ нин тӧчиті-кеслі. Уджӧс примитны локтас колхозысь да сиктсӧветысь комиссия.

— Молодеч, Антон! Тэ районса став комсомолецлы да том йӧзлы пример!

Антон уджаліс отсасьысьястӧг. Ачыс пӧрӧдіс вӧрсӧ вуджъя пилаӧн, кераліс увъяссӧ и сотіс, сэсся орйӧдліс керъяс вылӧ. Ассьыс кӧсйысьӧмсӧ сійӧ збыльмӧдіс — кык лунӧн дасьтіс нелямын кӧкъямыс кубометр. Антон Ракинлӧн удж опыт йылысь гижисны и районса, и обласьтса «Вӧрлэдзысь» газетъяс. Локтан вонас февральын сійӧс корисны Сыктывкарӧ республикаса вӧр лэдзысь ударникъяслӧн слёт вылӧ. Сэн сылы козьналісны патефон, тшӧтш и сьыланкывъяса пластинкаяс. Эз дыр видз сійӧс гортас, а нуис изба-читальняӧ, кӧні унджыкӧн вермисны кывзыны патефонлысь ворсӧмсӧ. И, дерт жӧ, тайӧ козиныс быд пӧрйӧ кутіс казьтывны Ольгалы Антонӧс.

Костин учителяліс Юсьбӧжын страна олӧмын медсьӧд воясӧ — народнӧй овмӧслӧн быд юкӧнысь корсисны контрреволюционеръясӧс, троцкистъясӧс, народлысь врагъясӧс. Мыжтӧг мыжавлісны райкомъясса секретаръясӧс, райисполкомъясса да сиктсӧветъясса председательясӧс, колхозъясса юралысьясӧс, предприятиеясса, учреждениеясса да организацияясса веськӧдлысьясӧс. Ягдорын кӧ «кулакъясӧс» бырӧдӧм бӧрын вӧлі лӧнь, то Юсьбӧжын серпасыс вӧлі мӧдджык. Сиктсӧветса предсӧ вӧтлісны партияысь, сэсся и удж вывсьыс сыысь, мый ӧти собрание вылын чуксаліс колхозникъясӧс: энӧ пӧ кольӧй гортса пемӧсъястӧ кӧрымтӧг, чукӧртӧй пӧ турунсӧ ылі нюр да вӧр бокъясысь. Пред вылӧ ӧшӧдісны мыж: быттьӧкӧ сійӧ ошкӧ единоличнӧй овмӧсъяс. Сюраліс и сиктын потребобществоӧн веськӧдлысьлы. Районсянь прӧверка дырйи ӧти морт казялӧма: сылӧн кабинетын абу вӧлӧма Сталинлӧн портретыс. Предтӧ вӧтлісны партияысь и чӧвтісны удж вывсьыс.

Лазарь Кузьмич ассьыс и педагогическӧй, и общественнӧй уджсӧ нуӧдіс видзчысьӧмпырысь, эз пырӧдчы ыджыд политикаӧ. Но чӧв ланьтӧмӧн, быттьӧкӧ ставыс бур, комсомольскӧй вожаклы овны эз позь. И комын сизимӧд воын Ен праздникӧ — Ыджыд лунӧ — кодалӧмысь вит колхозникӧс вӧтлісны комсомолысь. Но, век жӧ, Юсьбӧжса том йӧз ёнджыкасӧ нималісны районын асланыс бур делӧясӧн и Лазарь Костин дінӧ крукасьны вӧлі некыдз. Сэк жӧ, партияӧ пырны эз тэрмась, падмӧдіс пырнысӧ кутшӧмкӧ пытшкӧсса полӧм.

Комын сизимӧд воыс Лазарь Кузьмичлӧн паметьын олӧ оз сӧмын сьӧд лист бокӧн. Колисны и югыд казьтылӧмъяс. Тулыс помнас, школаын буретш заводитчисны экзаменъяс, кӧзяйкаыслы тырис нелямын ар. Вӧлі пекнича, Ольгаӧс корисны Льӧмдінӧ районса избачьяслӧн кык лунся семинар вылӧ. Нылыс, дерт, тӧдіс мамыслӧн чужан лун йылысь, но гортас кольччыны эз позь — семинар вылӧ волытӧмысь вермисны вӧтлыны удж вывсьыс. Вера Ильинична дӧвуйтіс нин дас кӧкъямыс во, и тайӧ кад чӧжнас сиктсаяс эз на казявлыны сылысь друг видзӧм. Кодсюрӧ весиг дивитліс: нывтӧ пӧ быдтін, позьӧ и аслыд вылӧ олыштны. Патерантӧс овмӧдтӧдз корсюрӧ волывлісны гажа юра мужикъяс, но Илля Вера ас дінас матӧсӧ некодӧс эз сибӧдлы. Ӧд волісны эз семья лӧсьӧдӧм могысь, а дыр нин дӧвуйтысь аньӧс кокниа ылӧдӧм ради. Шыльыд чужӧма, ичӧтик чангыль ныра, пелькиник мылькъяса морӧса — ставыс тайӧ томмӧдіс Вера Ильиничнаӧс. Мичаник аньыд кажитчис Лазарь Кузьмичлы чикыш кодь тэрыбӧн да кокниӧн. Кор орччӧдчылісны эня-ныла, тӧдтӧм морт кӧ, шуис эськӧ найӧс чойясӧн.

Май помнад лунъясыд кузьӧсь, войясыс югыдӧсь. Садикысь гортас воӧм бӧрын Вера Ильинична ломтіс пывсян: сӧстӧм лолӧн пӧ пасъя чужан лунӧс. Юсьбӧж пуксьӧма джуджыд нӧрыс вылӧ, керкаяссӧ лэптылӧмаӧсь мир туй бокас вель уна визьӧн. Воддзаджык олысьясыс стрӧитчылӧмаӧсь нӧрыс бокшаас, юланьыс матӧджык. Сэні жӧ керкаыс и Илля Вералӧн. Юсьюыс мегырӧн моз кытшалӧ сиктсӧ и усьӧ Юсьтыӧ. Юыс и тыыс уна сикас югыд сьӧма чериа — чер пу кодь гырысь сиръяса и чаль чунь кодь посни ёсъяса. Юсьбӧжсаяс нималӧны чериысь дасьтӧм сёянторъясӧн. А кыйсьӧны и мужичӧйяс, и нывбабаяс, и челядь. Юсӧ помӧма дӧмӧдъясӧн и сэні гымгаасьӧны. Сӧмын тулыснас, кор юыс паськыда ойдӧ, дӧмӧдыс ва улын и гымгатӧ оз вӧйтавлыны. Деливӧджык и тӧвнас: гымгаыс веркӧссяньыс йизьӧ и ковмылӧ мездыны сійӧс пыридзӧн. Илля Вералӧн эм жӧ дӧмӧдыс, дзик керка весьтас. Кыйнысӧ пырджык патерантыс лэччывлӧ. Юсьбӧжсаяс пӧ му пуксьӧмсяньыс гымгаасьӧны, кӧть эськӧ сиктыслы кыксё кызь арӧс на и эм да.

Семьяын, кӧні эмӧсь верстьӧ мужичӧйяс, ёна кыйсьӧны тыас, гырысь и посни синма ботанъясӧн. Тӧвнас чериыс сэні пӧдӧ, и йӧзыс люзьгӧ сэтчӧ писькӧдны воргаяс. Овлӧ, кор воргасьыс черисӧ сакнас либӧ зырйӧн веськыда гумлалӧны. А гортас кыйдӧссӧ кыскӧны даддьӧн.

Кыр йывсяньыс на Лазарь Кузьмич казяліс: кӧзяйкаыслӧн пывсянысь юрйыв ӧшиньӧдыс пуркйӧ сьӧд тшын. «Мыйлакӧ пекничаӧ ломтӧма?» — эз гӧгӧрво патерантыс, ӧд пывсьылӧны субӧтаӧ. Тӧдіс кӧ, васӧ катлыны эськӧ водзджык локтіс школасьыс. Пырис керкаас и синмас шыбитчис мичаа пелькӧдӧм ыджыд жырйыс: ӧшаліс сунис трубичаясӧ пысалӧм выль пачводз занавес, ен ув пельӧсса пызан вылын выль пызан дӧра, уна рӧмӧн вышивайтӧм вевттьӧда и крӧватьын юрлӧсъясыс. Эз вӧв некутшӧм ен праздник, неважӧн на сиктсаяс пасйисны тувсов Микӧла лун, Ольгаыс абу гортас ни, а со тай — кӧзяйка гӧгӧрбок пелькӧдӧма, дай пывсян на ломтӧма. Патерант пырис пыді жыръяс, кӧні и оліс сійӧ. Ӧти пельӧсын плитаа ичӧт пач, сыкӧд орччӧн джуджыд бӧра пу крӧвать; ӧшинь весьтас нигаясӧн да тетрадьясӧн тыр пызан. Югыд, шоныд, лӧнь. Медсясӧ нин — шань кӧзяйка, кодӧс шуис Ильиничнаӧн; и Ольга, коді и збыльысь лоис чой кодьӧн. И, сэк жӧ, Лазарь Кузьмич вӧлі бокӧвӧй мортӧн, прӧстӧ патерантӧн. Кӧть и бурлачитан арлыда, сійӧ некор эз вайӧдлы гортас ни ӧти нылӧс. Та вӧсна и Ильинична кутліс кутшӧмкӧ гуся лача, мый патерантыс чӧвтас синсӧ Ольга вылӧ. Но тайӧ надеяторйыс эз збыльмы. И дзикӧдз бырис сэк, кор Лазарь Кузьмичсянь тӧдмаліс, мый нылыс дінӧ абу веськодь стахановец Антон Ракин.

Вежӧс ӧдзӧссӧ патерантыс пӧдлавліс медсясӧ сэк, кор лӧсьӧдчыліс урокъяс кежлӧ. Ӧні пуксис пызан саяс и босьтчис видлавны пошта кудйысь сӧмын на перйӧм «Вӧрлэдзысь» газет. Сы здукӧ керкаас пырис и кӧзяйкаыс, шуис:

— Ме пывсян ваймӧда. Кӧсъян кӧ, Лазарь Кузьмич, верман лэччывны корӧсясьнытӧ.

— Лэччыла эськӧ да. Мыйлакӧ тай водз ломтӧмыд, талун ӧд пекнича на.

— Талун праздник менам — чужан лун.

— Чужан лун? Мыйла мен водзджык эн висьтав — тӧрыт ли, талун асыв ли? — патерантыс петіс аслас жырйысь, сувтіс кӧзяйкаыслы воча.

— Мед некод эз тӧд, мый ме татшӧм нин пӧрысь.

— Пӧрысь? Но и шуин на, Ильинична. Тэ ныв кодь на, и зэв мича. Позьӧ кӧ, вай ме тэнӧ топӧдла.

— Позьӧ, позьӧ, Лазарь Кузьмич.

Том морт морӧснас кыліс нывбабалӧн вӧсни ковта увсьыс шоныд да небыд нёньяссӧ. И ас тӧдлытӧгыс шусис:

— Ильинична, вай ме тэнӧ окышта.

— Ойя жӧ дай ойя, менӧ во кызь нин некод эз топӧдлы ни окыштлы. Яндзим весиг мен... Он кӧ кут дивитны, окышт дай...

— Сиа тэн, Ильинична, став бурсӧ; сиа лоны тэн шань сьӧлӧмаӧн да дыр на татшӧм жӧ мичаӧн! — Костин кыкнан кинас кутыштіс аньлысь алӧймыштӧм бан боксӧ да куимысь окыштіс вом дорсӧ.

Нывбаба вазільмыштӧм синмӧн видзӧдіс зон вылӧ и сырмыштісны вом доръясыс, шуис:

— Пасибӧ бур кывсьыд. Эг и тӧдлы ассьым томлунӧс, лэбыштісны воясыс да; со тай, нелямын нин тырис.

— Часлы, Ильинична, ме котӧртла ӧтилаӧ. — Костин пыраліс аслас жырйӧ и киас портфельӧн петіс уличӧ, веськӧдчис лавкалань.

— Эн дыр ветлы, пывсяныд регыд тӧпитчас. И эн жӧ висьтав некодлы, мый менам чужан лун, — бӧрсяньыс ӧлӧдіс кӧзяйкаыс.

— Ог, ог! — кыліс воча кыв.

Онялӧ сынӧдыс, лунъюгыдыс кузь, дас сизим час чӧж шондіыс югзьӧдӧ, ловзьӧдӧ вӧр-васӧ. Ямӧм Юсью ойдӧма рытъя шонді югӧръясӧн, сяльӧдчӧ-писькӧдчӧ дӧмӧдъяс костӧд. Важӧнсянь нин пырӧма модаӧ: медводз пывсьӧны мужичӧйяс, сэсся бабаулов. Костинлӧн пывсигкості Илля Вера дасьтіс нимлунъя пызан, пачводзысь вайис банйӧм коркаа черинянь, банйӧм шаньгаяс — асывнас пӧжасис. Пузьӧдіс самӧвар. Чай юӧм водзас ковмас на выльысь чӧвтлыны шомсӧ. Залавкаас роч вина доз эм, сійӧс сёрӧнджык ваяс. Сувтіс стенын ӧшалысь дзездышталӧм зеркалӧ водзӧ, видзӧдліс, кодӧс ӧнтай окыштіс патерантыс: збыльысь тай мича на, некӧн на некутшӧм чукыртор абу. Балябӧжас гартовтӧм руд кӧсаяссӧ личӧдіс, разис ковта морӧссьыс кизьяссӧ. Кутшӧма нин гажтӧмчисны нёньясыс мужичӧй кабырысь! Мед эськӧ окыштас на патерантыс Илля Вераӧс! Абу нин ӧд челядь Костиныс, нинӧмла яндысьнысӧ, позьӧ на и пӧсьджыка окасьны. А маласьны кӧ кутас зонмыс? Пондысьны да? Мед сідзи и лоӧ, Илля Вера оз мӧд водзсасьны ни пессьыны, нелямын арӧснад нинӧмла нин кыпъявнысӧ. Дас кӧкъямыс арӧсӧн петіс верӧс сайӧ. Нэм помӧдзыс кутас помнитны, кыдзи енгаг кодь яр да сирӧд мыр кодь ён верӧсыс жугӧдіс сылысь дзоньсӧ. А сэсся и сьӧктіс, чужтіс Ольгаӧс. Дзоньсӧ чегигӧн мужикыслы, Ермолайыслы, буретш вӧлі сы мында жӧ ар, мыйта и ӧні патерантыслы. Быдсикас думыс локтӧ Илля Вералы. Локтас, дерт, сы мында во нин эз тӧдлы мужик кӧрсӧ да. Ӧзйӧдны колӧ Костинсӧ! Оз кӧ талун, сэсся некор оз артмы. Талун найӧ кыкӧнӧсь. Часлы, пӧрччас нёньяс костас югъялысь пернасӧ. Пывсьӧм бӧрас восьса морӧса ковтаасяс да мед эз тыдав енлы эскытӧм комсомолецыдлы. Абу кӧ вед нутреч Костиныс, инмӧдчылас жӧ кӧть чунь помнас аньыдлӧн вир-яй бердӧ. Аттӧ пиӧ, мыйла и кӧвъясьӧны татшӧм тешкодь думъясыс? О-о! Кутшӧма гӧнсялӧма нелямын вонад киняулыс! Часлы, кӧні нӧ ножичыс? Со тай, ӧшалӧ. Илля Вера вед абу ӧблеззяна, нинӧмла сы мында гӧнсьыс — шырыштас. Оз весь шулыны нывбаба йывсьыд: юрсиыс пӧ кузь, да мывкыдлуныс дженьыд.

Буретш сэк, кор Илля Вера том ныв моз дзирнясис зеркалӧ водзын, патерантыс жар пывсянын швачӧдчис-корӧсясис. Быттьӧ кӧзяйкаыс мӧдӧдіс сылы кутшӧмкӧ тыдавтӧм юӧр-сигналъяс, Костин думсьыс сёрнитіс Ильиничнакӧд. Жалитіс, кӧзяйкаыслы нелямын нин да, а абу, кӧть нин, комын. И мыйла пасйӧ чужан лунсӧ Ольгатӧг? Али?.. Оз, мусук вылӧ Костин оз туй. Мыйла оз туй? Пӧрнӧй мужичӧй нин, со тай, мужик пасыс часі гира моз лётъялӧ. Рытбыд и войбыд кыкӧн лоасны гортас, друг да кыкнанныс ӧттшӧтш петасны ку письыс и воштасны этшнысӧ. Оз весьшӧрӧ му вылас став ловъя лолыс юксьы энь да ай вылӧ, мужик да баба рӧд вылӧ. Гӧстинечсӧ сетігӧн бара на топӧдлас да окыштас Ильиничнаӧс. Ни ӧти ӧд абу ӧтдортана нывбаба, мӧдарӧ — зэв на и лӧсьыд, и мича, и сибыд. Туша-мыгаыс гӧгӧр на синтӧ пӧртана да сьӧлӧмтӧ босьтчӧдана. И мыйла та дыра дӧвуйтӧ Ильиничнаыс? Кӧсйис кӧ, гашкӧ и, сюрис эськӧ Юсьбӧжсьыд аслыслы кодь прамӧй мортыс. Али эз?

— Пывсин-пӧлясин, Лазарь Кузьмич! — пывсянысь воӧм патерант дінӧ шыӧдчис нывбаба.

— Пасибӧ, Ильинична. Быттьӧ выльысь чужи, сэтшӧм кокни лои гӧгӧрбок.

— Юсьбӧжад шулӧны: сійӧ лунас пӧ, кор пывсян, мортыд оз пӧрысьмы. Менам локтігкежлӧ шонты самӧварсӧ, чӧвт шомсӧ да мед шумитыштас.

Сідзи и вӧчис патерантыс. Илля Вера эз жӧ дыр манитчы пывсянас. Воис да, пырис керка мӧдарас, шуисны сійӧс горничаӧн. Порог дорсяньыс куйлісны уна сера джодждӧраяс. Кӧтшас ӧшинь дорын еджыд вевттьӧда крӧвать, кӧні тулыссянь арӧдзыс узьліс Ольга. Ӧти стен бердын кӧлуй тыра кӧртӧн песӧм важ пӧлӧс сундук, триньгана пытшкӧс томана. Помнитӧ Илля Вера ыджыд мамыслысь висьтасьӧмсӧ: венчайтчан лунӧ пӧ ыджыд батьыд тайӧ сундук тырыс вайис мен приданнӧйсӧ. Ӧні Ильинична горничаын тапъяліс кӧмтӧгыс, помӧдз косӧдчис. Дыр шыльӧдіс кузь юрсисӧ, бабаюр вӧчны эз кут, топӧдіс кӧртӧдӧн мыш саяс. Восьтіс сундуксӧ, эня-нылалӧн сэні медбур пасьталанторйыс. Перйис еджыд ситеч ковта да сьӧд юбка. Ковта улас и нёнь кутӧд на ковмис, сюрис жӧ. Мерайтіс, ставыс тай быттьӧкӧ буретш-а, абу на кызӧма ни вӧснялӧма. Томӧн кага вайӧмыс Илля Вералы нинӧм лёксӧ эз вай, мӧдарӧ: вӧлі, мый ради овны, код вӧсна тӧждысьны. И ӧні, кор нылыс быдмис да лоис невестаӧн, сійӧ век жӧ майшасис: мед эськӧ Ольгалӧн судьбаыс эз ло мамыслӧн кодь дӧвуйтана судьбаӧн. Ой, колӧ нин петны, а то Костиныд корсьны локтас, бара ӧд кӧдзалас самӧварыс. Но сувтыштліс зеркалӧ водзӧ: пывсян бӧрад бан бокъясыс алӧймӧмаӧсь, банйыштӧм кӧвдум кодьӧсь. Збыльысь тай, вӧччас кӧ, Илля Вералы нелямынтӧ он на и сет. Аддзасны кӧ татшӧмӧн, любӧй зонлӧн на петас вежыс. Сӧмын вот, любӧйлы ачыс на оз сетчы.

— Ильинична! Тайӧ тэ али абу? — гораа шай-паймуніс патерантыс, чуймӧмӧн видзӧдіс кӧзяйкалань, сэсся аньлӧн пельпом вылӧ плавгис дзоридз серпаса кокни чышъян. — Нӧшта ӧтчыд чолӧмала чужан лунӧн! Рочакань да и ставыс, мый сэсся татчӧ шуан...

— Пасибӧ, Лазарь Кузьмич, мича козинсьыд. — Нывбаба аслас пӧсь видзӧдласӧн веськыда пӧртіс синсӧ патерантыслысь. — Тэ менам олӧмын медводдза мужичӧй, коді козьналіс мен татшӧм мича чышъянсӧ. — И жмитыштліс юрсӧ зонлӧн морӧс бердӧ.

Костинлӧн сӧнъясӧд вир жӧ визлалӧ, а оз зарава — аньлӧн мелілунысь ӧтарӧ ӧзйис, гӧгӧр зэлаліс, и мырдӧнысь кутіс асьсӧ вывтіасьӧмысь. Век жӧ, петіс ку письыс да, Костин окыштіс нывбабалысь бан боксӧ, сэсся чупнитіс вом дорсӧ. Ильинична ӧтарӧ сыліс йи чунь моз, гӧгӧр лигышмуніс, небыда шуис:

— Пуксям пызан саяс, а то самӧварыд бара кӧдзалас.

— Пуксям. Ме роч вина вайи. — Костин воськовтліс аслас жырйӧ, сувтӧдіс еджыд вина сулеясӧ самӧваркӧд орччӧн.

— Менам ӧд эм винаыд, лун-мӧд сайын ньӧблі. — Залавкаысь вайис кӧзяйкаыс сургуч пробкаа сулея да грана кык румка. Юбка пӧдпушкаыс топӧдӧма коссӧ, руд юрсиыс вӧнялӧм ид кольта моз ӧшалӧ еджыд ковта вылас. Вӧлӧмкӧ, весиг нелямын арӧсӧн аньыд вермӧ лоны мыгӧрнас петтӧм-мунтӧм ныв кодьӧн.

Бара на эз слӧймыны пуксьыны пызан сайӧ.

— Пета да кильчӧ вугйӧ карнан пысала. Кыр йывсяньыс кутас тыдавны, быттьӧкӧ некод абу гортын. — Сідзи и вӧчис Илля Вера, бӧрсӧ сарай ӧдзӧсӧдыс пырис. — Восьт сулея пробкасӧ, тыртав румкаяссӧ, мужик морт.

— Мед олӧмыд вӧлі тыр судзсяна, чукйӧн кисьтала, — шуис Костин, сэсся бара на чолӧмаліс юбилярӧс мича кывъясӧн. — Медводдза румкатӧ пӧ юлӧны пыдӧсӧдзыс.

Тотшнитчисны. Юисны. Чукыртчылісны. Чепӧльтісны черинянь. И ӧтиыс, и мӧдыс вина дінӧ вӧліны пискаӧсь, курыд зелляӧн эз ышмывны, но талуныс аслыспӧлӧс — позьӧ и вежыштны ӧтпертаса олӧм серсӧ.

— Син пӧлаӧсь ми, — ӧтар синсӧ куньтыртліс патерант.

— Кисьтав, восьтам мӧд синнымӧс, — долыдмис Ильинична.

Вина вӧчис ассьыс уджсӧ: кыкнанныс варовмисны.

— Лазарь Кузьмич, кӧсъя юавны ӧтитор, да ог лысьт. Позьӧ юавны?

— Дерт жӧ, позьӧ. Любӧйтор юав.

— Ог лысьт, збыльысь ог лысьт.

Найӧ пукалісны орччӧн, и ӧтарӧ матысмисны ӧта-мӧд дінас.

— Ильинична, эн дэльӧдчы, юав нин.

— Ладнӧ, сӧмын эн дӧзмы. Лазарь Кузьмич, ме вед ӧнӧдз ог тӧд, эм али абу тэнад барышняыд?

— Эм, — пыр и вочавидзис мӧдыс.

— Сідз жӧ эськӧ и чайті да. Мыйла эськӧ он вайӧдлы гортӧ?

— Сійӧ и вайӧдтӧг тані.

— Ольгаӧс тӧд вылад кутан?

— Ог. Висьтавлі нин: Ольгатӧ, мися, аслыс вылӧ видзӧ Ӧнтӧн Ракин.

— Абу кӧ Ольга, коді сэсся?

— Висьтала, сэтшӧма кӧ окота тӧдны: Вера Ильиничнаӧн шуӧны.

— Ну, Лазарь Кузьмич, кутшӧм ме барышня? Тэн ме мам пыдди туя.

— Тэ, Ильинична, дӧзмы кӧть эн-а, мам пыдди мен он туй. Тэ Ольгалы мам, а меным тэ Юсьбӧжса медмича нывбаба, код ордын ола коймӧд во нин.

— Вай нӧсь юам сы вӧсна, мед ме эг ло тэн мам пыдди. — Выльысь тырталӧм румкасӧ лэптіс Ильинична.

— Мича тост шуин. Юам.

Кымын водзӧ, сымын гажаджык да лӧсьыдджык лоис и ӧтиыслы, и мӧдыслы. Корсюрӧ и винаыд, вӧлӧмкӧ, мунӧ пӧльза вылӧ. Стӧканъясӧ чай кисьталіс Ильинична:

— Вай юам пӧсь тшайсӧ, а то коддзам.

— Коддзам кӧ, гымгаыд лэптывтӧг кольӧ.

— Асывнас кыям, унджык чериыс пырас.

— Коддзымӧныд ме некор на эг юлы.

— А талун юам, — збоялыштіс Ильинична.

— Усям кӧ?

— Джоджсьыс улӧджык ог усьӧй. Мӧдысь, гашкӧ, тадзсӧ кыкнас пукалӧмыс оз нин и лолы да.

Вина доз ӧдйӧ и рекмис. Мӧд сулеяыс пробкаа на.

— Ильинична, кунь синтӧ, мыйкӧ шӧпкӧда, — тыдалӧ, ылькмуні мужик збойлуныс и Костинлӧн.

— Шӧпкӧдмӧн гусятор али мый? — лӧсьӧдчис кывзыны аньыд.

— Да, гусятор. — Лазарь Кузьмич шӧпкӧдӧм пыдди босьтчис азыма окавны винаысла да яндзимысла доналӧм нывбабаӧс.

— Ермолай татшӧм пӧсясӧ менӧ некор эз окавлы, — окасьӧмысь коставлігкості казьтыштіс верӧссӧ Ильинична. — Менӧ тэ, Лазарь Кузьмич весьӧпӧртін, слӧй вылысь воштін. Унаӧс нин тадзсӧ окавлін?

— Тэ медводдза нывбаба.

— И ни ӧти нывкӧд на эн кутчысьлы?

— Эг.

— Пӧръясян.

— Ог, честнӧй комсомольскӧй.

— Жаль, чужсьылӧма менам водзджык. Либӧ тэ сёрӧн чужӧмыд. Ме эськӧ тэнӧ некодлы эг сет. — Татчӧ ышловзис Ильинична, ырснитіс стӧканысь кӧдзалӧм чайсӧ, шуис: — Лазарь Кузьмич, вай ми тэнӧ гӧтралам.

— Кодкӧд?

— Кодкӧд кӧсъян. Юсьбӧжсьыс медмича нывсӧ коралам.

— Тэ менӧ вӧтлан али мый патерасьыд?

— Ог. Оз кӧ ло оланінныд, локтӧй и олӧй мӧдарын. Мен да Ольгалы таладорыс тырмымӧн.

— Эн повзьӧдчы, Ильинична. Ог ме гӧтрась, мен тэкӧд со кутшӧм лӧсьыд да гажа.

— Кисьтав, сідзкӧ, винасӧ. Этша кӧ лоӧ, мӧд сулеясӧ восьт.

— Аски юрным кутас висьны.

— Мед висяс кӧ, ӧтчыдтӧ терпитам. Тэн мекӧд збыльысь лӧсьыд да гажа?

— Збыльысь.

— Пасибӧ тэн, Лазарь Кузьмич. Тэ ачыд менсьым чужан лунӧс вӧчин гажаӧн. Чайтлі, он кут пукавны мекӧд, мунан кытчӧкӧ, тэнад ӧд век кутшӧмкӧ помасьлытӧм удж. Прӧстит, коддзи ме, Лазарь Кузьмич.

— Эн вичав менӧ, прӧстӧ нимӧн шу.

— Шуа сідзи, кыдзи велалӧма. А мен не то сьывны окота, не то бӧрддзыны.

— Мыйысь тэн бӧрднысӧ? Нинӧмысь! Ноко, видзӧдлы менам синмӧ. Жаль, ме абу художник, рисуйті эськӧ тэнсьыд аканьлысь кодь мича чужӧмтӧ. — Костин сёрнитіс кӧзяйкаыскӧд эз кыв песӧм ради, а кыдзи тшӧктіс тайӧ рытас сьӧлӧмыс. И вӧлі полӧм, мед эськӧ нинӧмӧн эз ӧбидит Ильиничнаӧс.

— Кылан, со кыдзи тіпкӧ сьӧлӧмӧй, — нывбаба босьтіс Костинлысь веськыд кисӧ и пуктіс морӧс вылас.

— Ог, нинӧм ог кыв.

— А ӧні? — разис кизьяссӧ и зонлысь кисӧ саймӧдіс ковта улас.

— Ог. Шлеяыд мешайтӧ.

— Ну-у, Лазарь Кузьмич, тайӧ жӧ лип, а шлеяавлӧны вӧлӧс.

— Мыйла эськӧ сійӧс пасьталін?

— Мед ёнджыка кажитчыны тэн. Быд нывбаба кӧсйӧ кажитчыны аслас кавалерлы. — Аньыд личӧдіс лип волысъяссӧ и зонмыдлысь ки лапасӧ шлапкис шуйга нёнь вылас: — Ӧні кылан, мый вӧчсьӧ менам сьӧлӧмын?

Костин воштіс кывворсӧ: нывбабалӧн шоныд, пушыд нёньыс петкӧдіс сійӧс ку письыс. Морӧссӧ шыльӧдӧмысь да кабралӧмысь ымзыштіс и Ильинична, сывйыштіс мужичӧйӧс и дась вӧлі дзирйыв восьтны сырмысь вир-яй вывсьыс медся гусяинсӧ. Стенын ӧшалан гираа часі петкӧдліс дас ӧти час рыт. Шонді пуксянінын паськыда на пӧртмасис алӧйгӧрд кыа. Ывлаыс югыд, шоныд, лӧнь и ӧвадтӧм. Донаӧй дай чужан муӧй, Коми муӧй, тэ Юсьбӧжса коми ань Илля Вера кодь жӧ мича да сьӧлӧмтӧ гажӧдана.

— Коддзи... Крӧватьӧдз кӧть воа ог ас кокӧн? — нурбыльтіс Ильинична, кӧть и кыкыдлы ӧти доз водкаыд абу на-й уна. Мӧд сулеяыс сургуч пробкаа на сулалӧ.

Пызан сайысь водзджык петіс Лазарь Кузьмич. Босьтіс киӧдыс кӧзяйкасӧ:

— Войыс зэв лӧсьыд, лолыштам кильчӧ вылын.

— Тэ, кӧсъян кӧ, ыркӧдчы. А ме мӧдарын вежся, и тэнсьыд козинтӧ сундукӧ дзеба.

— Мыйла дзебан? Гожся кокни чышъян да, ӧні и новлыны колӧ.

— Кута кӧ овны сё арӧсӧдз, сё во и кутас куйлыны сундукын. Кор шог босьтас, сэки и перйывны кута, тӧлӧдігмоз да тэнӧ казьтылігмоз. Сӧмын Ольга кутас тӧдны, кодсянь тайӧ козиныс.

— Колльӧдны тэнӧ горничаӧдзыд?

— Вӧлі кӧ гудӧкасьысь, ме эськӧ «русскую» на йӧкті. Ен могысь, эн дивит менӧ, Лазарь Кузьмич, мыйкӧ кӧ эз ло сідз. Ме жӧ нывбаба, дӧва... — бӧръя кывъяссӧ тӧдчӧдіс аньыд.

— Ставыс бур. А кильчӧ ӧдзӧсыд кыдз воссяс, карнан кӧ вугъяс?

— Ёнджыка дернит и усяс карнаныс, мода вылас пысавлі.

Костин лэччыліс пос помӧдзыс, кокниа личӧдчис и регыд бӧр пырис. Водны эз тэрмась, думсьыс виччысис кӧзяйкасӧ. И, сэк жӧ, эз ӧшйы инас, майшасис, мый лоӧ водзӧ. Век на эз мын полӧмысь: мед эськӧ нинӧмӧн эз ло ӧбидитӧма тайӧ шань кӧзяйкасӧ. Педтехникумын на велӧдчигӧн том йӧзлы кианыс веськавлісны Сергей Есенин йылысь гижӧдъяс, кӧні вӧлі висьталӧма и сылӧн гӧтыр Айседора Дункан йылысь. Сэки студентъяс шензьылісны, кыдзи ыджыд роч поэт вермылӧма радейтны ас сертиыс пӧшти кык пӧв ыджыдджык, нелямын куим арӧса нывбабасӧ. И со, сэтшӧмтор лоис аскӧдыс Лазарь Кузьмичкӧд. Сӧмын вот мырдӧнысь кутӧ ас пытшкас и ни ӧтиысь на эз шу: радейта пӧ ме тэнӧ, Ильинична. Арлыдӧн торъялӧмыс коми ань да сиктса учитель костын буретш сы мында жӧ, мыйта и вӧлі Есенин да Дункан костын.

Ывлаӧ, кылӧ, петаліс и кӧзяйкаыс, гольс каличаліс пытшкӧссяньыс кильчӧ ӧдзӧссӧ. Еджыд дӧрӧм мыг кежысь керкаӧ пырис Ильинична, быттьӧ Юсьюысь петӧм, морӧс вылас кузь юрсиа нывбаба. Быттьӧ войся ангелыс тапкӧдіс Костинлы мышкас да шӧпкӧдіс пеляс: «Тайӧ нывбабаыс тэнад медводдза муслуныд... Лелькуйт да радейт, и ӧта-мӧднытӧ кутанныд помнитны медъюгыд казьтылӧмъясӧн нэм помӧдзныд...» Лазарь Кузьмич ловнас кылана гӧлӧссьыс дрӧгмуніс: енлы эскытӧм комсомолецкӧд сёрнитӧ аслас ангелыс? «Ме тэнад ангелыд, Лазарь Кузьмич» — быттьӧ кыліс Ильиничналысь гӧлӧссӧ и падъявтӧг воськовтіс нывбабалань.

— Мыйкӧ шуин, Ильинична? Али мен кажитчис? Ладнӧ, кунь синтӧ, ме тэн фокус петкӧдла.

— Узян кад нин, кутшӧм али покус.

— Со кутшӧм!.. — Костин босьтіс ки вылас Ильиничнаӧс и пыртіс аслас жырйӧ паськыд пу крӧватьӧдз.

— Прӧстит менӧ, матушка Богородица! — сӧмын и артмис Илля Вералӧн.

Нывбабакӧд узян татшӧм юмов войыс Лазарь Кузьмичлӧн олӧмын вӧлі медводдзаысь. Найӧ гусьӧн радейтісны ӧта-мӧднысӧ; радейтісны сідз, мед весиг нинӧм эз казявлы Ольга. А кутчысьлыны и кадыс, и местаыс тырмыліс. Вежон мысти кымын Костинлӧн крӧвать кокъясыс легзисны, ковмис крепитны кӧрт тувъясӧн. Висьталіс та йылысь Ильиничналы, и кыкнанныс долыда нюмъялісны.

10

Лазарь Кузьмичлы мусмис эз сӧмын Вера Ильинична, но и мусмисны ачыс сиктыс да сэні олысьясыс. Гожся отпусксӧ коллявліс Льӧмдінын — чужан сиктас, мамыс ордын, но волытӧм оз ло и Юсьбӧжӧ. Комын кӧкъямысӧд воын, выль велӧдчан во пансьытӧдз на, комсомолец Лазарь Костинӧс корлісны партиялӧн райкомӧ, кӧні шуисны: колӧ пӧ лӧсьӧдчыны выль удж вылӧ, кӧсъям пӧ вӧзйыны комсомоллӧн райкомӧ секретарӧн. Районын народлысь врагъясӧс корсьӧмыс сы кежлӧ ваймис нин, но репрессияяс помӧдз эз на кусны. Тюрьмаясын да лагеръясын пукалісны мыжтӧг уна мыжалӧм. Корсисны кывкутана уджъяс вылӧ выль йӧзӧс. Ӧти ног кӧ, жаль вӧлі мунны Юсьбӧжысь Костинлы; но, мӧд боксянь кӧ, сійӧ лоас гортас и оз нин ло патерантӧн. Дерт жӧ, сылы оз кут тырмыны Ильиничнаыс, а Илля Вералы оз кут тырмыны патерантыс. И та йылысь кутасны тӧдны сӧмын асьныс — Лазарь Кузьмич да Вера Ильинична. Сэтшӧм тай олӧмыс: ӧтиясӧс изӧ, мӧдъясӧс кыпӧдӧ. И тадзи вӧлі му пуксьӧмсяньыс, и тадзи лоӧ му сотчытӧдзыс.

Илля Вера оліс сьӧлӧмсӧ гажӧдана ӧти лачаӧн — петас верӧс сайӧ Ольгаыс и чужтас сылы внукъясӧс. Лоас кӧ пи, ыджыд мамыс бытьӧн тшӧктас сетны ним — Лазарь. Комын кӧкъямысӧд воын арнас, кор Костин уджаліс нин комсомоллӧн райкомын, Ольга петіс Антон Ракин сайӧ. Жӧника-невесталӧн сёрнитчӧм бӧрын, верӧсыс локтіс овны гӧтырыс ордӧ. Но том гозъялӧн ӧтув олӧмыс лои зэв дженьыд. Тӧлысь мысти нин Ракинӧс босьтісны действительнӧй военнӧй служба вылӧ. Сэки Гӧрд Армияӧ босьтлісны кызь ӧти арӧссянь, а Антонлы вӧлі нин кызь кык. Тыдалӧ, вӧр лэдзысь стахановецлысь служба вылӧ босьтан кадсӧ нюжӧдісны тӧдӧмӧн. Унджык войскаас радӧвӧйяс да ичӧт чина командиръяс служитлісны кык-куим во. Но во мысти, сюрс ӧкмыссё комын ӧкмыс вося сентябрын, СССР-са Верховнӧй Сӧвет примитіс «Всеобщӧй воинскӧй обязанность йылысь Закон», мый серти салдатъяслысь служитан сроксӧ нюжӧдісны. Сідз, пограничнӧй войскаясын — нёль воӧдз, флотын — вит воӧдз. Тайӧ жӧ Закон сертиыс армияӧ кутісны босьтны дас кӧкъямыс — дас ӧкмыс арӧссянь. Антон Ракин веськаліс Украинаӧ, лоис пограничникӧн. Сідзкӧ, сылӧн службаыс помасяс сӧмын сюрс ӧкмыссё нелямын кыкӧд вося арын.

Воинскӧй обязанность йылысь выль закон ёна содтіс уджсӧ да кывкутӧмсӧ комсомоллысь. Коліс гӧгӧрвоӧдны йӧзсӧ, мый тайӧ законсӧ примитӧма страналысь военнӧй вынйӧрсӧ ёнмӧдӧм могысь. Лазарь Костин волывліс ыліса и матыса сиктъясӧ, чукӧртліс призывнӧй арлыда зонъясӧс клубъясӧ, изба-читальняясӧ, нуӧдліс накӧд беседаяс. Гырысь сиктъясын мунлісны призывникъяслӧн конференцияяс. Сиктсӧветлы, кӧні медбура дасьтылісны том йӧзӧс армияӧ мӧдӧдігкежлӧ, сетлісны районлысь Гӧрд Знамя. Комсомол ассьыс уджсӧ нуӧдіс партия райком бердын котыртӧм военнӧй отделкӧд топыд йитӧдын.

Кӧть и уджаліс на комсомолын, нелямынӧд воын Лазарь Костин пырис партияӧ. Буретш сійӧ кадас петіс странаса Верховнӧй Сӧвет Президиумлӧн «СССР-са государственнӧй трудӧвӧй резервъяс йылысь» Указ. Районса комсомол водзӧ сувтіс выль мог — корсьны том йӧзӧс, кодъяс эськӧ кӧсйисны велӧдчыны ремесленнӧй училищеясын да фабрично-заводскӧй школаясын. Тайӧ уджсӧ районын бара на ас вылас ӧшӧдіс Лазарь Костин. Ассьыс командировкасӧ паніс Мыссянь, сэсянь лэччигӧн сувтліс быд сиктӧ да деревняӧ. И быдлаын аддзысисны велӧдчыны кӧсйысьяс. Коми муын вӧлі восьтӧма вит ремесленнӧй училище, дженьыдасӧ — РУ; да нёль фабрично-заводскӧй школа, либӧ ФЗО. Эжва катыдсалы медся кивыв вӧлі Сыктывкар дорын Затонса РУ, кӧні вӧліны суднояс дзоньталан мастерскӧйяс. Ягдорысь мунісны велӧдчыны кык зонка, Юсьбӧжысь — нёльӧн. Льӧмдін районысь ставыс муніс сё кызь вит морт. Зонъяс медсясӧ босьтісны пароход вылын уджалан профессияяс, нывъяс лоисны каменщикъясӧн, штукатур-маляръясӧн. Велӧдчигчӧжыс найӧс вердісны-юкталісны, кӧмӧдісны-пасьтӧдісны. Унджыкыс эз бергӧдчыны гортаныс, ӧд налы кодь уджыс чужан сиктаныс эз вӧв.

Юсьбӧжӧ волігъясӧн Лазарь Костин быд пӧрйӧ пыравліс Илля Вера ордӧ. Бӧръяысьсӧ дыр сёрнитісны Ольгакӧд. Том ань петкӧдліс верӧссяньыс письмӧяс. Антон Ракин быд письмӧын пасйӧма: служба пӧ мунӧ бура, пыри пӧ партияӧ, неважӧн пӧ лои старшӧй сержантӧн. И, дерт жӧ, висьтасьӧ, кутшӧм ёна радейтӧ Ольгаӧс! Виччысь пӧ, кык во мысти пӧ воа гортӧ.

Нелямынӧд во помын районса партийнӧй конференция вылын Лазарь Костинӧс бӧрйисны ВКП(б) райкомӧ, вынсьӧдісны веськӧдлыны пропаганда да агитация отделӧн. Семьятӧм на морт, Лазарь Кузьмич, ассьыс став вынсӧ да кадсӧ сиис уджлы. Уна кад кольліс командировкаясын. Медъёна радейтіс волывлыны Юсьбӧжӧ, кӧні унаӧн лыддьылісны сійӧс ас мортӧн. Но медся нин ас вӧлі Илля Вералы, кодлы коркӧя патерантыскӧд аддзысьлӧмыс лоліс праздник кодь.

Эз дивитлыны, кор олӧма мужичӧй гӧтрасьліс ас сертиыс ёна том нывкӧд. А вот мужикуловыд ас сертиныс тӧдчымӧн пӧрысьджык бабаясыдкӧд эз гӧтрасьлыны. Либӧ татшӧмторйыс овліс зэв шоча. Лазарь Кузьмич да Вера Ильинична костын гӧтрасьӧм йылысь сёрни эз кыптыв; эз пансьыв весиг сэк, кор пӧсявмӧнныс кутчысьлісны. Но найӧ радейтісны ӧта-мӧднысӧ. И тайӧ муслуныс на костын лоис югыд вӧтын кодь.

11

Выль, 1941 во водзвылын, Костинлы воис чолӧмалана письмӧ ёртсяньыс — Георгий Евгеньевич Игнатовсянь. Педтехникум помалӧм бӧрын сійӧ веськаліс збыльысь ош гу пельӧсӧ — Дёма деревняӧ, кӧні олысьыс морт сизимдас и кӧні сӧмын на восьтісны начальнӧй школа да медпункт. Ӧтнас и велӧдіс нёльнан классӧ. Воддза кадсӧ том велӧдысьлы ставыс вӧлі сьӧлӧмвыв. Георгий Игнатов дзолядырсяньыс радейтліс вӧравны-кыйсьыны, а Дёмаын сы кузя збыльысь рай. Гӧгӧр звер-пӧткаӧн да тшак-вотӧсӧн озыр гулыд ягъяс, керкаясыс чериа Вӧль ю берегын. Но пӧт кынӧмысь ӧтдор мортыдлы колӧ и гаж. Буретш сійӧ и эз тырмы том велӧдысьлы. Райцентрӧдз эськӧ сё верст и эм, но туйяс шогмытӧм вӧсна пошта волывліс вежоннас ӧтчыд. Клуб пыдди вӧвлі ӧти овтӧм керка джын, сэтчӧ и чукӧртчывлісны том йӧз. Сьылысь-йӧктысьяслы важиник гудӧкӧн назӧдчыліс ар дас вита зон, кодлӧн чужӧм вылын бериныс кажитчис унджык юрсиыс серти. Нывуловыс вӧлі унджык зонмыс серти, та вӧсна и позис весиг бӧрйысьны.

Георгий Евгеньевич колльӧдчыліс суседкаыскӧд, Октябринакӧд, коді уджаліс колхозса фермаын лысьтысьысьӧн. Шулісны весиг: Риналы пӧ мойвиис грамотаа жӧник. Учитель бура гӧгӧрвоис, гӧтрасяс кӧ, тайӧ пемыд пельӧсас и коляс сылӧн став олӧмыс. Оз, оз гӧтрась! Кыдзи коркӧ кӧсйысьлісны Лазарь другыскӧд, сідзи и вӧчас: гӧтрасяс комын арӧсӧн.

Вель дыр майшасьӧм бӧрын Георгий Евгеньевич выль вося письмӧас гижис Лазарь Кузьмичлы: ен могысь пӧ отсав мен мездысьны тайӧ Дёмасьыс; тэ пӧ ӧні ыджыд начальник и верман шуны кыв, мед менӧ вуджӧдісны мӧд школаӧ, Льӧмдінсянь матысаджык сиктӧ либӧ деревняӧ — Кужйӧ ли, Носимӧ ли, Юсьбӧжӧ ли... Локтан выль велӧдчан восӧ пӧ мед эськӧ пані выльлаын нин. Дёмаса мусук йывсьыс, Октябрина Зюзева йылысь, эз пасйы кыв ни джын. Дерт, жалитіс нывсӧ, ӧд Игнатовлы мойвиис сылӧн мывкыдлуныс. А вӧрзьӧдлӧм нылыдлы сьӧкыд петны тан верӧс сайӧ. Войвыв Кӧтъем юбокса сикт-деревняясын важысянь пырӧма модаӧ: верӧс сайӧ петысь невеста мед вӧлі вӧрзьӧдлытӧм. Тайӧ ышмӧмыс паськалӧма медсясӧ том йӧз пӧвстын. Олыштан и гӧгӧрвоан: вӧлӧмкӧ, ӧта-мӧдтӧ радейтӧмыд абу сӧмын нывлӧн мывкыдлунын, а мыйкӧ мӧдторйын, и, медводз, ныла-зонмаӧс ӧта-мӧд дінӧ кыскӧмын, кор юр садь воштымӧн думайтан сьӧлӧмад йиджана ныв либӧ зон йылысь. Тадзи овлывлӧ и верстьӧяслӧн, и олӧмаяслӧн. Морт ловъя сэтчӧдз, кытчӧдз кужӧ радейтны.

Кольысь нелямынӧд воыс лои зэв тӧдчана школаын велӧдысьяслӧн. Районын медводдзаысь некымын велӧдысьлы сетісны «Коми АССР — са школаясысь заслуженнӧй учитель» ним. Народнӧй образованиеын уджалысьяс сувтӧдісны мог — Коми обласьт котыртӧмсянь кызь во тыригкежлӧ, мӧд ног кӧ, 1941 вося август 21 лунӧдз, бырӧдны районса йӧз пӧвстын малограмотность. Ыджыд удж нуӧдіс та кузя и Георгий Евгеньевич. Вежоннас куимысь партаяс сайӧ пуксьылісны грамотатӧм да ичӧт грамотаа колхозникъяс — и нывбабаяс, и мужичӧйяс. Быд занятие мунліс куим-нёль час . Игнатов велӧдіс найӧс гижны, лыддьысьны, артасьны. Йӧз волывлісны велӧдчыны окотапырысь. Дёмасянь медматыса сиктӧдз, кӧні эм сизим вося школа, кызь верст. Та вӧсна уна ныв-зон кольліс велӧдчытӧг. Рытъя урокъяс вылӧ волывліс и учительлӧн мусукыс — кызь кык арӧса Октябрина Зюзева. Буретш да сылӧн батькӧд и вӧравліс да кыйсьыліс Георгий Игнатов.

Война ӧзъян воӧ выль велӧдчан восӧ Георгий Евгеньевич паніс Юсьбӧжын. Дерт жӧ, татчӧ вуджнысӧ отсаліс Лазарь другыс. Мыйла Юсьбӧжӧ, а эз мӧд сиктӧ? Лазарь Кузьмич тадзсӧ вӧчис тӧдӧмӧн: лоӧ помка частӧджык волывлыны тайӧ сиктас, сідзкӧ и, тшӧкыдджыка аддзысьлыны Вера Ильиничнакӧд.

Гожӧм помнас, кор немечьяс зырисны сӧветскӧй войскаясӧс, Лазарь Костин ветліс районса военкоматӧ, юаліс: мыйла пӧ ӧнӧдз абу повестка фронт вылӧ менӧ мӧдӧдӧм йылысь? Латшкӧс, но снажен; паськыд сьӧд синкыма, мугов чужӧма военнӧй комиссар Фефилов лӧня да лабутнӧя шуис:

— Костин ёрт, а коді кутас уджавны партийнӧй да сӧветскӧй органъясын? Миян тані тожӧ фронт. Ми огӧ на тӧдӧй, мый лоӧ аски. — Повестка пыдди военком мыччис документ-бронь.

Сійӧ жӧ вося октябрын ВКП(б) Коми обком бердын котыртісны вося областнӧй партийнӧй школа, мед дасьтыны да велӧдны партийнӧй кадръясӧс, печатьын уджалысьясӧс да комсомолӧн веськӧдлысьясӧс. Сэтчӧ мӧдӧдлісны тӧдӧмлунъяссӧ кыпӧдны и Лазарь Костинӧс, кодлӧн вӧлі нин и комсомолын, и партия райкомын уджалан опыт. Сыктывкарысь дзикӧдзсӧ воис гортас нелямын кыкӧд вося ноябрын, кор районын лӧсьӧдчисны кутшӧмкӧ ног пасйыны Октябрса революциялы кызь вит во тырӧм. Муніс сьӧкыд война, и йӧзыслы вӧлі дзик веськодь и ачыс революцияыс, и ачыс праздникыс, но коліс кыпӧдны йӧзыслысь усьӧм ловсӧ. Райком дасьтіс список кодлы кытчӧ ветлыны. Лазарь Кузьмич шуис волыны Ягдорӧ да Юсьбӧжӧ. Тайӧ сиктъяссьыс олысьясыс вӧлі ёна нин сорасьӧмаӧсь асланыс жӧникъясӧн да невестаясӧн. Мӧд ног кӧ, Ягдор да Юсьбӧж важӧнсянь нин сват да сваття кодьӧсь. Юсайса да ылі сикт-деревняясӧ, омӧль поводдя вӧсна, шуисны некодӧс не мӧдӧдны. Кӧні лоӧ позяна, революциялӧн юбилейлы сиӧм мероприятиеяссӧ котыртласны асьныс меставывса активистъяс.

Ягдорсаяс кӧ чукӧртчылісны школаӧ, то юсьбӧжсаяс юбилейсӧ пасйыны волісны клубӧ. Кыдзи и Ягдорын, клубыс вӧвлӧм вичкоын. Лазарь Кузьмич комиӧн лыддис неыджыд доклад, висьталіс фронт вылын миян войскаяслӧн вермӧмъяс йылысь, а сэсся школьникъяс висьталісны сцена вывсянь Партия, Ленин да Сталин йылысь кывбуръяс, сьылісны комиӧн и рочӧн. Клуб залыс вӧлі тыр, чайтсис, мый татчӧ локтӧма став сиктыс — том и олӧма аньяс, нывъяс да зонъяс, пӧрысь йӧз. Трибуна сайсянь сёрнитігӧн Костин сідз эз и казяв: пукалӧ-ӧ тан Вера Ильинична? Эз на аддзысьлы и Ольгакӧд. Кор кывсис Костинлӧн Юсьбӧжӧ локтӧм йылысь, Георгий Евгеньевич муніс сиктсӧветӧ, сэні и виччысис Лазарь другсӧ. Унасӧ варовитны эз вевъявны, петісны торжественнӧй рыт вылӧ.

Ӧткымын чина йӧз, кӧть и асьныс комияс, йӧз водзын сёрнитлісны рочӧн. Рочасьлісны и обласьтса, и районса веськӧдлысьяс. Овлісны весиг тешкодьторъяс. Обкомса ӧти партийнӧй чиновник, коми крестьянин семьяын чужлӧм морт, сиктъясӧ мунігӧн босьтліс аскӧдыс комиӧдчысьӧс. Ачыс сёрнитліс рочӧн, а сыкӧд орччаыс вуджӧдліс «речсӧ» коми кыв вылӧ. Татшӧмъяс йывсьыс Нёбдінса Виттор гижліс:

Ласей Вась Арсень

Воӧма карсянь,

Сёрнитӧ пыр рочӧн:

Войтӧ шуӧ «ночӧн».

Ласей Вась Арсень кодь начальникъяс полісны сёрнитны асланыс чужан кывйӧн, тыдалӧ, сы вӧсна, мед эз веськавны национал-шовинистъяс лыдӧ. Веськӧдлысьясӧн чужан кывсӧ кедзовтӧмыс пансис буретш комынӧд вояссянь, и сійӧ кедзовтӧмыс кутас нюжавны уна дас вояс.

Лазарь Кузьмич бердӧ рочасян висьӧмыс абу на кӧвъясьӧма. Быд коллективын, кӧні кызвыныс комияс, Костин сёрнитліс комиӧн. Но гӧлӧсас кывлісны сэтшӧм жӧ стрӧг шыяс, кутшӧмъяс лӧсялісны сійӧ кадыслы. Костин да Игнатов клубысь петігӧн унакӧд чолӧмасисны ки на ки. Рытъя ывлаыс ыркмунӧма. Лымъялыштӧма. Гӧгӧр еджыд, уличыс абу няйт. Игнатов оліс кывтыдпомас, школакӧд орчча керкаын. Улыс судтаас классъяс, а выліас велӧдысьяслы патераяс — сэтшӧмыс куим. Шуны кӧ стӧчджыка, патераыс — ӧти вель ыджыд жыр, плитаа кирпич пача; ставлы ӧтувъя посводз да ӧтувъя закод. Кык жыръяс олӧны бокысь воӧм велӧдысь том гозъяяс, коймӧдас — Игнатов, ӧтка на.

— Гриш, он жалит Дёматӧ? — юаліс Костин, коді другсӧ шуліс то Жораӧн, то Гришаӧн, но некор эз шулы Ёгорӧн, кӧть и Георгий да Ёгор ӧти и сійӧ жӧ ним.

— Кыдз тэн шуны? — падъялыштіс мӧдыс. — Мыйсюрӧ жалита, мыйсюрӧ ог. Ныв менам сэні колис...

— Чурка али мый?

— Абу. Мусукасьлім, Октябрина нима. Ӧні сьӧкыд лоӧ аддзыны верӧспусӧ.

— Мыйла?

— Невестаыс сэн уна, а жӧникыс этша. Зонъясыс гӧтрасьӧны сӧмын вӧрзьӧдлытӧм нывъяскӧд.

— А кысь тӧдӧны, вӧрзьӧдлӧм али вӧрзьӧдлытӧм?

— Ичӧт деревняад ставыс ӧта-мӧдныслӧн син улын.

— Коліс, гашкӧ, гӧтрасьны?

— И нэм чӧж овны сэн пемыд пельӧсас?

— Вайин эськӧ татчӧ Октябринатӧ.

— Учительыдлӧн удждон вылӧ он ёна паськӧдчы, а сылӧн абу некутшӧм профессия; кырымпассӧ пуктыны ме велӧді, гижны да лыддьысьны да. Вай, Лазарь, огӧ на кутӧй думайтны гӧтрасьӧм йылысь. Страна джынным фашистъяс киын на, йӧзыс олӧны тшыг нисьӧ пӧт, унаӧн кулӧны. Кыдз тэ думайтан, кор вермам немечтӧ, и вермам-ӧ?

— Вермам, Гриша, вермам. А вот кутшӧм донӧн — сійӧ мӧд делӧ. Ленинград век на кытшын, гитлеровецъяс писькӧдчӧны Сталинградӧ... Ме вӧзйысьлі фронт вылӧ, а мӧдӧдісны партшколаӧ, сідзкӧ, партияным думайтӧ на и аскиа лун йылысь. Миян мог — ышӧдны йӧзсӧ, мед дзикӧдз эз усьны ловнаныс.

— Но и ышӧднысӧ пыр сьӧкыдджык, быд тӧлысь воӧны фронт вывсянь усьӧм йылысь юӧръяс. Гӧрӧны-кӧдзӧны нывбабаяс, кер лэдзӧны нывбабаяс, быдлаын эбӧссьыс усьӧм нывбабаяс да челядь... А тэнад, Лазарь, кӧть вичмылӧ кадыс личнӧй олӧм вылад?

— Веськыда шуа: бурджык эськӧ вӧлі, учителялі кӧ. А ӧні колӧ кывкутны быдса район вӧсна. Быд лун звӧнитӧны обкомсянь: корӧны, тшӧктӧны, видӧны.

— Тэ вель уна во уджалін Юсьбӧжад. Ӧти барышняӧс кӧть лӧсьӧдлін эн?

— Ме тані эг сӧмын учителяв, но и вӧлі сиктса комсомольскӧй секретарӧн. Став комсомолкаыс мен барышня кодь вӧлі. Кӧзяйкалӧн, Вера Ильиничналӧн нылыс, Ольга, меысь арӧсӧн томджык, быттьӧкӧ буретш мен, но олім чоя-вока моз. Вот пукыштам ми тэкӧд и ме на ордӧ узьны муна. Абу лӧсьыд, ог кӧ петкӧдчыв налы. Эня-нылаӧс эг на и аддзыв. Колӧ тӧдмавны, мый нин гижӧ гӧтырыслы Антон Ракиныс.

— Кыдз ме гӧгӧрвои, тэ тӧд вылад кутан Ольга Ермолаевнаӧс, коді тай изба-читальняӧн веськӧдлӧ.

— Да, сійӧс.

— Збыльысь, мичаник, лӧсьыд том нывбаба. Зэв варов, йӧз дінӧ сибыд и кужӧ накӧд сёрнитны. Ме волывла изба-читальняад, рытъяснас газет-журнал листавны волывла. Мыйла тэ сійӧс чой туйӧ пуктылӧмыд? Ме кӧ тэ местаын, пӧкӧриті эськӧ Ольгатӧ, некодлы эськӧ эг сет.

— Кывлін ӧд вӧр лэдзысь — стахановец, комсомолец Антон Ракин йывсьыд.

— Кӧнешнӧ, кывлі, газетъясын сыметь уна гижлісны да.

— Но, вот, ӧтиысь матыстчис ме дінӧ и шуӧ: Лазарь Кузьмич пӧ, ме дзолясянь радейта Ольгаӧс, быдта пӧ ме сійӧс аслым гӧтыр вылӧ, а висьтасьны пӧ ог лысьт. Гашкӧ пӧ, висьталан Ольгалы менсьым майшасьӧмӧс? Али пӧ ачыд сыкӧд... Ог, мися. Тӧдмала кӧ пӧ, мый тэ сійӧс вӧрӧдан — пиньтӧ кисьта, дарӧм кӧть и учитель тэ. Со, став пиньӧй вомын, сідзкӧ, эг вӧрӧд.

— А Ракиныслысь корӧмсӧ висьталін Ольгаыслы? — Георгийлы телепит унджык тӧдны сьӧлӧм вылас воана избач йылысь.

— Висьталі, но кывзіс, кыдзкӧ, кӧдзыда, и серамсорӧн. Нюмъялігтыр чӧвтіс весиг: ме пӧ эськӧ мӧд зонмӧс радейта да. Но петіс Антон сайӧ, сэк ме уджалі нин комсомоллӧн райкомын. Корлісны, но свадьба выланыс волыны эг вермы. Сэсся регыд и босьтісны Ракинсӧ армияӧ. Гриш, абу-ӧ любитчӧмыд тэ Ольга вылас? Юӧртасны кӧ Антоныдлы, локтас да и збыльысь пиньтӧ кисьтны вермас, зумыд тэчаса детина вед.

— Антоныд сэсь некор нин оз лок. Пӧгибнитӧма Ракиныд, Украинаса ӧти кар дорын. Ачыс Ольгаыс, сёрниӧ воим да, висьтасьліс.

Со и кывтыдпомса медбӧръя керка. Костинлӧн Юсьбӧжын уджалігӧн вылыс судтаыс эз на вӧв эштӧдӧма. Война пансьытӧдз на жӧ помалісны-а. Уна тшупӧда посводз пос кузя кайисны мӧд судтаӧ. Коридорпомса ӧшиньӧд пырыштіс югыдыс, кималасӧн воисны патера ӧдзӧс дорӧдз. Комнатаын оняліс шоныд. Кӧзяин ӧзтіс карасина семилинейка-лампа. Плитаа кирпич пач дорын куйліс моздор мында пес, улӧс вылын ва тыра ведра. Ӧти стен бердын кӧрт крӧвать, тув йылын ӧшаліс новлан кӧлуй. Ӧшиньлы паныдӧн велӧдчан нига тыра пызан, сы гӧгӧр кык бӧра улӧс. Крӧвать юр дорас ляпкыдик тумба. Ӧшинь ӧтар-мӧдарас газетысь вундалӧм да клеитӧм портретъяс Сталинлӧн, Ворошиловлӧн да Будённыйлӧн.

— Тадзи ола талун сӧветскӧй учитель, — кыдзкӧ курыда шыньмуніс Георгий Евгеньевич, заводитіс мыйсюрӧ ваявны плита вылысь да тумбаысь, лэптіс и роч вина. Кутшӧмсюрӧ сёян, тшӧтш и тупӧсь джын нянь, портфельсьыс перйис и Лазарь Кузьмич, шуис:

— Гриш, извинит менӧ: вина дозйыд эм менам, но висьталін, Ольгалӧн пӧ верӧсыс усьӧма, и ковмас нуны сэтчӧ, казьтыштны Антон Ракинлысь югыд паметьсӧ.

— Лазарь, кутшӧм али извиненньӧ? Тэ жӧ тӧдан, ме винанад ог ышмы, со, восьтлытӧм доз сулалӧ. Дыр нин тэа-меа эг аддзысьлӧй, позьӧ и ньылыштны вомтырӧн.

Кӧзяин кисьталіс винасӧ стӧканъясӧ джынсьыс этшаджыкӧн. Сувтісны, тотшнитчисны.

— Немечьяс вылын победа вӧсна! — татшӧм тост вӧзйис Костин.

— Победа вӧсна! Ӧдйӧджык нин мед помасис войнаыс!

— Но, кыдз уджавсьӧ выль местаын? — пуӧм картупель солӧ чуткылӧмӧн някляліс Костин.

— Дёмаад уджалі мирнӧй кадӧ, шойччан лунъясӧ вӧравлі, чери кыйлі... Кӧть мый, но тані мен гажаджык. Пасибӧ тэн, отсалін вуджны татчӧ да. Не кӧ тэ, роноыд эськӧ эз лэдз менӧ сэсь. Коркӧ ми кӧсйысьлім гӧтрасьны комын арӧсӧн, шулім шмонитігмоз, а сэсся шутканым, тыдалӧ, збыльмас.

— Кусас войнаыс, лӧсьӧдам семьяяс, и югыда да гажаа на кутам овны.

— Жальӧсь вот челядьыс. Унаӧн омӧлик кӧм-паськӧмаӧсь, асьныс тожӧ омӧликӧсь. Оз тырмыны учебникъяс, тетрадьяс, абу чернила, гортса уджнысӧ гижӧны саысь вӧчӧм чернилаӧн.

— Роноын мен висьталісны: таво районса начальнӧй школаясӧ абу локтӧма велӧдчан арлыда сё квайтымын нывка да зонка. Нӧшта сы мындаӧн жӧ эновтӧмаӧсь велӧдчӧмсӧ. Бокысь воӧм школьникъяслы колӧ восьтны интернатъяс, котыртны сэні найӧс вердӧм, а то вермас быдмыны велӧдчытӧм йӧзлӧн быдса поколение.

— Таво Ягдорысь витӧд классӧ волісны нывка да зонка, начальнӧй школасӧ кыкнанныс помалӧмаӧсь сӧмын «пять» вылӧ, кыкнанныслы сетӧмаӧсь Ленин-Сталин портретъяса Похвальнӧй грамота, но эз весиг помавны медводдза четвертьсӧ, бӧр пышйисны гортаныс. Зонкаыслӧн пӧ батьыс воюйтӧ на, а нывкаыслӧн пӧгибнитӧма. Жальӧсь, велалысь челядь да, вермасны кольны сӧмын нёль класс велӧдчӧмӧн.

— Татшӧм серпасыс миян районын уналаын. Ронокӧд сёрнитчим нин, локтан во челядьӧс велӧдӧм йылысь сёрнитантор кутам видлавны партия райкомлӧн бюро вылын. Кыскам тайӧ уджас и сиктсӧветъясӧс да школаясса педсӧветъясӧс. Петан туйыс ӧти — сизим вося школаяс бердын котыртны бокысь воӧм велӧдчысьяслы интернатъяс. — Костин перйыліс зепсьыс югыд, гӧгрӧс часі: — Вот и аддзысьлім, варовитыштім, но мен кад нин мунны, а то каличасясны и кӧзяйка ордӧ ог веськав.

— Он кӧ веськав, локтан ме ордӧ. А кор лэччан Льӧмдінад?

— Аски, лун шӧрланьыс. Колӧ на аддзысьлыны кодсюрӧкӧд, сёрнитны партийнӧй да комсомольскӧй активистъяскӧд, колхозъясса юралысьяскӧд. Ставныс нин тӧдӧны, мый колӧ волыны налы сиктсӧветӧ.

Киас ӧзъялысь лампаӧн Игнатов колльӧдіс ёртсӧ посводз помӧдзыс. Кор нин кутісны прӧщайтчыны, Лазарь Кузьмич кайтыштіс:

— Гриш, а мыйла он овмӧдчы кутшӧмкӧ кӧзяйка ордӧ? Тэ гӧтыртӧм, семьятӧм, некутшӧм маетатӧг аддзан оланінтӧ. Юсьбӧжад со унджык керка джынйыс кык жыръя, ичӧтджыкыс ӧтка мортыдлы буретш. Ме сэтшӧм патераын жӧ олі и вӧлі зэв лӧсьыд. — Мыйӧнкӧ да жалитіс другсӧ Костин.

— Колӧ думыштлыны, кӧть и тані мен абу лёк.

— Ладнӧ, аддзысьлытӧдз. Пӧдлиннӧ, Ольгаыдлы поклонсӧ висьтавны? Гашкӧ, гажӧдыштан сьӧлӧмсӧ том дӧваыслысь?

— Примитас кӧ, висьтав дай. Сійӧ ӧд верӧссӧ на эз вунӧд.

Клубын гажӧдчисны на том йӧз. Ывлаӧдз кыліс патефонӧн ворсӧмыс. Ӧні сэтшӧм кад, кор сиктад позьӧ и шойччыштны. Тулысбыд и гожӧмбыд колхозникъяс, рабочӧйяс да служащӧйяс, том и пӧрысь, водз асывсянь сёр рытӧдз мырсьылісны муяс да видзьяс вылын. Нывбаба-трактористкаяс суткиясӧн эз кусӧдлыны кӧлесаа да газогенераторнӧй «кӧрт вӧвъяссӧ». Ворсӧ кӧ патефон, сідзнад, Ольга клубын жӧ. Избач — сійӧ сиктын либӧ деревняын культурно-просветительскӧй удж котыртысь. Ягдорын кӧ клубыс да лыддьысяніныс ӧтлаын — вӧвлӧм вичкоын, то Юсьбӧжын изба-читальняыс клубыскӧд орчча керкаын, но кӧзяйкаыс ӧти — Ольга Ермолаевна.

Клуб весьтсянь шуйгавыв кежысь ордымыс нуӧдӧ Юсьюлань. Кыр йывсяньыс тыдовтчис Илля Вералӧн керкаын чусалана би. Медводдзаысь усьӧм лым еджвидзис войся чим сьӧд юлӧн ӧтмӧдар берегас. Тӧдса ордым, тӧдса керка, тӧдса Юсью, кысянь и пансис Лазарь Костинлӧн ыджыд олӧмӧ паськыд туйыс. Кайис кильчӧ вылӧ, кутш-котшкерис ӧдзӧс кольчаӧн ӧтчыд дай мӧдысь.

— Код бара-й локтӧ-а? — кыліс Ильиничналӧн небыдик гӧлӧс.

— Тайӧ ме, Лазарь.

— Господьӧй-енмӧй, сьӧлӧмӧй чеччӧмӧн чеччӧ, сэтшӧма виччыси. Мися кӧ, он нин и волы гашкӧ да, — посводзас на и паніс сёрнисӧ Ильинична. — Вай пыр да личӧдчы.

— Клубад ме ӧтьведайті, но тэнӧ ни, Ольгаӧс ни эг казяв.

— Ме медбӧръя лабичас пукалі, медводз и петі сэсь. Локті да дзоля кӧрт пач ломтыштлі, гымгаӧ рытъя пысасьӧм чери картупель сорӧн пражиті. Чайникын тшай пузьӧді и.

Костин пуктіс ӧдзӧсдорса лабичӧ пӧльтчыштӧм портфельсӧ, пӧрччис роч ной пальтосӧ да шарпсӧ, сувтіс кӧзяйкаыслы воча:

— Здравствуй, Вера Ильинична! — и топӧдыштіс морӧс бердас.

— Здравствуй, Лазарь Кузьмич! — нывбаба кутыштліс вӧвлӧм патерантсӧ, чатӧртіс юрсӧ: — Та дыра нин эг аддзысьлӧй, сэтшӧма нин бырӧма гажӧй.

— И менам бырӧма. Кутшӧм тэ мича, Ильинична. — Костин шылькнитіс аньлысь бан бокъяссӧ, окыштіс вом дорсӧ.

— Часлы, пызан дасьта и нуръясям. Гашкӧ, гӧтыра нин да?

— Абу на, и невестасӧ на эг корсь. — Гӧсьт перйис портфельсьыс тупӧсь нянь, юра сакар, вина доз, и нӧшта мыйкӧ газетӧ тубыртӧмӧн. — Ильинична, матыстчыв ме дінӧ. Таво тэнад вӧлі юбилей, волыны эг вермы, ме ӧд быдса во велӧдчи Сыктывкарын.

— Кывлі, мен Ольга висьтавліс.

— Тайӧ тэн, карса гӧстинеч. — Лазарь Кузьмич разис тубрассӧ, мыччис кӧзяйкаыслы вӧсни шӧртысь кыӧм воротника ковта, гӧрд рӧма. — Чайта да, тэнлы кодь.

Ильинична пасьталіс ковтасӧ, сувтіс зеркалӧ водзӧ и ас вылас видзӧдліс водзсянь и бӧрсянь.

— Пасибӧ, дзик менлы кодь. Сэтшӧм мича рӧма, весиг томмӧдыштіс менӧ.

— Тэ и сідз на абу пӧрысь.

— Ой, абу пӧ пӧрысь. Нелямын вит нин тырис.

— Шулӧны жӧ рочӧн: в сорок пять пӧ баба ягодка опять. Тадзсӧ быттьӧ тэ йылысь и шуӧма. Мыйкӧ тай Ольгаыд дыр оз лок?

— Сійӧ талун асыв воча вокыскӧд Кужйӧ лэччис. Дядьыс, батьыслӧн ыджыдджык вокыс, кувсьӧма, аски дзебӧны. Ермолайлӧн вокыс кужсакӧд гӧтрасьліс, сэні и олісны век. Колхозыд вӧвсӧ сетіс, кык лун кежлӧ.

— Ыджыд арлыда нин пиверыд вӧлі?

— Эз. Ветымын кыка кӧ-а. Пуксьы пызан саяс, тэн шойччыны колӧ. Тэнад крӧватьыд пыр на важ местаас, пыді жыръяс. Ольгаыд вед тожӧ нин дӧва, Ӧнтӧн зятьлӧн усьӧм йылысь юӧрыс мартын воис. Тӧлысь кымын и олісны гозйӧнсӧ.

Водзӧ сёрниыс муніс пызан вылын тыра вина румкаӧн да пражитӧм чериӧн.

— Висьталіс мен Георгий Евгеньевич, ме сы ордын вӧлі, пукалыштім ми сыкӧд.

— Выль учительыдкӧд?

— Да. Зэв шань морт, важысянь ёртасям.

— Ӧтиысь ошйысьліс Ольга, тӧдмаси пӧ выль учителькӧд, коді ӧтлаын велӧдчылӧма Лазарь Кузьмичкӧд. Сьӧлӧм вылӧ пӧ воис мортыс аслас сёрниӧн.

— А Георгий Евгеньевич ошйысис мен Ольгакӧд тӧдмасьӧмӧн. Кыдз ме гӧгӧрвои, Гриша другӧй любитчӧма Ольга вылӧ.

— Войнаыд изас-бырӧдас мужикуловтӧ да быд мужик зарни дон лоӧ.

— Вермас и сідз лоны. Вай мӧд румкаӧн юам, — кисьталіс курыдторсӧ Костин. — Мен тэкӧд, Ильинична, век зэв гажа да лӧсьыд.

— Тэ помнитан, кыдзи пасйим менсьым чужан лунӧс комын сизимӧд вонад?

— Ставсӧ помнита, и ӧнӧдз ставыс менам син водзын. Ог тӧд на, мый лоӧ водзӧ, но кӧть кымынысь ог гӧтрасьлы, тэ пыр кутан пукавны менам сьӧлӧмын медся шоныдінас.

— Пернапас чӧвтӧмӧн верма шуны: сійӧ луныс менам олӧмын вӧлі медшуда лунӧн. Прӧстит менӧ, пӧрысь выжывӧс, но тэкӧд орччӧн ме кыла ачымӧс томӧн. Ермолайӧс воштӧм бӧрын ӧд менам тэ и вӧвлін, сэсся некод эз, оз нин и ло дай.

— Ильинична, вай тадз сёрнитчам: мед сэсся эг кыв тэсянь асьтӧ пӧрысьтӧм. Кӧть кымын арӧс тэн оз ло, тэ колян мен век том да мича. А мый эськӧ шуан, менсьым Гриша другӧс да Ольгатӧ кӧ гӧтралам? Керкаад век нин лоӧ мужик ру. Лёк верӧсӧс ме Ольгаыдлы ог вӧзйы, а мӧдарӧ, кӧсъя, мед шуда лоис сылӧн водзӧ олӧмыс. И мед тэнад внукъяс да внучкаяс лоисны.

— Нӧрӧвитлам война помасьӧмсӧ. А Георгий Евгеньевичтӧ кӧ босьтасны пронт вылад, Ольгаыд мӧдысь дӧваӧн вермас кольны.

— Сійӧ ӧчкиа, оз босьтны. Но виччысьлам нӧсь война кусӧмсӧ. Кусас да, сэки и локтам Гришакӧд Ольгатӧ коравны. Жаль, эг аддзысьлы сыкӧд, висьталі эськӧ, мед мукӧд зонъяс вылӧ синсӧ эз чӧвтав.

— Кад нин и аслыд гӧтрасьны, тӧлка ныв жӧ мед веськалас-а.

— А вежӧгтыны он кут?

— Ог, а вот радейтлі и водзӧ кута радейтны. Сідзи и коляс тайӧ радейтӧмыс менам сьӧлӧмын медся ыджыд гусяторйӧн. Кытчӧ нӧ водан: пыді жырса крӧватяс али таладорас?

— Сэтчӧ жӧ, кытчӧ и тэ.

12

— Лазарь Кузьмич, гораммӧдӧй радиотӧ! Левитан лыддьӧ кутшӧмкӧ зэв тӧдчана юӧр, — Костинлысь кабинет ӧдзӧссӧ восьтыштліс райкомса нывбаба-машинистка. Ачыс Лазарь Кузьмич пыр на веськӧдліс пропаганда да агитация отделӧн.

Стенын ӧшалысь сьӧд гӧгрӧс тӧрелка-репродукторсянь кыліс дикторлӧн торжественнӧй гӧлӧс:

«18 января 1943 года, на седьмые сутки боёв, войска Ленинградского и Волховского фронтов соединились. Блокада Ленинграда прорвана!»

Тайӧ лоис став сӧветскӧй йӧзлӧн олӧмын сьӧлӧм вӧрзьӧдана, тӧдчана военно-политическӧй лоӧмторйӧн. Ӧд ленинградсаясӧс лои мездӧма тшыгла кулӧмысь. Нӧшта кык вежон мысти помасис медся ыджыд косьясысь ӧти — Волга вылын. Сталинград дорын лои помӧдз пасьвартӧма немецкӧй войскаяслысь лунвыв группа. Сӧветскӧй войскаяс заводитісны зырны гитлеровецъясӧс миян территория вылысь став фронт пасьта.

И, сэк жӧ, сикт-грездъясын олӧмыс ӧтарӧ гӧльмис. Колхозъяс эз вермыны пӧртны олӧмӧ на водзӧ сувтӧдӧм могъяс. Костинлӧн да ронолӧн водзмӧстчӧмӧн кык сиктын, кӧні вӧліны сизим вося школаяс, нелямын коймӧд воын арнас восьтісны кык интернат, ӧтисӧ — Юсьбӧжын. Ягдорысь витӧд классӧ тайӧ пӧрйӧ воисны нёль нывка да зонка, кыкыс найӧ, кодъяс кольӧм во эновтлісны велӧдчӧмсӧ.

Вежсьӧм лои Георгий Евгеньевичлӧн олӧмын. Гожӧмнас учитель-коммунист Игнатовӧс корлісны райкомӧ, и ронокӧд сёрнитчӧм бӧрын сійӧс индісны Юсьбӧж школаса директорӧн. Буретш сійӧ вося арнас районын печлалісны веськӧдлысьяссӧ шегйӧс моз — вежлалісны партийнӧй организацияясса секретарьясӧс, сиктсӧветъясӧн веськӧдлысьясӧс, колхозъясса юралысьясӧс. Чӧвтісны удж вывсьыс Льӧмдін МТС-са директорӧс да райзоса завӧс. Ставныслы ӧшӧдісны ӧткодь мыж — эз вермыны ышӧдны йӧзӧс война кадся могъяс олӧмӧ пӧртӧм вылӧ. Партия райком татшӧм вежлалӧмъяснас кӧсйис петкӧдлыны, мый сійӧ оз узь, а уджалӧ. Но авторитарнӧй стиль пӧльзасӧ эз сет, а мӧдарӧ, тшыгъялысь йӧз син водзын уськӧдіс ассьыс авторитетсӧ. Олӧмаджык йӧз быд сикас турун-петшӧрсӧ да кач сёйӧмла пыкталӧны да кулӧны, а агитаторъяс да лекторъяс чуксалӧны: «Ставсӧ — фронтлы!» Мамъясныскӧд ӧтлаын став сьӧкыдлунсӧ и шог-печальсӧ юкӧны челядь да том йӧз, кодъяс эз на веськавны войналӧн изки улӧ. Велӧдчӧмысь ӧтдор челядь вӧчӧны сійӧ жӧ уджсӧ, кутшӧмӧс и верстьӧяс. Та вӧсна и районса школаясын быд мӧд велӧдчысь вӧлі двоечникӧн.

Фронт вылӧ босьтісны выль и выль йӧзӧс. Колхозъясын сьӧкыд лои аддзыны йӧзӧс, кодъясӧс эськӧ позис индыны юралысьясӧн, бригадиръясӧн, МТФ-са веськӧдлысьясӧн, счётоводъясӧн. Но сиктъясӧ волігъясӧн райкомса членъяс да уполномоченнӧйяс пыр на повзьӧдлісны меставывса веськӧдлысьясӧс удж вылысь чӧвтӧмӧн, партияысь вӧтлӧмӧн, весиг судӧ сетӧмӧн. Райсӧветлысь, сиктсӧветъяслысь, колхоз собранньӧяслысь тӧдчанлунсӧ вӧлі уськӧдӧма помӧдз, быдлаын ыджыдаліс ӧтнас партиялӧн райком. Тайӧ вӧлі ыджыд ӧшыбка, мыйӧн эз вермыны миритчыны райкомса ӧткымын членъяс, меставывса коммунистъяс. Лазарь Костин, райком бюроса член, бура тӧдіс сиктсаяслысь нуждаяссӧ, гӧгӧрвоис, мый оз ков татшӧм кокниа вежлавны кадръяс, но райкомлы паныд сувтны эз лысьтлы. Ӧд быд пӧрйӧ ыстысьлісны война кадся законъяс вылӧ. Быд кыв ковмыліс шуны думайтӧмӧн, мӧд ногыс и ачыд верман веськавны «сьӧд» списокӧ и вӧтласны партияысь «за потерю политической бдительности» пасйӧдӧн. Пырліс весиг модаӧ — коммунистӧс киритлісны партияысь син саяс, астӧгыс, райкомӧ корлытӧг.

Бур кӧть, районса парторганизация уджаліс комсомолкӧд топыд йитӧдын. Комсомолецъяс да том йӧз вежисны фронт вылӧ мунӧм трактористъясӧс, колхозникъясӧс, вӧр лэдзысьясӧс, уджалісны и ас пыддиныс, и воюйтысь землякъяс пыдди. Медбуръяс лыдын вӧлі Юсьбӧжса комсомольскӧй организация, кодӧн ас кадӧ веськӧдліс учитель Лазарь Костин. Том йӧзкӧд уджалӧм да найӧс ышӧдӧм могысь МТС-яслӧн (Льӧмдін районын татшӧм станцияыс вӧлі куим) политотделъяс бердын райком вынсьӧдіс выль должность — шусис отделса начальниклы отсасьысьӧн. Налӧн пайыс лои зэв тӧдчана том йӧз костын ордйысьӧм котыртӧмын. А ордйысисны и кӧрым заптысь, и нянь быдтысь звенояс, кер лэдзысь бригадаяс. Лазарь Костин шоча волывліс командировкаысь, быдлаын зілис ловзьӧдны партийно-политическӧй удж. Нелямын нёльӧд воын районын артавсис витсё коммунист да сюрс комсомолец.

Сэк, кор Лазарь Костин веськӧдліс комсомол райкомӧн, сійӧ сувтӧдліс мог — первичнӧй организацияяс мед вӧліны быд сиктын да деревняын. Сэтшӧм организациясӧ котыртны Ягдорӧ воліс ачыс Костин. Том йӧзӧс чукӧртліс клубӧ, волісны вель унаӧн, но комсомолӧ пырны окотитысьыс лоины сӧмын кыкӧн — колхозник Веня Турьев да Як Марьялӧн воча чойыс Нина Распопова. Нина бӧрынджык помаліс МТС бердын курсъяс и лоис трактористкаӧн. Буретш сэк Веня Турьев нуӧдліс Костинӧс вугравны ком Ягдоръю вывса важ мельнича дорӧ. А мед воӧдчыны сэтчӧ, колӧ вуджны катыдпомса ю пос, сэсся кайны берег пӧлӧныс ю катчӧслань. Веня нуӧдіс гӧсьтӧс дженьыдджык туй кузя — вӧрӧн кытшалӧм кӧдза му вомӧн. Кадыс вӧлі аръявыв и бура нин воӧма и анькытш сора зӧр, и кузь уска ид. Сьӧраныс кузь да нюдз шатинъясӧн, анькытш сёйигтыр мунісны важ мельничалань.

— Тайӧ му вылас, кӧть мый ог кӧдзӧй, век воӧ бур урожай, — висьтасис Веня. — А шуӧны местасӧ Трепил муӧн. Миян Ягдорад быд мулӧн и видзлӧн эм аслас ним. Кодъяс медводз вӧчлӧмаӧсь му-видзсӧ, налӧн нимъясыс и кольӧмаӧсь.

— Вӧрыс видзӧ кӧдзасӧ, юсяньыс оз во кӧдзыд руыс, сэсся тані со вывтасін, ачыс муыс бур — абу сёйӧдін либӧ лыа. Трепилыд кужлӧма бӧрйыны тыла кералан местасӧ.

— Трепил рӧдыс бур ногӧн тані нимавлӧма. Революцияӧдзыд налӧн вӧвлӧма магазин, кӧні вузасьлӧмаӧсь и сёян-юанӧн, и карасинӧн, и дьӧгӧдьӧн. Асьныс вӧлӧм пуӧны тагъя сур, и Ягдор пыр ветлысь-мунысьтӧ юктавлӧмаӧсь дон босьттӧг.

— Кодкӧ ӧні эм ловъяыс налӧн вужйысь?

— Эм. Трепил Иваныслӧн нылыс, Ӧгашӧн шуӧны, районын нималана вӧралысь Сергей Емельлӧн гӧтырыс. Налӧн ныла-пиа — Елизавета да Иван. Лизаыс уджалӧ Льӧмдінса больничаын медсестраӧн. Тӧдан, надейнӧ, сійӧс? А Емель Ваньыс зарни кияса морт. Гумлакӧд орччӧн батьыскӧд стрӧитісны кузнеча, тусь косьтан кык рыныш. Гӧтрасьны пӧ кӧсйӧ да, Ваньыс ӧні лэптӧ выль олан керка. Ягдорсаыд зэв рамӧсь и уджасливӧсь, и Енлы эскысьӧсь.

— Тэ, Веня, чужан сикт йывсьыд, навернӧ, верман висьтавны помтӧг.

— Верма.

— Вежон мысти кымын ме звӧнитла колхозса предыдлы и корам тэнӧ да Надя Распоповаӧс комсомол райкомлӧн бюро вылӧ. Сэні и примитам тіянӧс комсомолӧ, сетам билетъяс.

Местаыс шусис важ мельнича дорӧн, но некутшӧм мельнича эз нин вӧв. Ягдорсалӧн тані вӧвлӧма тусь медводдза изанін. А во сё сайын сійӧс бара жӧ стрӧитлӧма Трепил рӧд. Крутладор берегас мусяньыс чурвидзисны понпуш кодь сьӧд да сісь кер помъяс. Тыдаліс и муас пыдӧ вӧйӧм из изки, быттьӧ тӧрыт на и сизьдӧмаӧсь — бура тӧдчисны изки пиньясыс. Тӧдчис и помӧд местаыс. Помӧдсяньыс катчӧслань эмӧсь йиръяс, кӧні и радейтӧны пукавны ком вугралысьяс. Сэтчӧ и вайӧдліс Лазарь Костинӧс Веня Турьев. Вель гырысь бугльӧс ком пысасис вугыраныс, кӧть час куим и кыйсисны. Ягдорсаяс некор эз кыйсьывны гымгаӧн. Ю кузяыс кывтіс-катіс уна сикас чери, но медъёна шедіс ком. А ботайтчылісны Важ Эжваын да тыясын. Веняясын и узис сэк Костиныс.

13

Та бӧрти Ягдорӧ волывліс Лазарь Кузьмич война воясӧ нин колхозын медся пӧсь кадӧ — либӧ гӧра-кӧдза нуӧдігӧн, либӧ гожся страда дырйи, либӧ урожай идралігӧн. Со тай, бӧръяысьсӧ воліс нелямын нёльӧд воын арнас, нянь вартігӧн. Эз узьмӧдчы Ягдорӧ, Юсьбӧжӧдз пӧ воӧдча. Вӧлӧк ӧтмӧдарас тшемвидзис нэмӧвӧйся джуджыд вӧр. Ворон вӧв, мерин, рӧдтіс лайкыда. Верзьӧма улын ӧтнога дзуртыштліс важиник седлӧыс. Некыдз оз вермы мынтӧдчыны думъясысь, эзджык колана ног сёрнит Ягдорса колхозникъяскӧд да. Колӧ лоны небыдджыкӧн, кӧть и тэ ыджыд начальник. Со тай, сылӧн коркӧя велӧдчысьыслы, Як Марьялы, сӧмын на кызь нёль арӧс, а дӧва нин, дай пиӧс на быдтӧ. А мыйкӧ ӧд налы сёйны колӧ. Сдайтасны нянь поставкасӧ и аслыныс трудодень вылӧ юкны бара нинӧм оз коль. А кутшӧма пыдди пуктӧны йӧзыс ассьыныс предсӧ — Анна Платоновнасӧ! Ми пӧ, бабаяс, сійӧс чӧвтны ог сетӧй!

Костин тӧдӧмӧн эз ветлы сэки ю поссайса Трепил му вылӧ. Дерт жӧ, бур мутӧ эз эновтны, кӧдзисны ид ли, сю ли, но сводкаясын зернӧвӧйяслӧн гектар лыдыс воддза серти чинӧма. И чинӧма буретш Трепил му мында. Районса уполномоченнӧй собранньӧ вылын та йылысь чӧв оліс, но гарыштліс Анна Платоновнакӧд прӧщайтчигӧн. И таӧн быттьӧкӧ тӧдчӧдіс: ме пӧ абу сэтшӧм, кутшӧмӧн петкӧдла ачымӧс йӧз водзын. Менам пӧ сэтшӧм уджӧй — требуйтны, а збыльысьсӧ пӧ ті меным жальӧсь и мусаӧсь, коми аньяс... Верзьӧмӧн рӧдтігӧн ачыс аскӧдыс сёрнитіс Лазарь Кузьмич, а син водзас сулаліс Вера Ильинична.

Медсьӧкыд здукъясас, мед лӧньӧдны асьсӧ, думъяснас воліс Юсьбӧжса Илля Вера ордӧ. Войяснас, кор воштыліс унсӧ, унмовсьліс бара жӧ Илля Вера йылысь думъясӧн. Тайӧ аньыс Лазарь Кузьмичлы лоис сійӧс лёкторъясысь видзысь ангелӧн. Жалитӧ, ӧдйӧ ӧкмӧ арлыдыс Ильиничнаыслӧн да. Сэсся-й, бӧръяысьсӧ волігӧн кӧзяйкаыс лябсис сьӧлӧм висьӧмӧн. Лыйӧбтас пӧ да, тайкӧ садьӧс ог вошты. И, сэк жӧ, Костин ни ӧтчыдысь эз каитчыв, мый радейтліс и радейтӧ ас сертиыс олӧмаджык нывбабаӧс. Кад нин думайтны гӧтрасьӧм йылысь, семья лӧсьӧдӧм йылысь, но Ильиничнакӧд аддзысьлӧм бӧрын вошӧ гӧтрасьны окочлуныс. И нинӧм аскӧдыс вӧчны оз вермы.

Сьӧд вӧр помасис и туйыс водзӧсӧ мунӧ чукыльӧсь-мукыльӧсь Юсью пӧлӧнса видзьяс кузя. Уліті кытшлалысь шондіыс омӧля нин шонтіс ывласӧ аслас кузь да кӧдзыд югӧръясӧн. Ылын тыдовтчис нӧрыс бокшаӧ пуксьӧм Юсьбӧж. Сылӧн арлыдыс сы мында кымын жӧ, мыйта и Ягдорлӧн, сӧмын и керка лыдыс, и йӧз лыдыс кык пӧв унджык. Воронкоӧс конюшняӧ иналӧм бӧрын Костин кежис чусалысь биа сиктсӧветлань. Пызан сайын пукалісны ӧчкиа Пелагея Петровна Журавлёва — юралысьыс да нӧшта кык ань. Костин накӧд чолӧмасис важ тӧдсаяскӧд моз.

— Вот тай зунясям-корсьысям бумагаясысь, кымын морт нин миян сиктсӧветулысь кувсис война пансьӧмсянь, — водзджык висьтасис Пелагея Петровна.

— А кытчӧ нӧ корӧны татшӧмторсӧ?

— Загсӧ, сэсянь звӧнитлісны. Ягдорысь и Юсьбӧжысь колӧ лыддьыны ставнысӧ, кодъяс кувсисны тшыгла, висьӧмла, пӧрысьла. Тшӧтш и война вылын усьӧмаяслысь список корӧны, кӧть и тайӧс военкоматын вермисны тӧдмавны. Колхозъясын некодлы нин уджавны: ӧтияс мунӧны мӧдар югыдӧ, мӧдъяс тшыгла кулӧмысь пышйӧны лесопунктъясӧ, промкомбинатса промартельясӧ. Дыр на кӧ кыссяс войнаыд, колхозъясыд дзикӧдз киссясны.

Пелагея Петровналы нелямын куим арӧс, но чужӧм вылас кажитчис олӧмаджыкӧн. Кызь куим арӧсӧн пырис партияӧ, велӧдчыліс карса партшколаын, быд уджын асьсӧ петкӧдліс водзмӧстчысьӧн, но ачыс жӧ партияыс и тайкӧ эз таляв сійӧс. Общество олӧмын сьӧд воясӧ Журавлёваӧс мыжалісны сыысь, быттьӧкӧ сійӧ, сиктсӧветса юралысь, дорйӧ кулакъясӧс да националистъясӧс. Ачыс дорйысьны эз вермы: вӧтлісны партияысь и удж вывсьыс, но эз пуксьӧдны. Уджавліс велӧдысьӧн Ягдорын, сэсся чужан сиктас — Юсьбӧжын. Весиг партбилеттӧг сійӧ петкӧдліс асьсӧ бур агитаторӧн да пропагандистӧн и нелямынӧд воын бӧр примитісны партияӧ. Регыд бара индісны веськӧдлыны сиктсӧветӧн. Пансис война, бара пуксисны сьӧд вояс быд сӧветскӧй мортлӧн олӧмын. Чотікасисны деревняяс — нянь, йӧв, яй сдайтан да кер лэдзан планъяс гырысьӧсь, а уджалан кияс оз тырмыны. Нелямын коймӧд во кежлӧ сувтӧдӧм могъяс эз вермы пӧртны олӧмӧ Юсьбӧж сиктсӧветса ни ӧти овмӧс. Татшӧм серпасыс и районса мукӧд сиктсӧветъясын. Партия райкомлӧн бюро вылын нӧшалӧны Сӧвет исполкомъясса юралысьясӧс, колхозъясса предъясӧс. Райкомса первой секретарь Соколов, кодӧс во сайын Льӧмдінӧ мӧдӧдісны партия обкомын мыйкӧ дыра уджалӧм бӧрын, районсӧ тӧдіс сӧмын местаяссянь воӧм сводкаяс серти. Омӧль туйяс вӧсна командировкаӧ эз петав. Унджык уполномоченнӧйыс кӧ ветліс ылі сиктъясӧ верзьӧмӧн, то ичӧт тушаа, кыз кынӧма Соколов верзьӧмӧн ветлыны эз вермы. Пӧжалуй, эз вермы весиг кавшасьны седлӧ вылас. Бюрояс вылын тӧлка сёрни пыдди кыліс сылӧн повзьӧдчана скӧр гӧлӧс: «вӧтлам удж вылысь!», «вӧтлам партияысь!», «кутам судитны война кадся законъяс серти!» Вӧтлӧмаяс лыдӧ веськавлісны делӧсӧ тӧдысь бур кадръяс.

Пелагея Петровналӧн юр весьтӧ сьӧд кымӧр ӧшйыліс нелямын коймӧд во помын, кор сійӧс корлісны райком бюро вылӧ вося отчётӧн. Соколов корис лыддьыны сылысь уджсӧ «неудовлетворительнӧйӧн» и вештыны удж вывсьыс. Но нывбаба дор сувтісны Лазарь Кузьмич да нӧшта морт-мӧд, кодъяс важӧн нин тӧдісны тайӧ аньсӧ.

Ӧні Журавлёва сёрнитіс Костинкӧд восьсӧн, некутшӧм сьӧкыдлунъяс дзебтӧг; норасис важ тӧдсаыслы, мый райком, кыдзи и водзті, оз лыддьысь ни райисполкомлӧн, ни сиктса Сӧвет исполкомъяслӧн шуӧмъясӧн; мый райком оз лыддьы найӧс государственнӧй власьт органъясӧн. «Став власьт — Сӧветъяслы!» лозунг улын пӧ вӧчим Октябрса революция, а мыйӧ воим? Помӧдз мырддьӧма и абу некутшӧм правояс колхоз правлениеяслӧн, кодъяслы, артельлӧн Устав серти, колӧ кывкутны сӧмын колхозникъяс водзын.

— Извинит менӧ, Лазарь Кузьмич, но тадзисӧ висьтасьны лысьта сӧмын тэ водзын. Быд лун век на олам кутшӧмкӧ полӧмӧн, мед эськӧ мыйыськӧ да эз мыждыны. Мынлам-ӧ коркӧ тайӧ полӧмсьыс?

— Сьӧкыд, ставнымлы сьӧкыд, Пелагея Петровна. Ме гӧгӧрвоа, ӧтнас ӧти партия обществоӧн веськӧдлыны оз вермы, вӧчӧ уна ӧшыбка. И, медводз, колӧ сетны ыджыдджык правояс Сӧветъяслы, кыдзи власьт кутысь органъяслы; кыпӧдны тӧдчанлунсӧ депутатъяслысь, ёнмӧдны йӧзыскӧд налысь йитӧдъяс. Виччысьлам, кутшӧм ног кутас мунны сёрниыс локтан партконференция вылын.

— Кор лоӧ конференцияыс?

— Локтан декабрын.

Дыр варовитісны Лазарь Кузьмич да Пелагея Петровна, сэсся шуисны аддзысьлыны аски и ӧтлаын волыны кыкнан колхозас. Медшӧр могыс — ӧдйӧджык идравны став нянь. Аски шуисны петкӧдны муяс вылӧ сиктысь став вермана йӧзсӧ, кӧні кӧть сійӧ эз уджав.

Вӧлі ӧкмысӧд час, сикт весьтын ӧшаліс руа рытъя рӧмыд. Шондіыс лэччис югыда, сідзкӧ, аскиыс лоӧ мича. Костин кежис юлань нуӧдысь туйвежлань. Илля Вералӧн керка весьтын, помӧд дорас ноксис пыжа нывбаба. Кильчӧ пос вылас колис сумкасӧ да плащсӧ, лэччис чой горув.

— Ильинична!

— О, Енмӧй! — виччысьтӧг шыӧдчӧмсьыс Илля Вера тайкӧ эз путкыльтчы дзибрӧс пипу пыжнас. — Веськыд пель лунтыр лудӧ, мый водзӧ, мися-й, лудӧ-а. Часлы, вӧйта да крепита гымгасӧ, и пета.

— Гашкӧ, мыйӧнкӧ отсыштны?

— Ачым нин, ачым. — Пыж нырсӧ Вера веськӧдіс береглань. — Босьт ведрасӧ, тэнад локтігкежлӧ вель уна пырӧма.

— О, уна тай и эм. — Ведраын пессисны еджыд сьӧма гырысь и посни чери.

Пыжсӧ кыскыштісны берегӧ и вӧлисти сувтісны воча ныр. Небыда топӧдчылісны ӧта-мӧд бердас. И кодкӧ кӧ казяліс налысь тадзи чолӧмасьӧмсӧ, таын нинӧм эз вӧв дивитанаыс ни шензянаыс: аддзысисны вӧвлӧм учитель-патерантыс да вӧвлӧм кӧзяйкаыс.

Дзоля кӧрт пач вылын ужин дасьтігкості воис Ольга. Изба-читальнясянь (пырджык шулісны библиотекаӧн) гортдорса чой йылӧдзыс сійӧс колльӧдіс Георгий Евгеньевич. Прӧщайтчисны найӧ топӧдчывтӧг да окасьтӧг, ӧта-мӧдыслы бур вой сиӧмӧн.

14

Буксирнӧй пароход, ыджыд кӧлесаяснас ваӧ швачӧдіг, ас бӧрсяыс кыскис Эжва горув вель кузь баржа. Вомӧнногыс джуджыд зібъясӧ зэвтӧм плакат: «Нянь — фронтлы! Нянь — Краснӧй Армиялы!» Пароход кывтіс Эжва катыдсянь, сувтліс сикт-грездорса берегӧ примитны колхозъясӧн сдайтан нянь. Ягдорсаяс тыра мешӧкъяссӧ вӧла телегаясӧн нуисны Таркойтса берегӧдз — сэні пароход сувтланіныс. Колхозникъяс катлісны мешӧкъяссӧ баржа вылӧ, сэні жӧ веситлісны, а примитіс райзаготзерноса представитель. Удж бӧрсяыс видзӧдісны колхозса пред да бухгалтер. Райкомӧн урчитӧм нянь сдайтан плансӧ «Заря» колхоз тыртіс джынвыйӧ. Анна Платоновна и таӧн вӧлі дӧвӧлен. Сійӧ поліс, чукӧрмас кӧ джынсьыс этшаджык, ковмас вундыны да вартны идсӧ и Трепил му вылысь. Сэки колхозникъяслы оз вичмы весиг китыр тусь.

Анна Платоновна чукӧртліс правленньӧса членъясӧс, бригадиръясӧс и корис ӧтлаын дасьтыны список семьяяслысь, кодъяслы да кыдз юкны Трепил мувывса ид. Артыштісны да, быд гектарысь урожайыс шедӧ матӧ дас вит центнерӧн. Ни ӧти му вылысь сэсся та мындасӧ эз босьтны. Вӧлі шуӧма, мед эськӧ нянь юклігӧн дзик некодӧс эз ло ӧбидитӧма. Кольӧм ар юкнысӧ нинӧм эз вичмыв, кача нянь да быдсикас турун сёйӧмла некымын морт висьмис и кувсис. Татшӧм серпасыс вӧлі Эжва катыдса уна сиктын да деревняын.

Шепта став быдмӧгсӧ ягдорсаяс идралісны сэк, кор сулаліс югыд шондіа том баба гожӧм, коді кыссьӧ кык вежон чӧж. Трепил му вылысь ид вундігӧн сулаліс пӧрысь баба гожӧм — кыссьӧ сійӧ сӧмын вежон. Та мында кадыс лои тырмымӧн, мед бур поводдяӧн вундыны, вӧнявны кольтаясӧ да тэчны чумалиясӧ, сэсся и меститны гумла вевт улӧ. Йӧз тӧдісны, мый тайӧ няньсӧ кутасны юкны налы и тэрмасисны став уджсӧ вӧчны зэръясӧдз. Магазеякумӧдз (тадзи шуисны нянь видзанінсӧ) тӧлӧдӧм тусьсӧ эз и вайлыны, гумла вылас веситӧмӧн и разӧдісны. Ягдорсаяс сідз эз и гӧгӧрвоны, кыдзи лысьтіс Анна Платоновнаыс Трепил мувывса идсӧ юкны колхозникъяслы, ӧд кывсяс кӧ райкомӧ, председательӧс вермасны пуксьӧдны. Дерт жӧ, полӧмыс вӧлі Анна Платоновналӧн. Оз позь шуны, мый ичӧтик сиктъясын эз вӧвны суклясьысьяс. Но медся страшнӧ сэк, кор ас сиктсаыд тшыгйысла пыкталӧ, кор пӧттӧдз оз сёйны челядь.

Быттьӧ сьӧлӧм вывсьыс вешйис сьӧкыд из, кор Анна Платоновна лыддис газетысь районса мӧд партийнӧй конференция йылысь юӧртӧм. А сійӧ вӧлі нелямын нёльӧд вося декабр заводитчигӧн. Делегатъяс бӧрйӧмаӧсь райкомӧ выль йӧзӧс, чӧвтӧмаӧсь куимнан секретарсӧ. Дерт, бӧрйисны найӧс, кодъясӧс индіс партиялӧн обком. Кадръяс кузя секретарӧн лоӧма Лазарь Кузьмич Костин. Районса войтыр — и коммунистъяс, и комсомолецъяс, и беспартийнӧйяс — ошкисны татшӧмторсӧ. Ӧд Лазарь Кузьмич ас районса, тӧдісны сійӧс и сиктъясын, и посёлокъясын. Партия райкомса ыджыд чина веськӧдлысьяс ӧнӧдз ставныс вӧліны бокысь воӧмъяс, партия обкомӧн мӧдӧдӧмъяс.

Тӧвся рытъясӧ сиктсаяс волывлісны колхоз правленньӧӧ. Ыджыдджык жырйыс лоліс клуб кодь, кӧть тані эз сьывны ни йӧктыны. Зато пӧттӧдз варовитлісны, юксьылісны радио пыр кывлӧм юӧръясӧн, весиг гораа лыддьылісны фронт вывсянь воӧм письмӧяс. Карасин абутӧмла сиктыд водз куньліс синъяссӧ, сы вӧсна жӧ и эз воссьыв клуб. А правленньӧын и шоныд, и карасина семилинейнӧй лампа ӧзйӧ. Ас табак шпуткысьяс сэтшӧма тшынӧдасны бухгалтерлысь кабинетсӧ, кӧть шапкатӧ ӧшӧд, Сталинлӧн портретыс эськӧ оз нин тыдав да.

Буретш сійӧ рытас, кор Анна Платоновна лыддис районнӧй газетысь партконференция йылысь гижӧдсӧ, сы ордӧ пырис Як Марья.

— Пуксьы пачланьыс, шонтысь, — корис председатель.

— Небыд лым усьӧ, ньӧръёвтӧма ывлаыс. Мый нин гижӧны газетас?

— Райкомса веськӧдлысьясӧс вежӧмаӧсь. Тэнсьыд вӧвлӧм учительтӧ, Лазарь Кузьмичтӧ, секретарӧн бӧрйӧмаӧсь.

— Видзӧдтӧ, мый ыджда мортӧдз быдмис.

— Мед, быдмис кӧ. Абу лёк морт.

— Абу тай, тайкӧ удж вывсьыд тэнӧ эз чӧвт да.

— А тӧдан, коді тшӧктіс юкны няньтӧ колхозникъясыдлы? Тэ первой морт, кодлы чуйда. Буретш да, тэнад вӧвлӧм учительыд. Висьтасис да, век на гӧтыртӧм. Сюркнит пель саяд: век на гӧтыртӧм! Кутас кӧ волывлыны Ягдорад — эн прӧзевайт, тӧдмась. Тэ ыджыд начальниклы кодь и эм: том, мича, грамотаа, кужан сёрнитны. — Шоча овлӧ татшӧм кыпыднас Анна Платоновна. — Пӧдлиннӧ, Маш, кымын ар тэныд?

— Кызь нёль.

— Ой, кутшӧм на тэ том, Машук. Дас арӧсӧн на меысь томджык. Став олӧмыд на тэнад водзын. Емель Ваньтӧ нинӧмла нин виччысьны, шань мужикӧс тэн колӧ корсьны.

— Кысь бара-й сэтшӧмыс сюрас-а, мужикуловтӧ войнаыд нырӧ да. Збыль ӧмӧй Костиныс гӧтыртӧм?

— Комын арӧсӧдз пӧ ог гӧтрась.

— Сэтшӧм на том али мый?

— Локтан во пӧ комыныс тырӧ. Эз менӧ, а тэнӧ велӧдлӧма Юсьбӧжса школаад.

— Кысь нӧ та мындасӧ сы йылысь тӧдмалін?

— Ачыс висьталіс. И тэныд аттьӧалана кыв тшӧктіс висьтавны, абу на пӧ вунӧдӧма ассьыс коркӧя велӧдысьсӧ да, казьтыліс пӧ менсьым учителялан воясӧс да.

— Тайӧ жӧ зэв нин важӧн вӧлі, нянь вартігӧн тай воліс. А мыйла та дыра эн висьтав мен?

— Вот тай сюрис стрӧка да и висьталі. Кажитчӧмыд тэ сылы... — ассяньыс кутіс содтавны председатель.

— Эн серам петкӧдлы. Льӧмдінад ме кодь бабаыд кодзувкот мында.

— Мыйла эськӧ гӧтыртӧм?

— Бабник, надейнӧ.

— Райкомын уджалӧ да кыдзи бабник?

— Но и мый? Райкомсаыд добратӧмӧсь али мый? Ме вед, Анна Платоновна, могӧн локті. Айкалы куяс колӧ лэччӧдны Льӧмдінӧ, вӧв колӧ бӧра-водз кежлӧ. А Педот Кирьянович тэсянь бумагатӧг вӧвтӧ оз сет.

— Кор нӧ мӧдӧдчӧ?

— Аски.

— Вӧвтӧ эськӧ сетам, но Емельян Сергеевичыд мед пӧпуттьӧ МТС-ӧдз ветлас, аддзӧдлас Нина Распоповаӧс. Сійӧ сэн ӧні ассьыс тракторсӧ дзоньталӧ. Нинаыскӧд ме сёрнитлі да кӧсйис судзӧдны правленньӧлы карасин, кӧть нин солярка, а то тӧлыс кузь на, водз пемдӧ, а лампа ӧзтыны лоӧ нинӧмӧн.

— Висьтала, ветлас. А Нинаыслы нинӧм он гижышт?

— Ог. Сыкӧд сёрнитчӧма, аслас канистраын мӧдӧдас. Выль во матысмӧ, мед битӧг ог жӧ кольӧй. Татчӧ, правленньӧӧ чукӧртлам йӧзсӧ, либӧ школаӧ. Екатерина Михайловна велӧдчысь челядькӧд весиг ичӧтик концерт дасьтӧ. Челядь сьывны кутасны, стикъяс лыддьыны да.

— Мед гажӧдыштасны. А то сьӧлӧм потӧ гажтӧмысла да шогысла. Тэ кӧть лачаӧн олан — верӧстӧ виччысян, а мен виччысьны некодӧс.

Як Марья петіс председатель ордысь киас бумагаӧн. Веськӧдчис кывтыдлань, кӧні сулаліс Емель Ваньӧн лэптӧм мича, но ӧні пустуйтысь керкаыс. Лымйыс абу на джуджыд, матыстчис йӧрӧ пыран дзиръялань. Керкаыс быттьӧкӧ норасис кӧзяйкаыслы: гажтӧм и кӧдзыд пӧ мен тэтӧг, со пӧ синъясӧй кыза гыӧрзисны. Як Марьялӧн доршасис синваыс, кикарнас чышкыштіс бан боксӧ. Му помъясын кузяа нюжалісны Ванюшӧн садитлӧм пелысь да кыдз пуяс. Тулыснас, мартын, лымйысь весалас стынсӧ. Стыныс войвылӧ пӧката и лымйыс тӧвбыднад чукӧрмӧ уна.

— Маш, тэ, буракӧ? — мир туй вывсянь кыліс Педот Надьӧлӧн гӧлӧс. — Пыравны али мый кӧсъян?

— Ог эськӧ да. Правленньӧӧ волігмоз, мися, видзӧдла нин. Ачыд нӧ кысянь?

— Конюшнясянь. Вӧв сіт идравны ветлі, батьӧлы отсасьны. Тэ жӧ тӧдан, батьӧ ассьыс вӧвъяссӧ мамӧӧс серти ёнджыка радейтӧ.

— Ласейыд нӧ, век ыджыд батьыскӧд ротъявлӧ да?

— Ласюк ворсны вӧзйысис, кык пес плака моздорас босьтіс да муніс Ӧнись Пекла ордӧ. Сэні пӧ чукӧртчам.

— Кыдзи нӧ велӧдчӧ?

— Велалӧ эськӧ да.

Ласей-Ласюкыс — Педот Надьӧлӧн сизим арӧса Власик пиыс, таво первой классӧ муніс. Гырысьджык нывкаяс да зонкаяс, кодъяс котралӧны нин школаӧ, рытъяснас ӧтлаын жӧ и ворсӧны. Пырджык чукӧртчылӧны Ӧнись Пекла ордӧ. Тӧвнад ывлаад омӧлик паськӧмнад кӧдзыд ворснытӧ. Дерт, югыднад лямпанад да дадьнад чой йывсяньыд исласьӧны жӧ. Мед веськавны Ӧнись Пекла ордӧ, колӧ быдӧнлы вайны сьӧрсьыс то пес, то карасин, то гӧлик — коді мый вермӧ. Зато челядьлы югыд и шоныд. Ворслісны медсясӧ гораньысь да здӧвӧльысь.

— Менам тай Ладимер, велаліс да, пӧльсӧ батьӧн шуӧ, пӧчсӧ мамӧн, а менӧ Марья мамӧн.

— Лӧсяланныд энька-айкаыдкӧд?

— Миянлы нинӧм юкнысӧ, лӧсялам. Айка аски Льӧмдінӧ лэччӧ, предлысь вӧв корны и волі. Довгылам вай кывтыдпомӧдзыс, абу кӧдзыд да, лӧсьыд ывлаас.

— Вӧлі кӧ кытчӧ, пышйи эськӧ ме Ягдорсьыд. Сэтшӧма нин дышӧдіс вот тадзи сьӧдас овнысӧ. Том вылысь сідзи-й пӧрысьмыны куті. — Надзӧник орччӧн восьлалісны пӧдругаяс.

— Тэа-меалы кокниджык на, а кутшӧм налы, кодъяс кык-куим челядьӧн колисны дӧваясӧн? Со, Сьӧла Митрейлӧн эсійӧ помавтӧм керкаыс сідз сэсся-й сісьмас. Гӧтырыс, Степанидаыс, пыр на чайтӧ Митрейсӧ ловъяӧн, оз эскы усьӧм йылысь юӧрыслы.

Да, Степанида, кодлы сӧмын на комын кӧкъямыс арӧс, дыр на кутас виччысьны верӧссӧ. Вот воас Митрейыс, пуктас выль керкаас ӧшинь-ӧдзӧсъяс, сувтӧдас пач — и сійӧ лоӧ дась. Сьӧла Митрей мукӧд моз жӧ чайтліс, мый тӧлысь-мӧдӧн пасьвартасны немечьясӧс и арнас воасны гортас. Прӧщайтчиганыс тадзи шуліс сійӧ гӧтырыслы да челядьыслы. Колльӧдчан митинг вылын кыпыд гӧлӧсӧн эскӧдліс землякъяссӧ и комсомолец Веня Турьев: нянь идралігкежлӧ нин пӧ воам Ягдорӧ вермысьясӧн! Эз ло сідз, кыдзи чайтлісны фронт вылӧ мунысьяс. Ӧні нелямын нёльӧд вося декабр, а войналӧн биыс пыр на сотӧ и мусӧ, и васӧ, и йӧзсӧ.

— Аянывсяньыд воӧны письмӧясыс? — Елизавета йылысь юаліс Надьӧ.

— Воӧны. Госпитальным пӧ вӧрын, вӧчам пӧ операцияяс ранитчӧм салдатъяслы. Гижӧ комиӧн, но ёна черкайтӧны. Айка тай шуӧ, военнӧй цензура пӧ черкайтӧ.

— Слабог, ловъя да.

— Ме кӧ вӧлі медичкаӧн, ачым эськӧ вӧзйыси пронт вылад. Помавлі сизим класс, а лои радӧвӧй колхозницаӧн. Тэ чайтан, мен эз дышӧд татшӧм олӧмыс? Вӧлі кӧ пашпорт, ачым эськӧ пышйи жӧ кытчӧ видзӧдісны синъяс. Ми ӧд, колхозникъясыд, крепостнӧй крестьяна кодьӧсь — миян абу некутшӧм документ. Водзті кӧзяиннас вӧлі помещик, а ӧні колхоз. Миян Ягдорын, дерт, некутшӧм помещикъяс эз вӧвны. А медся зіль йӧзсӧ шулісны кулакъясӧн. Менам энькаӧй Трепил рӧдысь, коді нимавлӧма Эжва катыд пасьтаыс.

— Виччысьлам война кусӧмсӧ, мыйкӧ ӧд вежсяс жӧ бурланьыс.

— Вежсяс налӧн, кодъяслӧн воасны верӧсъясныс. А тэа-меалӧн нинӧм оз вежсьы; сідзи-й колям дӧваясӧн и ныр вылӧ усьтӧдз кутам мыркны сьӧкыд удж, сувтӧдны киссьӧм колхознымӧс кок йылӧ.

— Войнаӧдзыс ӧд эг нин лёка олӧй, гажа вӧлі Ягдорад и.

— Мужикнымлӧн морӧс бердын сэк узьлім, сы вӧсна и гажа вӧлі. Весиг тӧвся кузь войясыс сэк кажитчылісны дженьыдӧн. А ті, Надь, дыр-ӧ олінныд верӧсыдкӧд?

— Вит во, комын квайтӧд воын гӧтрасьлім Пантелеймонкӧд. Менам ӧд мужикыд багатыр кодь вӧлі, колхозса вӧр лэдзысь стахановецӧн.

— Сэсся нӧсь, вит вонас ӧти кага и вайин? Али...

— Уна кӧ нӧ вӧлі, кыдз ме найӧс эськӧ верді-юкталі, кӧмӧді-пасьтӧді? Ӧтинас пӧгиб-а. — Чӧв олыштӧм бӧрын Надьӧ содтіс: — Енмыс мед прӧститас, но кык кага вӧтлі кынӧмысь. Мӧдысьсӧ — верӧсӧс война вылас босьтӧм бӧрын нин. Эг и юӧртлы, мый сійӧ колис менӧ сьӧкыдӧн. Ӧнись Пекла ӧні уджтӧмалӧ, Ягдорса став бабаыс тӧщӧ кынӧма.

Колӧ шуны, Ӧнись Пекла эз сӧмын аборт вӧчавлы, сійӧ и важся бабитчысь. Сиктса аньяс пыдди пуктылісны Пеклаӧс, некод сійӧс эз дивитлы. А войнаӧдзыд кагаыд уна чужліс, и век чужтылісны гортаныс, пырджык пывсянын.

Ӧттор-мӧдтор йылысь варовитігтыр пӧдругаяс кывтыдсянь довгылісны катыдӧдз. Ывлаын чӧв-лӧнь. Ӧтка-ӧтка керкаын чусалыштіс би. Мед нин ӧдйӧджык коляс тӧлыс. Но кадсӧ тай он тойлав, дыр кутас сійӧ нюжавны. Тшыгъялан пӧраад тӧлыс медмустӧм кад, сэки медуна кулысьыс.

— Ангелыд вӧтнад волывлӧ на? — виччысьтӧг юаліс Надьӧ.

— Волывлӧ, но ог нин пов.

— Бур водзӧ тэ сійӧс вӧталан. Тэ зэв на том и жалитӧ тэнӧ Енмыс. Евангелльӧад сідзи-й гижӧма: ангелыд пӧ Енлы служитысь енэжвывса вежа олысь, коді вайӧ бур юӧръяс. Эскыны колӧ: водзын тэнад быдса олӧм на.

— Надь, тэ менӧ век томӧн шуан, ачыд, быттьӧкӧ, пӧрысь, кӧть меысь ар-мӧдӧн и ыджыд.

— Кыдзи ар-мӧдӧн? Вит во тэа-меа костын торъялӧмыс. Нывбабаыдлы тайӧ абу этша. Тэн, Машӧ, выль мужиктӧ позьӧ на и Ягдорысь аддзыны, а мен оз нин сюр.

— Кыдз тайӧс гӧгӧрвоны?

— А со кыдз. Сиктаным эмӧсь зонъяс, кодъяслы ӧні дас сизим — дас кӧкъямыс арӧс, — Надьӧ лыддьӧдліс некымынлысь нимсӧ. — Тэ наысь ыджыдджык сӧмын квайт-сизим арӧсӧн. Вермас лоны, кодкӧ на пиысь тэнӧ и коралас, а менӧ оз нин.

— Мыйла оз?

— Сэтшӧм зонъясыд ас сертиныс дас кык арӧсӧн ыджыдджык бабатӧ оз вайны.

— Дай менӧ некод оз вай. Зонъясыдлы ас кодь арлыда нывъясыс на Ягдорад тырмӧны. Сэсся-й, миян кодь приданнӧя бабаясыд вылӧ ӧдвакӧ нин кодлӧнкӧ петас вежыс.

— Тэ пияннымӧс тӧд вылад кутан?

— Найӧс.

— Тадзнад тай кыкнанным пӧгибӧ воам, нэм помӧдз сідзи и колям дӧваясӧн, — ышловзис Надьӧ.

Пӧдругаяс кыкнанныс кӧрӧм коска еджыд пасяӧсь, гын сапӧгаӧсь. Ягдорын важысянь вӧліны асланыс гындейяс и вурсьысьяс. Дӧра кыан станыд пӧшти быд семьяын. Ас дӧраысь вурӧм дӧрӧм-гач новлісны челядь, котралісны волыса сэтшӧм жӧ дӧра сумкаӧн школаӧ; верстьӧяс уджалан вылыс паськӧм пыдди новлісны дӧра шабур.

— Юсьбӧжын велӧдчигӧн, кор мен вӧлі дас куим — дас нёль арӧс, ме вылӧ любитчыліс ӧти зонка, Ӧсип нима. Куим во ми сыкӧд велӧдчим ӧтлаын. Сизимӧд классын мен весиг запискаяс мӧдӧдавліс.

— Ачыд эн любитчыв?

— Эг тай, мыйлакӧ. Ачыс эськӧ мичаник вӧлі, но шуйга ки лапаыс доймылӧма ли, парализуйтӧма ли. Гашкӧ, сы вӧсна да.

— Ӧні жалитан?

— Ог. Прӧстӧ казьтыла томдырӧс. Бӧръяысьсӧ аддзылі ме сійӧс войнаӧдзыс, кор Емель Ванькӧд лэччылім Юсьбӧжса сиктсӧветӧ гижсьыны.

— И сёрнитінныд?

— Сёрнитім. Менӧ да Ваньӧӧс чолӧмаліс весиг топӧдыштлӧмӧн. Сизим класс бӧрас помавлӧма Ижмаса зооветеринарнӧй техникум. Сӧмын нимыс ӧні мӧд — абу Ӧсип, а Станислав.

— Мыйла нӧ вежӧма? Ӧсипыд мича ним — Иосиф.

— Ме юалі жӧ, и шензи. А со кыдзи лоӧма. Ӧсипыслысь батьсӧ шуисны Виссарионӧн, менам сэні велӧдчигӧн вӧлі «Югӧр» колхозса предӧн. Сідзкӧ, тыр ним-вичыс пиыслӧн лоӧ Иосиф Виссарионович. Комын сизимӧд воын ая-пиаӧс корлӧмаӧсь райкомӧ, сэні и тшӧктӧмаӧсь вежны нимсӧ. Иосиф Виссарионовичыд пӧ — став сӧветскӧй йӧзлӧн великӧй вождь да учитель, а абу зоотехник.

— Сё дивӧ тай тэ висьталін.

— Дивӧ кӧть абу, а збыльтор. Кодкӧлун Ягдорад воліс сиктсӧветсянь Пелагея Петровна, тӧдмасьӧма школалӧн да медпунктлӧн уджӧн. Ме паныдасьлі сыкӧд туй вылын, недыр варовитім. И тӧдан мый? Поклон мен висьталіс Станислав Виссарионовичсянь. Юалі да, гӧтыртӧм на пӧ.

— А мый тэ дӧва, тӧдӧ Станиславыс?

— Тӧдӧ пӧ. Пелагея Петровнаыс и висьталӧма сылы. Сиктсӧветад пӧ ми ставнысӧ тӧдам, кодъяс Ягдорсьыд да Юсьбӧжсьыд усисны пронт вылад.

— Со ӧд, тэ полан, оз пӧ сюр тэнлы кодь арлыдаыс. Вот и сюрис. Пӧди, тшӧтшъяяс Станиславыскӧд?

— Тшӧтшъяяс. Но и мый?

— Вый! Со мый! Ме тіянӧс гӧтрала. Лэччыла Юсьбӧжӧ, аддзӧдла Станиславтӧ и вайӧда корасьысьясӧс.

— Надь, асьтӧ шуан пӧрысьӧн, а вежӧрыд гыж ыджда. Висьталі нин: эг, мися, радейтлы ме Ӧсиптӧ, а радейтлі сӧмын Емель Ваньӧс.

— Ачыд тэ вежӧртӧм. Ӧнія кадӧ вермас-ӧ лоны сёрни радейтӧм йылысь? Дай мый сійӧ радейтӧмыс? Ӧта-мӧд дінӧ велалӧм, ӧта-мӧдӧс пыдди пуктӧм, ӧта-мӧдӧс жалитӧм. Мый сэсся?

— Ӧта-мӧдтӧ меліалӧмыс да малалӧмыс абу али мый радейтӧм?

— Меліасьӧмыд ӧдйӧ вермӧ кусны, а ӧта-мӧдтӧ жалитӧмыс кольӧ. Менам Пантелеймонӧй зэв шань вӧлі, уджаслив, колхозсяньыд вӧр лэдзысь ударник, а вольпасьын — лодыр. Сӧмын на босьтча ӧзйыны, а сійӧ тірк-тірк вӧчас и шливмунӧ кынӧм вылысь. Пескыльтчас мелань мышкӧн и шкоргӧ нин. А ме пайтӧм Макар моз дулльӧс ньылала. Босьтчыла эськӧ асъядорыс леститчыны, весиг шыльӧдышта дзоля пантейсӧ, но тӧлк ни лад. А ӧні сьӧлӧм потмӧн жаль Пантелеймонӧй.

— Куш тірк-тірк вӧчӧмӧн ӧд куимысьсӧ эн сьӧктыв.

— Сьӧкті тай. Пантейысь ӧтдор менам некод эз вӧв.

— Емель Ваньыд менам медводдза жӧ. Менӧ вӧлі быдлаті шыльӧдас и окалас, нёнь бердӧ нырнас жмитчыштас дай унмовсяс. Овліс и лун шӧр лунӧ кутчысьлім. Чайта да, эз и пӧтлы меысь, яр чибӧ кодь вӧлі Ванюшӧй. Вот и ӧні, думайта да, войся ангелӧ пӧртчӧмӧн Ванюшӧй волывлӧ ме дінӧ. Оз ков мен Ӧсип-Станиславыд. А кодкӧ кӧ глянитчас — ог бӧрыньт, пӧдны куті тайӧ гажтӧм, пемыд олӧмас.

Важӧн нин тадзи восьсӧнсӧ эз сёрнитлыны Як Марья да Педот Надьӧ — том да мича дӧваяс, кодъяслӧн уна ӧткодьлуныс олӧманыс, и кодъяслӧн нимкодьлун пыдди сьӧлӧманыс сьӧкыд из.

15

Гыӧрзьӧм синкыма, кӧдзыдысла еджыдӧдз доналӧм бан бока, джуджыд лым толаяса сюрс ӧкмыссё нелямын витӧд вося тӧв восьлаліс коми пармаӧд. Керка пельӧсъясын швачӧдчис скӧр пашляк. Январын уна праздник — Выль во, Рӧштво, Василей лун (важ Выль во), Ва вежӧдан лун (Крещенньӧ). Сэки, кор на уджалісны вичкояс, крестьяна кыпыда пасйылісны ен праздникъяс. Рӧштвосянь Ва вежӧдан лунӧдз томъяс и олӧмаяс уна ног гажӧдчылісны, гадайтлісны ассьыныс водзӧ вылӧ олӧм-вылӧмсӧ. Ягдорын и Юсьбӧжын, да и мукӧд сиктъясын, гажас и гадайтчӧмас уна вӧлі ӧткодьлуныс. А мыйла важ Выль восӧ, январ 14 лунсӧ, йӧз кутісны шуны «Василь-лунӧн»? Буретш сійӧ лунас 379 воын нелямын ӧкмыс арӧсӧн кувсьӧма вежа Великӧй Василей, коді вӧвлӧма епископӧн, восьталӧма манастыръяс, гижӧма ен нигаяс.

Революция бӧрын сиктъясын олӧмыс ёна гудыртчис, но гадайтчан модаыд помӧдз эз быр. Уна сикас гадайтчӧм тӧдліс и мукӧдӧс на велӧдіс тшӧтш Ӧнись Пекла. Ныв-зон радейтісны волывлыны ӧтка Пекла ордӧ. Енмыс сетлӧма тайӧ аньыслы сюсь вежӧр да ыджыд мывкыдлун; пелька видзис керка пытшкӧссӧ, видзӧдіс ас бӧрсяыс, сӧмын тай абу артмӧма семьякост олӧмыс. Батьыс усис первой мирӧвӧй война вылын и олісны мамыскӧд кыкӧн. Мамыс важысянь нимавлӧма сиктса бурдӧдчысьӧн, весиг мездылӧма аньясӧс шеваӧн висьӧмысь. И мыйкӧ кӧ кужӧ вӧчны, Пекла велӧдчис мамыслысь.

Верӧс сайӧ Пекла петіс сэк, кор сылы тырис комын ӧти ар, мамыслӧн кувсьӧм бӧрын нин. Аньлы коліс кага, и ёна бӧрйысьны эз кут — сійӧс кораліс гражданскӧй война вылысь воӧм, ас сертиыс ар-мӧдӧн томджык Уркай Зось и петіс сы сайӧ. Стӧчджыка кӧ, вайӧдіс гортас. Татшӧм прӧзвищесӧ сетлӧмаӧсь сы вӧсна, мый ичӧтдырйиыс вӧв бӧж сиысь вӧчӧм лэчьясӧн кыйӧ вӧлӧм уркайясӧс веськыда ӧшинь улас, кӧні быдмисны джуджыд льӧм пуяс. Ягдорса челядьӧн уркай кыйӧмыс вӧлі модаын. Сыысь артмыліс чӧскыд шыд. Сэк жӧ, Енлы ёна эскысьяс сійӧс кыйны эз лэдзлыны — лыддисны уркайсӧ вежа лэбачӧн.

Пекла да Зось гозйӧнсӧ олісны во куим венчайтчытӧг и сиктсӧветын гижсьытӧг. Но аньыд сідз эз и сьӧкты. Таысь думсьыс мыжаліс верӧссӧ, и кӧсйис нин кыпӧдны сёрни бурӧн торйӧдчӧм йылысь, но артмис сідз, мый Зосим ачыс муніс гӧтыр ордсьыс. А тайӧ лоис тадз. Сиктса том йӧз, вит ныв да квайт зон, кызь да унджык арӧсаяс, Василейлы паныда рытӧ гажаа ыззигтыр ыльӧбтісны Ӧнись Пекла ордӧ. Ставныслӧн мыйкӧ да эм сьӧраныс. Важ Выль восӧ ягдорсаяс пасйылісны кыпыдджыка ӧніясӧ серти. Олӧмаджыкъяс кӧ январса праздникъяс пӧвстысь медся пыдди пуктылісны Рӧштво да Ва вежӧдан лун, то том йӧз медъёна радейтісны Василей. Ӧд сэки позис гадайтны ассьыд судьбатӧ быдса во кежлӧ.

Зось гозъя примитісны гӧсьтъясӧс топӧдчылӧмӧн да окасьӧмӧн. Ен ув пельӧсса пызан вылӧ эз тӧр наӧн вайӧм сёян-юаныс, пукталісны лабичӧ. Кызіник ки-кока, ас кыӧм ковтасӧ зэлӧдӧм морӧса, пель йылас лётъялысь кузьмӧс исергаа — Ӧнись Пекла пачводзса залавкаысь вайис стӧканъяс, нӧшта мыйсюрӧ. Мужикулов гартыштісны ас табака кыз чигаркаяс и личӧдчытӧг петісны шпуткыны кильчӧ вылӧ. Зонъяс пӧвстын вӧліны и кызь, и кызь вит арӧсаяс. Медся арлыдаыс ачыс кӧзяиныс — Уркай Зось, сылы ар комын. Документ сертиыс збыль нимыс Зосима, сиктсаяс шулісны дженьыдджыка: Зосим либӧ Зось.

— Войыс югыд тӧлыся да уна кодзула, сідзкӧ, выль сюрс ӧкмыссё кызь нёльӧд вося гожӧм-арыс озыр лоӧ тшак-вотӧсӧн, — шуис зонъяс пиысь ӧти.

— Менам мам талун пӧжаліс нянь, безменӧн веситіс тупӧсьсӧ и вой кежлас пуктіс ен джаджйӧ. Асывнас пӧ выльысь веситам. Содас кӧ пӧ сьӧктаыс, воыс лоӧ бур урожая, чинас кӧ — нянь быдмас омӧля, — шуис мӧд.

— А ме вот некутшӧм приметаяслы ог верит, енлы ни чӧртлы ог эскы, — кыз гӧлӧсӧн мурӧстіс Зосим. — Веритны колӧ сӧмын аслыд и овны ас вылад надеяӧн.

— Эз-ӧ мӧй Енмыс тэнӧ видз еджыдъясыдлӧн пуляысь? — венӧ пырӧдчис коймӧд.

— Еджыдъясыд ёнджыка эскисны, но вермисны найӧс Сӧветъяс дор сулалысьяс, Енлы унджыкӧн эскытӧмъяс. Кыдз тайӧс гӧгӧрвоны?

— Зось, абу-ӧ тэ большевик? — серамсорӧн юаліс кодкӧ.

— Налы эськӧ ог нин эскы да.

— А гӧтырыдлы? — эльтыштіс медся востерыс, Максим нима. Сылы ар кызь вит, нывулов вылӧ зэв окоч морт. Кывсьыліс, но эз паськыда, быттьӧкӧ сэк, кор на ловъя вӧлі мамыс, Пекла ордӧ чӧстылӧма Максим. Ӧти арся рытӧ суседкаыс казявлӧма: Пекла да Максим петӧмаӧсь аньлӧн пывсянысь. Мый вӧчлӧны ныла-зонмаыд войнас пемыд пывсянад — позьӧ ылӧсавны. Кывсьыліс-ӧ та йылысь Зосимлы — висьтавны сьӧкыд, ӧд сійӧ сэк вӧлі гӧрд армеечьяслӧн Кай-Чердынскӧй полкын, дай Пекла эз на вӧв гӧтырӧн.

— Да и бабаясыд овлӧны кань кодьӧсь, оз-оз да и вермасны вӧчны пакӧсьттӧ, — чӧвтіс Зосим.

Мужичӧйяслӧн тшынасигкості нывъяс чӧвталісны кӧтшас лабичӧ вылыс паськӧмсӧ, дасьтісны пызан. Стӧканъясӧ кисьталісны аскур. Кызьӧд вояс заводитчигӧн коми сикт-грездъясын вӧлі ёна паськалӧма вина юӧм, код юрӧн мыж вӧчӧм — тышкасьӧм, гусясьӧм, анюловӧс мырдӧналӧм. Та вӧсна кызь коймӧд воын Коми обласьтын весиг вӧлі тупкӧма роч вина-водкаӧн вузасян став магазинсӧ да кабаксӧ. Сюран кӧ, аскур вӧчӧмысь штрапуйтлісны. Но Ягдорын самӧкур пуан аппаратыд пӧшти быд керкаын. Коді кыдз кужис, сідзи и вийӧдіс курыдтортӧ, вӧчлісны тшӧтш и коддзӧдан сур. Сэсся-й, крестьяниныд пыр вӧлі этша деньгаа, роч вина вылад жалитіс сьӧмсӧ. Конйыштіс войтырсӧ и кызь кыкӧд — кызь нёльӧд воясӧ нуӧдан сьӧм реформа — дас сюрс «керенка» пыдди сетлісны... ӧти шайт. Йӧз повзисны и деньгасӧ эз вежны; мый чукӧртлісны и то лои весь. Кор нин помӧдз воштісны надеясӧ, мый «керенка» вылӧ нинӧм он ньӧб, бумага деньганас кодсюрӧ чышкис эстісӧ, а кодсюрӧ и клеитіс керка пытшкӧссӧ.

Выль вося войпукӧм ӧтарӧ ӧддзис. Зонъяслӧн керкаӧ пыртӧдз на Пекла велӧдіс нывъясӧс:

— Узьны водіганыд юрлӧс уланыд пуктӧй сынан и шуалӧй: «Верӧспуӧй, жӧникӧй, петкӧдчы мен вӧтӧ и сынав менсьым юрсиӧс». Коді локтас да сыналас, сійӧ и лоас верӧснаныд. Либӧ вӧчӧй тадзи. Водіганыд ӧти чулкитӧ эн пӧрччӧй. И шебрасиганыд бара жӧ шуалӧй: «Верӧспуӧй, жӧникӧй, уськӧдчы мен вӧтӧ да пӧрччӧд менам кокысь мӧд чулкисӧ». Коді локтас да пӧрччӧдас, сійӧ и лоас верӧснаныд. Вермас лоны, вӧталанныд ассьыныд ангелтӧ. Ангелтӧ верманныд аддзывны сӧмын вӧтӧн — тайӧ бур водзӧ.

— А некод кӧ оз лок? — кылісны гӧлӧсъяс.

— Некод кӧ оз лок, сідзкӧ, во чӧж на он петӧй верӧс сайӧ. И нӧшта тӧдӧй ӧтитор. Выль вося асылӧ тіян керкаӧ медводдза пырысьыс кӧ лоӧ мужичӧй, то сійӧ сьӧрсьыс ваяс шуд, а нывбаба кӧ — кутшӧмкӧ шог либӧ лёктор.

Зонъяс пырисны керкаӧ, вылыс паськӧмсӧ шыблалісны кӧтшасӧ ӧтчукӧрӧ. Ассьыс еджыд ыж ку пасьсӧ тув йылӧ ӧшӧдіс сӧмын Максим. Ставныслы ӧтпырйӧсӧ стӧканыс эз тырмы и ковмис юны ӧчередьӧн. Юисны азыма да уна. Нывъяс аслыныс кисьтавлісны этшаджык. Кутчысис и Зосим. Кӧзяин видзӧдіс пӧрадок бӧрся: мед некод нинӧм эз жугӧд, мед нинӧм абуысь эз воны косьӧ, мед некод эз шыбит ӧзъялысь чигарка пом. Оз ков чайтны, мый быд войпукиг том йӧз юсьылісны бӧрӧн петтӧдз. Дерт жӧ, эз. И войпукны чукӧртчылісны эз сӧмын Пекла ордӧ. Войпуксӧ котыртлісны сэтшӧм керкаясын, кӧні эз вӧвны посни челядь. А тулыс-гожӧмнад гажӧдчаніныс — ывла: либӧ ю пос вылын, либӧ Важ Эжва берегын. Гожся Ен праздникъясӧ том йӧз юсьылісны сыметь, мый кывтыд-катыд костын пансьыліс ён кось, тышкасьлісны весиг зоръясӧн. Нывъяс эз суитчывны. Зонпосни кавшасьлісны керка вевт вылас и сэсянь дзӧръявлісны: коді кодӧс вермӧ. Аскинас уличаысь позис аддзыны либӧ жугалӧм ныра, либӧ лӧз син дора бурлак-зонъясӧс, ӧти кӧшельысь куритчысь кывтыдсаӧс и катыдсаӧс.

Пырджык артмыліс тадз: кывтыдса зонъяс колльӧдчылісны катыдса нывъяскӧд, кывтыдса нывъяскӧд — катыдса зонъяс. Тайӧ пӧрйӧ Пекла ордын томлунасисны катыдса ныв-зон. Кывтыдсаяс гажӧдчисны кӧнкӧ мӧдлаын, тані моз жӧ чорыд аскурӧн да варов гӧлӧсӧн. Нывъяс, гажмисны да, босьтчисны йӧктыштавны, ӧти бӧрся мӧд босьталісны частушкаяс:

Коли менам дас квайт арӧй,

Коли дас сизим арӧй.

Коли менам гажа гажӧй,

Ещӧ гора серамӧй.

Томлунӧй пӧ томлунӧй да,

Алӧй чвет кодь томлунӧй,

Регыд муна верӧс сайӧ,

Бырӧ вӧля, гажлунӧй.

Зосим — латшкӧс тушаа, паськыд пельпома, бритчывлӧ шоча и бан бокыс быттьӧ тырӧма кос нявдаӧн — чукӧстіс куритчысьясӧс кильчӧ вылӧ. Ӧтияс петісны, а кодсюрӧ кольччис кывзыны нывъяслысь лӧсьыда ливкйӧдлӧмсӧ. Джодж шӧрӧ жбыркнитіс ачыс кӧзяйка. Гын сапӧга кокнас надзӧник педзигтыр, пызан дорын пукалысь Максимлань синсӧ чӧвталіг, сьыліс:

Шондібанӧй, важ потшӧсӧй,

Абу на чегъясьӧма.

Шондібанӧй, важ милӧйӧй

Абу на вунӧдӧма.

Максим кывзіс Пеклаӧс вомсӧ кальквартӧмӧн. А нывбаба сьыліс водзӧ:

Любӧ вӧлі любитчыны,

Гажтӧм ӧд янсӧдчыны.

Ок и дыр ме йӧй моз олі,

Эг сёйлы ни эг юлы.

Любӧ вӧлі любитчыны,

Ок и жаль янсӧдчыны.

Ог кӧсйы ме йӧй моз овны,

Ог кӧсйы прӧщайтчыны.

Максимысь ӧтдор некод эз гӧгӧрво, мый тайӧ частушкаяссӧ Пеклаыс сиис буретш сылы, Максимлы. Татшӧмторйыс и юрас некодлы эз во, ӧд аньыс арлыдаджык зон серти, дай Пеклалӧн эм сирӧд мыр кодь топыд Уркай Зось. Куритчысьяс пырисны керкаӧ сэк, кор кӧзяйка помаліс нин сьывны куплетъяссӧ.

Крепыд самӧкур, коді, ӧзтан кӧ, сотчӧ кельыдлӧз биӧн, вӧчис ассьыс уджсӧ: жебджыкъяс кутісны лёллявны, но сулалісны на кок йылас. Некодлы на эз кӧсйыссьы разӧдчыны гортаныс.

— Окасьны окота, вайӧ ворсамӧй гораньысь, — шуис Максим, кодӧс, тыдалӧ, аслас сьылӧмӧн ӧзйӧдіс Ӧнись Пекла.

— Гораньсьыд ворсны ми, нывъяс, этшаӧнӧсь. Гашкӧ, здӧвӧльысь? — юалана вӧзйис нывъясысь ӧти.

— Здӧвӧльыд челядь ворсӧм. Дзолядырйи здӧвӧлясьлім, — асланьыс синіс Максим.

Горань, либӧ кутасьӧмысь ворсӧм, важысянь паськалӧма коми сиктъясын. Ворсӧны оз быдлаын ӧтмоза, но могыс ӧти — син тупкӧмӧн кутны уна пиысь ӧти нылӧс и тӧдны сылысь нимсӧ. Тӧдан кӧ, позьӧ сійӧс окыштны. Тайӧ пӧрйӧ горанясьны окотитысьыс лои этша. Сідзкӧ, ворсӧмыс оз артмы. Дай катыдпомса ӧти зон, Мефодь Кальӧ, кокниасьны кутіс, зыртчыны Максим вылӧ: мыйла пӧ ылӧдлін менсьым Инесса чойӧс, а эн гӧтрась; ме пӧ тэнсьыд, сукин сынлысь, добратӧ нюжйӧдлӧмысь пиньтӧ кисьта. Пасьтӧдісны Кальӧӧс, но ӧтнассӧ кӧдзыд ывлаӧ эз лэдзны. Гортӧдзыс мортсӧ колӧ колльӧдны сойӧдыс кутӧмӧн. Садьджыкыс сӧмын Зосим. Сылы и ковмас медъёнасӧ ноксьыны код юра араваыскӧд.

Ӧтияс пасьтасисны, мӧдъяс йӧктісны, коймӧдъяс сьылісны; кодсюрӧ, медся гажмӧмъясыс, пыр на абу пӧтӧмаӧсь винанас и чурснитлісны аскурсӧ веськыда сулеясьыс. Кытчӧдз эз пӧрласьны джоджас, коліс найӧс мӧдӧдны гортаныс. Мефодь Кальӧӧс пасьтӧдӧм бӧрын, кутісны лӧсьӧдчыны и мукӧдъяс. Керкаысь петісны эз ӧтчукӧрӧн — кодкӧ водзджык, кодкӧ бӧрынджык. Гортас кольччас сӧмын Пекла, мед пелькӧдны керка пытшкӧссӧ. Но гӧсьтъясӧс колльӧдігӧн, пемыд посводзас мыйкӧ шӧпнитіс Максимлы.

Сэк, кор йӧз саялісны, Пекла босьтіс Максимӧс киӧдыс и нуӧдіс пывсянлань. Луннас, Василей праздник водзад, ломтылісны и сэні шоныд. Тайӧ весьт пасьта ӧшиня сьӧд пывсяныс Максимлы тӧдса нин. А медводдзаысь веськавліс сюрс ӧкмыссё дас ӧкмысӧд вося арын. Пекла ассьыс мусукъяссӧ мамыс дырйи гортас эз вайӧдлы. Гусьӧник мусукасьліс ӧтикӧд, мӧдкӧд, ӧтарӧ виччысис сьӧктӧм, но гырк пытшкӧсыс кольліс тыртӧм. И ыджыд лача кутіс ас сертиыс ар кӧкъямысӧн томджык Максим вылӧ. Сыкӧд кутчысьлігӧн аньлы вӧлі комын ар. И бара весьшӧрӧ. Эз вай некутшӧм радлун и Зосимкӧд ӧтувтчӧм. Во-мӧд мысти со Пеклалӧн бара на чужис кутшӧмкӧ лача: гашкӧ, лӧсялас вирныс да, ӧні мыйкӧ артмас Максимыскӧд. Нывбаба гӧгӧрвоис, мый сійӧ вӧчӧ зэв мисьтӧмтор, но кага ради дась мунны любӧй мыж вылӧ. Сьӧктытӧмсьыс унаысь нин эльтыштліс гӧтырсӧ и Зосим. Оз, Пекла оз радейт Максимӧс, и Максим оз радейт Пеклаӧс. И, сэк жӧ, оз мустӧмтны найӧ ӧта-мӧднысӧ. Нывбабалӧн пельын, пӧжалуй, нэм помӧдзыс кутас овны Максимлӧн шуӧмыс: «Пекла, тэ пӧжӧм сёркни кодь жӧ небыд да юмов». Вӧлӧмкӧ, вомсӧ чӧсмӧдланторйыс зонмыдлӧн вӧлӧма пӧжӧм сёркни.

Пывсянӧ пыригӧн Максим пӧрччис пасьсӧ пӧварняас. Кыдзи и век, меститчисны вылыс джоджас. Аньыд водзвыв ӧлӧдіс: тэрмасьышт пӧ, эн пӧ дыр нускы, мед эг йӧзасьӧй. Кутшӧм али тэрмасьӧм, кыкнанныс гажаӧсь да. Кыкнанныс ёна пасьтасьӧмаӧсь и лӧсьӧдчӧм вылас уна кадыс муніс. Тӧлк вылас воисны да, ставсӧ вунӧдісны вӧльнӧй светсьыс — танкӧн кӧ нырйыштасны пывсянсӧ и то оз вӧрзьыны, сэтшӧма сибдісны ӧта-мӧд бердас.

Буретш тайӧ здукъясас гортланьыс матыстчис Уркай Зось. Гыӧра ӧшинь пыр тӧдчыштіс дзуввидзысь битор. Кильчӧ вылас гӧликӧн пыркӧдіс гынкӧмсӧ и пырис керкаас. Чукӧстіс гӧтырсӧ, но шыч ни рач. Часлы, петалас пывсянас и ваяс сэсь ведра ва, гор вом дорас колис луннас, пывсьӧм бӧрас. Локтас Пеклаыс да мед дэбыд ванас пожъялас тасьті-паньсӧ. Гӧбӧчӧ пыран тув йылысь босьтіс карасин лампаа ас вӧчӧм пӧнар, биаліс и петіс сарай пырыс. Сарай поссяньыс воськов-мӧд сайын и пывсяныс. Восьтіс пӧварня ӧдзӧссӧ, а сэні лабичас еджвидзис... пась. Дернитіс мӧд ӧдзӧссӧ, лэптыштіс пӧнарсӧ и тайкӧ эз весьӧпӧр. Эз, эз повзьы. Прӧстӧ эз виччысь татшӧмторсӧ. И ставыс артмис ас тӧдлытӧгыс: ӧдйӧ босьтіс зонмӧс шошаӧдыс, и эз весиг вевъяв лэптыны гачсӧ, шойӧс моз кыскис ывлаас, и вылӧ лэптыштлӧмӧн майӧгӧс моз зутшкис лым толаас. Сэтчӧ жӧ орччӧн жук мешӧкӧс моз шыбитіс и гын сапӧг пӧла гачтӧм гӧтырсӧ. Некоднаннысӧ эз кучкы, эз пачкайт кисӧ. Тадзи помасис Ӧнись Пеклалӧн да Уркай Зосьлӧн гозъякост олӧмыс.

...Кызь ӧти во коли сэксянь, а ставсӧ спути-спуть помнитӧ Ӧнись Пекла. Кутшӧм лои водзӧ олӧмыс Зосимлӧн да Максимлӧн? Гӧтыр дінсьыс мунӧм бӧрын Зосим лэччыліс Юсьбӧжӧ видлыны ёртсӧ, кодкӧд ӧтлаын воюйтлісны Кай-Чердынскӧй полклӧн ӧти ротаын. Сэки нин ёртыс висьтавліс, эм пӧ менам ичӧтджык чой Клава; кутшӧм пӧ эськӧ вӧлі лӧсьыд, коркӧ кӧ лоим зятя-шуринӧн. Сідзи и лоис. Зосим гӧтрасис Клавакӧд, овмӧдчис Юсьбӧжӧ, и во мысти нин лоис батьӧн. Нелямын ӧтиӧд воын муніс фронт вылӧ бара воюйтны. Гортас колис куим чоя-вокаӧс да гӧтырсӧ. Сьӧкыда ранитчӧм бӧрын куйлӧма госпитальын, Юсьбӧжӧ семья дінас воис нелямын коймӧд во помын сой пӧлаӧн, морӧсас некымын наградаӧн.

Уркай Зосьӧн лым толаӧ Максимӧс зутшкылӧм йылысь тӧдіс сӧмын Ӧнись Пекла. Но том морт поліс, кывсяс кӧ та йылысь, сиктсаяс водзын лоӧ юръяндзим. Век жӧ, Зосимлӧн сиктысь мунӧм бӧрын ягдорсаяс тӧдмалісны збыль помкасӧ, мый вӧсна янсалісны Ӧнись Пекла гозъяыс. Максим кӧ пыксьыліс, ставыс пӧ тайӧ лӧсьӧдлӧм, ставыс пӧ лӧж, то нывбаба гордитчис аслас том мусукӧн. Кадсӧ эз кут воштыны, Максим муніс да кораліс Мефодь Кальӧлысь чойсӧ — Инессаӧс, код вӧсна и Кальӧ кӧсйыліс кисьтны Максимлысь пиньсӧ. И гӧтрасисны вичкоын венчайтчӧмӧн. Куим во дорвыв Инесса чужтіс куим нывкаӧс. Олӧмыс вӧлі сьӧкыд и уна йылӧмыс эз нин и ков. Куш ас овмӧсыд доходсӧ сетіс этша. Уездын сэки вӧлі вӧр лэдзан некымын фирма. Арсянь тулысӧдз и Ягдорса, и Юсьбӧжса крестьяна мырсисны вӧрын; кӧть и эз уна, но нажӧвитісны сьӧм. Сэні жӧ уджаліс и Максим. Сезонникъяс олісны рыныш кодь ичӧтик керкаясын, сиктӧ волісны шоча.

Куим посни челядьнад эз аддзыв инсӧ да покойсӧ Инесса. Гортгӧгӧрса уджсӧ бергӧдны отсавны волывлісны мамыс да энькаыс. А кор сьӧктіс нёльӧдысь, Инесса дыр эз и думайт: муніс Ӧнись Пекла ордӧ перйысьны. На костын некутшӧм лӧгалӧм эз вӧв. Мӧдарӧ, Пекла веськыда висьтасьліс, мыйла примитліс ас дінас том Максимсӧ. И норасьліс, и жалитліс асьсӧ, пӧрысьладор пӧ коля ӧтнам да. Инесса лӧньӧдліс сійӧс:

— Ӧнисимовна, тэ зэв мича, мужикъяслысь синсӧ манитана. Оз ӧд весь тэ вылӧ любляйтчыны том зонъяс. Кӧсъян кӧ, тэ аддзан аслыд пӧвтӧ...

— Ме ӧд другъястӧ лӧсьӧдлі сы ради, мед кага чужтыны. А Енмыс тай сідз эз и сет. Тыдалӧ, уна грека ме, бабаясыдлысь пытшпитӧ вӧтлӧмысь менӧ сідзсӧ накажитӧ. Кора эськӧ Енсянь прӧщасӧ да.

— А Зосимтӧ он жалит?

— Ог. Ме рад, Юсьбӧжад семьятӧ лӧсьӧдіс да, челядь пӧ быдтӧны. Мен локтан во нелямын ар тырӧ, сьӧктан пӧра на эськӧ, но оз артмы кагаыс да кӧдзавны куті мужикулов дінас. Гашкӧ, коркӧ и, сюрас кӧ менлы кодьыс, кодӧскӧ и вайӧда на гортӧ, тӧварыш пыдди. Код тӧдас, кутшӧм на лоӧ водзӧ олӧмыс.

А водзӧ олӧмыс дыр на вӧлі гудыр да гажтӧм. Сӧмын на пансисны бурланьӧ вежсьӧмъяс — и ӧзйис война. Революция бӧрын олӧмыс сідз эз и пуксьыв успаньвыв, власьтъяс то ӧтиног, то мӧдног тешитчисны уджалысь йӧз вылын — медся вежӧраяссӧ да зільяссӧ мыжтӧг пуксьӧдалісны, мӧдӧдісны лагерьясӧ да ссылкаясӧ, тшӧтш и лыйлісны. Тадзи стрӧитім социализм! Ӧні со нёльӧд во нин мунӧ война. Нелямын витӧд вося Ва вежӧдан лун водзвылын Ягдорын содіс нӧшта ӧти дӧва — Инесса. Максим пӧгибнитӧма Польшаса ӧти кар дорын. Сэк сылы вӧлі нелямын сизим арӧс. А вот кызь ӧти арӧса красноармеец-комсомолец Веня Турьев йылысь ӧнӧдз абу некутшӧм юӧр.

Дас куим во нин Ягдорын вичко тупкӧмсянь. Арлыдаджык йӧз бура помнитӧны, кыдзи Ва вежӧдан войӧ вичкоӧ волісны став сиктӧн кианыс дозъясӧн, медым босьтны сэтчӧ вежа ва. Гортаныс локтӧм бӧрын быдӧн ньылыштліс сійӧс некымын вом тырӧн, сэсся пызйылісны ванас став керка-картасӧ. Тайӧ пӧ видзӧ лёкторъясысь да вомидзысь. Неуна койыштлісны и юкмӧсӧ, мед эз пырны сэтчӧ мутияс и эз тшыкӧдны юан васӧ. Крещенньӧ дырйи пӧ весиг визувтысь юын ваыс аслыспӧлӧс бурдӧдчан вына, сы вӧсна мый сэні купайтчӧ ачыс Исус Кристос. Ягдорса мужикъяс асывсяньыс кианыс пыридзӧн лэччылісны ю вылӧ, писькӧдлісны сэтчӧ йӧрданъяс. Нывбабаяс гумовтлісны васӧ ведраясӧ и пельпом выланыс лайкыд карнанӧн катлісны пывсянӧ. Крещенньӧ лунӧ быд пывсянысь юрйыв ӧшинь пыр пуритліс сьӧд тшын. Корӧсясьӧмӧн да бурдӧдчан ваӧн мыссьӧмӧн йӧз зільлісны мынтӧдчыны быдсикас висьӧмъясысь. Мед лоисны мичаӧн, нывъяс мыссьылісны крещенньӧдырся лымйӧн. Мам-бать пыртлісны тайӧ лунас вичкоын ассьыныс кагасӧ, ныв-зон сёрнитчылісны локтан свадьба йылысь. Кодсюрӧ, Енлы ёна эскысьяс да Ен нога олысьяс, ӧшинь улас ӧзтылісны идзас нӧб, медым вежа ваын купайтчӧм бӧрын Исус Кристос вермис шонтысьны би дорас.

Тайӧ важ традицияяссӧ йӧз кутісны вунӧдны, стӧчджыка кӧ, тшӧктісны вунӧдны. Крестьянин мырсис-пессис, уджаліс ныр вылас усьтӧдз, а водзӧсыс — тӧщӧ трудодень. Коньӧръясӧй коми аньясӧй, мынланныд-ӧ коркӧ тужа-нужасьыс?!

16

Анна Платоновна татшӧм кыпыднас важӧн нин эз вӧв. Кольӧм арнас Трепил му вылысь идралӧм да колхозникъяслы юкӧм идыс Ягдорын мездіс кулӧмысь вель уна мортӧс. Ӧд торъя нин сьӧкыд вӧлі крестьяниныдлы войналӧн бӧръя воыс. Уджалысь кияс ӧтарӧ чинісны, кӧдза муяс изгармисны, коркӧя туруна видзьяс эндісны, тыртӧммисны скӧт картаяс. Кывсис да, унаӧн кувсьӧмаӧсь тшыгла омӧльтчӧмла Вӧльдінын, Ручын, Вочын, Мысын, Скӧрӧдумын, Пожӧгдінын, Бадьёльын — кувсьӧмаӧсь мужичӧйяс, нывбабаяс и челядь. Йӧз олісны ӧшинь ув йӧрын быдтӧм вӧлӧга да тшак-вотӧс вылын, быдсикас турун да кач вылын. Лёкиник сёян вӧсна кӧвъясьлісны висьӧмъяс, а мынтӧдчыны наысь лекарствояс эз вӧвны.

Лун-мӧд сайын, март помын, Анна Платоновналы верӧссяньыс воис письмӧ: победа пӧ абу нин ылын, матысмам пӧ Берлинлань, кутчысьӧй пӧ! Миян ротаысь унджык боецыс пӧ Ленин чужан лунсянь 75 во тыригкежлӧ пырисны Коммунистическӧй партияӧ. Пыри пӧ и ме тшӧтш. Частьса командир пӧ неважӧн менам морӧсӧ пысаліс «За отвагу» медаль. Регыд пӧ помӧдз пасьвартам фашистъясӧс и воам гортӧ. Землякъяслы пӧ биа пӧсь поклон. Тыдалӧ, гижлӧма кутшӧмсюрӧ гусяторъяс, цензураыд письмӧсьыс унатор киритӧма. Анна Платоновна тайӧ бӧръя письмӧсӧ новлӧдліс сьӧрас. Налы, кодъяс пыравлісны правленньӧӧ, письмӧсӧ лыддьыліс гора. Дерт, эз ставнас. Кӧні гижӧма асьсӧ да челядьсӧ радейтӧм йылысь, эз лыддьыв.

Сэк, кор найӧ гӧтрасисны, Платон Анналы вӧлі кызь кык ар, а Ӧстап Васьлы дас кӧкъямыс. Найӧ овлісны орчча керкаясын, но эз чайтлыны, мый лоасны коркӧ гозъяӧн. Анна воддза кадсӧ пуктіс суседсӧ челядь туйӧ, но кымын водзӧ, сымын ёнджыка кутіс воны сьӧлӧм вылас. Вась тайӧс гӧгӧрвоис и Анна дінӧ мырдӧнсӧ эз пондыв, виччысис стрӧка, кор позяс висьтасьны суседкасӧ радейтӧм йылысь.

Ӧтиысь Анна нуӧдіс том суседсӧ пув вотны. Мунісны катыдса ягӧ, Таркойт сайӧ. Сиктсаяс пырджык вотчылісны кывтыдса вӧръясын, катыдсасӧ эзджык радейтлыны, кӧть и местаясыс тшак-вотӧсаӧсь. Буретш сэтчӧс чӧс туй вылын кызь сизимӧд воын ош косявліс Як Марьялысь батьсӧ. Дерт, вӧралысьясыд кыйсисны сэні петляясӧн и, лэчьясӧн и. Пыдӧдз пармаас писькӧдчылісны, лэптісны вӧр керкаяс да кузь кока тшамъяяс.

Асылыс мича, югыд шондіа. И Анна, и Вась сюмӧд чуманысь ӧтдор босьтісны мыш саяс и кокньыдик пестер. Пувйыд кӧ уна, кокни вотнысӧ и ӧдйӧ ӧкмӧ. Босьтісны тшӧтш и нуръясянтор — кӧвдум да йӧв. Лӧнь, оз вӧрзьывны весиг кузь туганъяса пу йывъясыс. Водз ар, тшак-вотӧсӧн озыр сентябр. Семен лунӧдз вежон на, оз на чуавны ошъяс, позьӧ и пыдӧджык вӧрас пырны, дзуаджык местаяс корсьны. Анна нырщикаліс, асьсӧ ыджыдджык да сюсьджык туйӧ пуктіс да.

— Меысь ылӧ эн торйӧдчы. Вотчы сідз, мед ме век вӧлі тэнад син улын, — ӧлӧдіс Анна. — Пестертӧ пу вож вылӧ ӧшӧд, ӧшӧд сідз, мед ылӧдз тыдаліс.

— Тӧда, тӧда, ме вед абу нин ва челядь.

— Ме дінын челядь на, — кыпъяліс нылыд.

— Сэтшӧм пӧрысь али мый тэ? Ачыд на челядь кодь. Аддзылі вед пасьтӧгыд купайтчигӧн.

— Кор аддзылін?

— Унаысь нин аддзылі. Важ Эжва дорӧ кӧ лэччан, сідзкӧ, купайтчыны. А ме гусьӧник тэ бӧрысь, бадь пиас дзебся и видзӧда тэ вылӧ. Гӧгӧр тэнад сэтшӧм мичаник, а, мыйлакӧ, век на мужиктӧм.

— А вот тэ дӧгадайтчы, мыйла ме ӧнӧдз мужиктӧм. Дӧгадайтчан кӧ, куимысь окышта. Окасьлін эн на кодкӧдкӧ?

— Окасьлі, дзолядырйи здӧвӧльысь ворсігӧн.

— Кымын арӧс эськӧ тэн?

— Кольӧм Василей дырйи дас кӧкъямыс тырис. Сэк менам нимлунӧй.

— Но, а метӧ чайтлі, мися кӧ, дас сизим на. Абу нин тай ва челядь, жӧник нин тай вӧлӧмыд. Мыйла эськӧ некодкӧд он колльӧдчыв?

— Тэ мен колан, сэсся некод оз, — ӧтарӧ збоймис Вась.

— Ме вед сы вӧсна жӧ-й верӧстӧм, тэнсьыд быдмӧмтӧ виччыся. Вай вотчыштам, тані гырысь туся пувйыс.

Сир дукӧн ӧвтӧ вӧрыс, кольмӧдӧ юртӧ. Енэж вевта горнича кодь пожӧма ягыс. Абу ном-геб ни гут. Чӧв-лӧнь. Сӧмын кылыштлӧ вотчысьяслӧн гӧлӧсныс, да кӧнкӧ дзик матын сизьлӧн котшкӧдчӧм — кузь да ёсь нырнас пу кырсь потасъясысь номыръяс кокалӧм. Сизь моз тэрыба кокйисны сьӧдӧдз кисьмӧм пувсӧ и ныла-зонма. Ӧти чуман тырӧн кисьтісны пестерӧ. Шондіыс вылын на, эз на нёр весиг лун мӧд джынъяс.

— Вотам нӧшта чуман тырӧн? — юаліс Анна.

— Вотам. Пӧръялін тай менӧ...

— Эг гӧгӧрво.

— Пӧръялін, мися, менӧ. Кӧсйылін жӧ окыштны.

— Эн пов, эг вунӧд. Тасянь верст нёль сайын вӧр керка. Кӧсъян кӧ, ветлам.

— Кысь тӧдан?

— Ме тані унаысь нин вӧвлі.

— Кодкӧд?

— Вежӧгтан али мый?

— Код тӧдас, юавсис тай-а.

— Тайӧ ордымыс, кыті ми локтім, абу чӧс туй, а вӧчисны вотчысьяс. Асьныс вӧралысьясыс таті жӧ кайӧны асланыс угоддьӧясӧ. Менам батьлӧн вӧр керкаыс гортсянь дас кымын верст сайын, таті жӧ колӧ мунны. Мамӧкӧд тані частӧ вотчылім.

— А матысаджык керкаыс кодлӧн?

— Сергей Емельлӧн. Сылӧн пӧ вӧралан керкаыс куим.

— Ветлам нӧсь, вотчигмоз.

— Пестеръяснымӧс кольлам. Бӧра-водзасӧ ветлігмоз и тыртам чуманнымӧс. Сэсся вед му выв уджъясыд таляласны да некор лоӧ вӧрӧдыд шӧйтны. Колкозад пырны гижсинныд?

— Эгӧ на.

— Коді пӧ оз ло колкозын, гырысь вузвотъяс налы лоасны. Вермысь йӧзсӧ пӧ, нывбабаясӧс и мужичӧйясӧс, колкозникъясӧс и единоличникъясӧс мӧдӧдасны кер лэдзны. Коді пӧ оз мун либӧ кутас пыксьыны, кутасны штрапуйтны, весиг сетны судӧ.

— Кӧть мый эн шу, но лёк олӧм пуксис.

— Ладнӧ, ог кутӧй сы йылысь думайтны. Поводдяыс со кутшӧм мича, быттьӧ Енмыс тэа-меалы козьналіс татшӧм шоныд лунсӧ. Нимкодясьны колӧ!

Мунісны вотчигтыр да кадъясӧн вотӧссӧ апалігтыр. Вась сідз эз и гӧгӧрво помӧдз, мыйла Аннаыслы ковмӧма вӧр керкаыс. Ӧстап Вась абу нин ва челядь! Абу! И кыдзи асьсӧ помнитӧ, радейтӧ ас сертиыс нёль арӧн ыджыдджык Платон Аннаӧс. Часлы, сюрас стрӧка да, ачыс на водзджык окыштас Аннасӧ. Гашкӧ, нылыс тайӧс и виччысьӧ? Оз ков мужик мортлы асьтӧ петкӧдлыны нюньӧӧн. Со и ичӧтик, ляпкыдик вӧр керка. Пыранінас лэбув, кӧні лабич да заппес. Гурйыв восьтісны ӧдзӧссӧ тӧлӧдны керка пытшкӧссӧ.

— Пӧрччыв кӧтітӧ, шойччӧд коктӧ, — уставитана сёрнитіс Анна. — Ме пӧрччыла жӧ.

Анна гӧрд пышына кӧтіа, чӧрвӧнялӧм сера чулкиа.

— Мича чулкиыс? — юалӧ ныв коксӧ чургӧдыштлӧмӧн.

— Мича.

— Ачым кыи.

— Ачыд ещӧ на мичаджык.

— А кыті медмича?

— Быдлаті: сьӧд юрсиыд, сьӧд синкымыд, чӧдлач рӧма синмыд, пув рӧма вом дорыд... — Ныла-зонма видзӧдісны ӧта-мӧд вылас и нюмъялісны. — А пасьтӧгыд дзик кага кодь. Кор вода, син водзӧ век локтан пасьтӧгыд. Тэ йылысь думъясӧн и унмовся, вӧтала тэнӧ и, ангел моз лэбалан ме водзын.

— Збыльысь мӧй радейтан?

— Радейта.

— А кужан петкӧдлыны ассьыд радейтӧмтӧ?

— Кужа. — Зонмыд петіс ку письыс и ляскысис ныв морӧс бердӧ, заводитіс окавны, Анна весиг эз удит пӧрччыны мӧд чулкисӧ. — Вай гӧтрасям.

— Кор?

— Ӧні. Вӧр-ваыс и лоӧ мед вичко пыдди, вӧр-ваыс и венчайтас мед.

— Юсьбӧжад пӧ уджалӧ на вичкоыс, попыс на пӧ эм и. Гашкӧ, нӧрӧвитлам да сэн венчайтчам.

— Огӧ. Сэні пӧ вичкоыскӧд орччӧн том йӧз восьтӧмаӧсь Енлы эскытӧмъяслысь клуб, а попыс пӧ юӧ-кодалӧ. Газетын та йылысь гижӧма. Сэтысь жӧ лыдди, районын пӧ тупкысьӧма нин дас вичко да дас сизим часовня. Регыд пӧ тупкысяс став дас нёльнан вичкоыс да кызь куимнан часовняыс. Но кыдз, Анна Платоновна, кӧсъян-ӧ лоны мен гӧтырӧн?

— Кӧсъя, Василей Ӧстапович.

Окыштчисны.

— Дась-ӧ, Анна Платоновна, лоны тэа-меа челядьлӧн мамӧн?

— Дась, Василей Ӧстапович.

Окыштчисны.

— Тэ, Анна Платоновна, зонъяслысь вежсӧ петкӧдлана. Грека али абу аслад том верӧс водзын?

Татчӧ думыштчис Платон Анна. Со тай, ва челядь туйӧ пуктыліс зонсӧ, а кутшӧм юра вӧлӧма, быдтор водзвыв окота тӧдны. Кӧть эськӧ Анна моз нёль класс жӧ и помавліс да. Нывлы нинӧмысь повны, сылӧн ставыс на сьӧрас, мый сетлӧма Енмыс.

— Абу, Василей Ӧстапович. Абу ме грека.

Окыштчисны.

Ӧдва и слӧймис Анна пӧрччыны мӧд коксьыс чулкисӧ. Кызіник, еджыд кок пӧкъясыс манитісны зонлысь муслунӧн ӧзъяна синсӧ.

— Сырман тай, кынман али мый? — кӧть и гӧгӧрвоис, мыйла сырмӧдны кутіс Васьсӧ, юаліс ныв. — Гашкӧ, ломтыштлам керка пачсӧ?

— Сӧмын тэ верман шонтыны...

— Ог ӧд ме куж.

— Велӧдчам. Ачыд тай сырман жӧ.

— Велӧдчам нӧсь. Керкаас пырам, сэні нар выйим. Али нӧрӧвитлам, гӧтрасям да сэки... — Коліс и поліс Анна.

— Ӧні и тані, мед медводдзаысь кутчысьлӧмным нэм кежланым кольӧ паметяным, — чорыда кыв кӧрталіс жӧник.

Пырисны.

— Васьӧ, яндзим мен.

— Кунь синтӧ, ме куня жӧ.

— Аддзан куньӧм синнад?

— Аддза.

— Сьӧкта кӧ?

— Но и мед. Тэ лоан мамӧн, ме — батьӧн. И кымын водзджык, сымын бур.

Ӧтсӧгласнад лӧсьыда на и ладмисны. Анна, правда, ӧтчыд да кузяа ымӧстіс. Василей польӧпи моз рукӧстліс жӧ. Керкаысь петісны лэччысь шонді кодь гӧрдӧсь; ӧтиыс тайӧ здуксяньыс лоис мужичӧйӧн, мӧдыс — нывбабаӧн. Василей кыдз мый вермис меліаліс мусуксӧ — чулкиӧдіс, чӧрвӧняліс и, кӧті кӧвсӧ кӧрталіс, сэсся ачыс кӧтіасис. Гортлань мунігмоз вотчисны, пестеръяс дорӧ вотӧдз тырис чуманныс. Верст куим колис сиктӧдз, эз на мунсьы гортаныс ни ӧтиыслы, ни мӧдыслы. Еджыд, небыд ялаа ягӧ воисны.

— Эн тэрмась, Ягдорыд некытчӧ оз пышйы, — корис Анна. — Ме век на ас садьӧ эг во. Шойччыштам.

— Со, эсійӧ пожӧм дорас кежам, сэтчӧ лӧньтасас пуксям.

— Бара нин сырмӧдӧ али мый, лӧньтас корсян?

— Сырмӧдӧ.

— Тан ог лысьтӧй, йӧзасям. Терпит рытӧдзыс.

— У-у, рытӧдзыс! А мый ваяс рытыс?

— Гортӧ нуӧдла, ме мӧдарын ӧтнам узьла, шабді вонйын.

Пӧрччисны пестернысӧ. Пуксьӧмӧн топӧдчылісны. Верман мӧй кутны асьтӧ лӧня, кор вирыд пуӧмӧн пуӧ. И бара на Васьӧ петкӧдліс ассьыс збойлунсӧ: киыслы сетіс вӧлясӧ, быдлаті шыльӧдіс-малаліс, и писькӧдчис невестаыслӧн медся гусяинӧ...

Октябрын, кер лэдзны петтӧдз, Платон Анна да Ӧстап Вась лоисны гозъяӧн. Сьӧкыд да гудыр во вӧлі, но свадьба муніс гажаа. Гӧтырыс вуджис верӧсыс ордӧ.

Колис сэксянь дас кык во да джын, а Анна Платоновналы чайтсьӧ, быттьӧ ставыс тайӧ вӧлі сӧмын на тӧрыт. Выльысь и выльысь лыддьӧ верӧсыслысь письмӧсӧ, и выльысь и выльысь син водзас сувтӧ пувйӧн ӧзъялысь гажа яг да сэні сулалысь ичӧтик вӧр керка, кӧні сійӧ, кызь кык арӧса ныв, лоис нывбабаӧн.

17

Матысмисны кык ен праздник — Благовещенньӧ да Ыджыд лун, а сідзжӧ мирӧвӧй пролетариатлӧн вождь Ленин чужан лунсянь сизимдас вит во тырӧм. Райком чукӧртліс агитаторъясӧс да пропагандистъясӧс семинар вылӧ, кӧні сувтӧдісны на водзӧ кывкутана могъяс. Сэні сёрнитіс и партия райкомса секретарь Лазарь Костин. Ен праздникъястӧ кӧ, сьӧкыд олӧм вылӧ видзӧдтӧг, крестьяна пыдди пуктылісны, то Лениныдлӧн чужан луныс налы вӧлі дзик веськодь. Агитаторъясӧс тшӧктісны вӧчны дзик мӧдарӧ: клубъясын, библиотекаясын, изба-читальняясын нуӧдны атеистическӧй беседаяс, висьтавны йӧзлы сійӧ вермӧмъяс йывсьыс, кодъясӧс шедӧдӧ Гӧрд Армия ленинскӧй коммунистическӧй партия да великӧй Сталин веськӧдлӧм улын. Лоӧ кӧ казялӧма код юра коммунистӧс либӧ комсомолецӧс, пыр жӧ колӧ юӧртны та йылысь райкомӧ.

Юсьбӧжын кӧ и партийнӧй, и комсомольскӧй организацияяс котыртчисны зэв нин важӧн, то Ягдорын ни ӧтиыс, ни мӧдыс эз вӧв. Ырыштчылісны эськӧ котыртны том йӧзлысь организациясӧ, но эз артмы. Быд семьяын эм Енлы эскысь, а комсомолецлы колӧ лоны атеистӧн. Сідзкӧ, ен ув пельӧссьыд колӧ идравны ӧбразъяс и на пыдди пуктыны странаса вождьяслысь портретъяс. Пӧль-пӧч татшӧмторсӧ вӧчны эз лэдзны. Ичӧтджык сиктъясад, кӧні школаысь, поштаысь, медпунктысь да колхозысь ӧтдор мукӧд учреждениеяс эз вӧвны, агитаторавлісны медсясӧ велӧдысь да колхозса пред.

Война воясӧ Ягдорса школаын велӧдысьясыс вежласисны зэв частӧ. Быд пӧрйӧ найӧс вайлісны кыськӧ бокысь. Пыр веськавлісны том велӧдысьяс, тыдалӧ, мӧдӧдлісны татчӧ педтехникум помалӧм бӧрын. Вӧвлі и сідз, кор нёльнан классӧ велӧдліс ӧти учитель. 1944–1945 велӧдчан воын уджаліс школаын буретш ӧтнас Екатерина Михайловна — ачыс Ручысь, ар кызь вита; кузиник, вӧсньыдик, мичаник чужӧма. Син саяс верстьӧ зонъяс нимтылісны «артисткаӧн». Сэкся пӧраӧ став мича ань йывсьыд шулісны: дзик пӧ артистка либӧ рочакань кодь. Ягдорса зонъяс пиысь кодсюрӧ босьтчыліс сибӧдчыны Екатерина Михайловна дінӧ, но весьшӧрӧ.

Челядь радейтісны ассьыныс велӧдысьсӧ. Сиктӧ шочиника вайлывлісны кино. Пес да карасин тырмытӧмла тӧвнад клубыс эз уджав, и киносӧ петкӧдлісны школаын. Екатерина Михайловна водзвыв сёрнитчыліс киномеханиккӧд: челядьӧс кӧ пӧ лэдзан билеттӧг, школаысь залсӧ сета, а он кӧ пӧ — ог сет. Механиклы воштысьны лолі некытчӧ.

Екатерина Михайловна йылысь паськавліс и лёк сёрни: быттьӧкӧ пӧ сійӧ нутреч, сы вӧсна и оз сибӧд ас дінас зонъясӧс. Но сёрниыс ӧдйӧ бӧр кусіс. Велӧдысь да колхозса пред олісны орчча керкаясын, и Анна Платоновна субӧта рытъясӧ чукӧстлывліс сійӧс ӧтлаын пывсьыны. Як Марья ӧтчыд юаліс председательлысь: збыль пӧ ӧмӧй велӧдысьным нутреч? Тайӧ кывйыс ягдорсалы тырвыйӧ гӧгӧрвотӧм, но йӧз сёрниӧ вӧлі пырӧма, весиг кага вайтӧм аньясӧс нимтылісны «кос сювъя нутречӧн». Ӧти нывбабаӧс, коді абу нин ловъя, прӧзвище сертиыс шулісны Нутреч Агниӧн. Тадзсӧ нимтылісны сы вӧсна, мый сиктын сійӧ вӧлі дзик ӧти куритчысь ань.

— Екатерина Михайловнаыд зэв лӧсьыдик ныв, сыын ставыс нывбабалӧн, — шуис сэк Анна Платоновна.

— Век на ныв али мый? — шензьыштіс Як Марья.

— Ныв, люба-й, ныв. Эг на пӧ некодкӧд кутчысьлы. Жӧникыс воюйтӧ, ас кодьыс жӧ том. Виччысьӧ жӧниксӧ, сы вӧсна и оз примит татчӧс зонъястӧ, кӧть и петӧ вежныс налӧн.

— Ме кодь арлыда Екатерина Михайловнаыс, а менам пилы таво нёль арӧс нин тырӧ. Тӧді кӧ, мый пансяс войнаыд, эг на жӧ эськӧ пет верӧс саяд да.

— Оз ков каитчыны, Емель Ваньыд зэв прамӧй морт вӧвлі. Аянывсяньыд, Лизасяньыд волывлӧ письмӧыс?

— Важӧнкодь нин эз вӧв. Бӧръя письмӧас тай гижӧма, война пӧ воӧ помлань, регыд пӧ локтам гортӧ.

Апрельыс шоныд. Шондіыс ёна нин сёйӧ лымсӧ. Керка пельӧсъясӧ ӧшйисны пыридз кодь кыз да ёсь пома йинёньяс. Керка вевтъяс вылысь шыблалісны сӧнікзьӧм, сьӧктаммӧм лымсӧ. Лунъяс нюжалӧны, шондіыс вӧр-пу саяс пырӧ кӧкъямыс час бӧрын нин. Благовещенньӧ лыддьылісны медся ыджыд ен праздникъясысь ӧтиӧн. Быд сиктын тӧдісны, мый тайӧ лунас, апрель сизим лунӧ, Дева Мария сьӧктӧма Вежа Ловсянь. Войся ангелыс юӧртас сылы: чужтан пӧ Пиӧс и сетан сылы ним — Исус.

Дева Мария сьӧктан лунӧ эз позь весиг жель бергӧдны. Быдсикас удж лыддьысьыліс ыджыд мыжӧн. Тайӧ лунас пӧ лэбач аслыс позсӧ оз вӧч и ныв оз кы аслыс кӧсасӧ; адын пӧ грешникъясӧс оз мучитны и сетӧны налы шойччӧг. Тайӧ лунас пӧ ёнджыка колӧ сёрнитны гӧра-кӧдза да выль урожай йылысь.

Сёрнитӧны и Ягдорса крестьяна, сӧмын тай сёрнинад муястӧ он вынсьӧд. Овмӧсын лысьтан скӧтлӧн юр лыдыс ёна чиніс, кӧрым тырмытӧмла мӧсъяс йӧвсӧ сетӧны этша. Дыр на кӧ оз кус войнаыс, колхоз помӧдз усяс кок йывсьыс, кӧть и усьнысӧ некытчӧ нин. Анна Платоновна корӧ асьсӧ мездыны предалӧмысь, но колхозникъяс тшӧктӧны на терпитыштны. И терпитӧ. Вын-эбӧссӧ нывбабалы сетӧ сійӧ, мый радио ӧтарӧ висьталӧ фашистъяслӧн территория вылын Гӧрд Армиялӧн вермӧмъяс йылысь. И гортас кевмысьӧ Енлы, мед эськӧ верӧсыс, Ӧстап Васьыс, киӧн-кокӧн бергӧдчис фронт вылысь.

Ен ув пельӧс тыр гырысь и посни важ ӧбразъяс Сергей Емельлӧн керкаын. Молитваяс лыддигтыр юрбитӧ Трепил Иван Ӧгаш, шӧпкӧдӧ аслас челядьлысь нимъяссӧ — некор вунлытӧм Ванюкыслысь да Лизукыслысь. Кӧть и тӧдӧ, пиыс некор нин оз бергӧдчы гортас, век на пуктӧ ловъя пыдди. Гӧгапиыс, Володяыс, дзик батьыс кодь, и сійӧ кутас казьтывны Ванюксӧ нэм помӧдзыс. Мед Енмыс видзас Лизуксӧ — Ӧгрӧпеналысь да Сергей Емельлысь кызь сизим арӧса кагасӧ! Воробьёвъяслӧн семьяын тайӧ воас куим юбилей: моньыслы, Як Марьялы тырӧ кызь вит арӧс, Ӧгрӧпеналы чужан лунсяньыс — нэм джын, Сергей Емельлы — ветымын вит. Слабог, ставныс дзоньвидзаӧсь, виччысьӧны войналысь регыдджык кусӧмсӧ.

Война воясӧ верстяммисны тӧрытъя нывкаяс да зонкаяс, лоисны жӧника-невестаясӧн; мамъясныскӧд, пӧль-пӧчныскӧд ӧтлаын ас выланыс нуӧны став нуждасӧ, вӧчӧны став сьӧкыд уджсӧ. Екатерина Михайловналӧн водзмӧстчӧмӧн том йӧз котыртлісны клуб пӧрадокӧ вайӧдӧм кузя субӧтник. Ӧшинь увсьыс весалісны лым, пелькӧдісны пытшкӧссӧ, дзоньталісны лабичьяс, мыськалісны ӧшиньяс. Сцена вылас стен пӧлӧныс весйӧд, кӧні куйлісны войнаӧдз на вайлӧм нигаяс да газет чукӧръяс. Вичко пыдди клуб тані лоис дас куим во сайын. Ӧткымын сиктын кӧ вичкояссӧ сэки сетісны Енлы эскысьяслӧн общинаяслы, то Ягдорысь босьтіс аслас баланс вылӧ Юсьбӧжса сиктсӧвет. Ӧні дыр нин оз пемды и лои места, кӧні кутасны гажӧдчыны том йӧз. Льӧмдінысь ли, Юсьбӧжысь ли кӧ кодкӧ локтас лыддьыны Ленинлӧн юбилейлы сиӧм лекция, чукӧртласны сиктсаӧс клубӧ. Кывсис да, кӧсйӧ пӧ волыны ачыс сиктсӧветса юралысь Пелагея Петровна. Ягдорсалы сійӧ важысянь тӧдса, ӧти кадӧ велӧдліс татчӧс школаын. Став вир-яйнас Журавлёва вӧлі коммунистӧн; и кутшӧм кӧть шыбӧльяс эз вӧвны сылӧн олӧмын, тырвыйӧ эскис партиялы. Быд пӧрйӧ и быдлаын пасйыліс сӧветскӧй йӧз олӧмын Октябрса революциялысь да Ленинлысь тӧдчанлунсӧ. Эскыліс сідз жӧ, кыдзи и эскылісны миллионъяс. И, сэк жӧ, морӧсас пыр новліс Исус Кристосӧс серпасалӧм эзысь перна. Гашкӧ, сійӧ пернаыс и видзӧ нелямын нёль арӧса нывбабаӧс лёкторъяссьыс.

Комынӧд воясӧ, кор странаын тыр ӧдӧн уджаліс репрессивнӧй машина, Сыктывкарса совпартшколаын велӧдысьясӧс, шуисны троцкистъясӧн да, арестуйтісны. Пуксьӧдісны и найӧс, кодъяс сэні велӧдчылісны. Но Пелагея Журавлёва колис вӧля вылӧ, кӧть и вӧтлісны и партияысь, и удж вывсьыс. Ас районас сылӧн авторитетыс вӧлі зэв ыджыд, и кад кольӧм мысти бӧр примитісны партияӧ. Сы йылысь, мый коммунист Журавлёва олӧ нёньяс костас пернаӧн, тӧдісны сӧмын ачыс да пиыс — Витя, коді Юсьбӧжын семилетка помалӧм бӧрын велӧдчис Льӧмдінса шӧр школаын. Пелагея Петровна оліс верӧстӧг, а кодсянь вӧлі Витяыс стӧчасӧ некод эз тӧд.

Пелагея Петровна локтӧ Ягдорӧ оз сӧмын Ленин йылысь лекция лыддьыны, но и ыджыд сёрни лоӧ гӧра-кӧдза нуӧдӧм йылысь. А колхозникъяслы тулысыс бара на лоӧ зэв сьӧкыд. Звӧнитлӧма Анна Платоновналы, шуӧма: локта пӧ Благовещенньӧ бӧрын лун кык мысти.

18

Лэччысь шондіыс югзьӧдіс и шонтіс Георгий Евгеньевичлысь комнатасӧ. Ӧшинь дорас пуксьӧмӧн сійӧ лыддис сӧмын на воӧм районнӧй газет. Мӧд лист бокас вӧлі ыджыд статья, кырымалӧма сійӧс роноӧн веськӧдлысь. Гижӧдас висьтавсис сы йылысь, кыдзи помалісны районса школаяс коймӧд четверть. Начальнӧй школаясын кӧ серпасыс терпитана, то сизим вося да шӧр школаясын сьӧлӧмтӧ нюкыртана: шӧркодя быд коймӧд велӧдчысь двоечник. Льӧмдінса шӧр школаын куимсё кӧкъямысдас ныв-зонмысь сё ветымыныс велавтӧмъяс лыдын. Юсьбӧжын сё сайӧ школьник, джын мындаыслӧн эм «два», но тайӧ абу на медомӧльяс лыдын. Кужса семилеткаын сё велӧдчысь пӧвстысь сизимдассӧ кӧть кольӧд мӧд во кежлӧ. Районын таысь некод некодӧс эз дивит и эз кӧрит. Тшыгъялісны колхозникъяс, тшыгъялісны и челядь. Гижны некытчӧ и нинӧмӧн — абу ни тетрадь, ни чернила. Веськыд мат да и ставыс. Быдлаын войналӧн пинь туй, кӧть и Коми му вылӧ эз гылавны бомбаяс.

Георгий Евгеньевич оліс водзӧ вылӧ югыд лачаӧн, семья котыртӧм йылысь думъясӧн. Оз кут бӧрйысьны, коралас Ольга Ермолаевнаӧс. Мед кӧть и вӧвлӧма верӧс сайын, некыт на сылӧн эз тшык ни эз чин. Юсьбӧжсаяс частӧ аддзывлӧны найӧс ӧтлаысь, чайтӧны весиг, мый быттьӧкӧ весиг мусукасьӧны нин. Но, збыльысьсӧ, быд колльӧдчӧм помасьліс сӧмын окыштчӧмӧн. Гӧтрасьны эз тэрмась ни ӧтиыс, ни мӧдыс. Сёрнитчисны да, виччысьлам пӧ война кусӧмсӧ. Ольга корис пыравны Георгийӧс гортас, мамӧкӧд пӧ матысяньджык тӧдмасянныд. Илля Вера дӧвӧль колис, кор нылыс висьтасис директоркӧд аддзысьлӧм йывсьыс. Георгий Евгеньевичыс ӧд сылы абу сӧмын школаса директор, а Лазарь Кузьмичлӧн важся бур ёрт. Мед, зятьӧн кӧ лоас Игнатовыс. Локтас кӧ корасьны, бытьӧн благӧслӧвитас.

— Кор ми ас кежынӧсь, шу менӧ вичавтӧг, — колльӧдчигӧн Ольга дінӧ шыӧдчис жӧникыс.

— Кыдз нӧ лоан вичавтӧгыс — Георгий, Григорий, Юрий али Ёгор?

— Менам нимлунӧй тувсов Ёгорей лунӧ, а чужсьылӧма неуна сёрӧнджык. Кыдз ачымӧс помнита, Ёгорӧн менӧ некор эз шулыны, пырджык шулісны Гришаӧн, документъясын ме Георгий.

— Став нимыс мича, кӧть кыдз оз шуны.

— Аслад нимыд абу жӧ мисьтӧм, ас кодьыд жӧ мича. Буретш сюрс во сайын, 945 восянь 966 воӧдз, Киевскӧй Русьӧн веськӧдліс тэнад тьӧзӧыд — великӧй княгиня Ольга. Роч феодальнӧй государство ёнмӧдӧмын сылӧн пайыс зэв ыджыд, и христианскӧй вичко пыртӧма сійӧс вежа войтыр лыдӧ, мӧд ног кӧ, шуӧма сійӧс святӧйӧн.

— Кузь нэма-ӧ вӧлі княгиня Ольгаыс?

— Оліс кӧкъямысдас арӧсӧдз. Веськӧдліс государствоӧн сійӧ воясӧ, кор пиыс, великӧй князь Святослав Игоревичыс, вӧлі ичӧт на, а сідзжӧ сэк, кор пиыс мунліс походъясӧ. Святослав Игоревичыс вӧвлӧма повтӧм полководецӧн.

— Сюрс во сайын нин йӧзыс вӧвлӧмаӧсь сэтшӧм кузь нэмаӧсь.

— Важ йӧзыд вӧвлӧмаӧсь и зэв вежӧраӧсь. Миян эраӧдзса нэмъясӧ нин древньӧй мирса государствоясын вӧвлӧма асланыс гижанног да литература, культура да искусство. Гашкӧ, кывлін мувывса сизим дивӧ-шензьӧдантор йылысь?

— Кывлі, но вунӧма нин. Ӧтиӧс, пӧжалуй, тӧда. На лыдӧ пырӧны Египетса пирамидаяс.

— Сідзи-й эм. А пирамидаяссӧ стрӧитлӧмаӧсь миян эраӧдзса кык сюрс воясӧ.

— Мый нӧ эськӧ пирамида пытшкас? — окота тӧдны Ольгалы. Быд пӧрйӧ, колльӧдчигъясӧн, сійӧ тӧдмалӧ Георгий Евгеньевичсянь мыйкӧ выльтор. Мӧд ногыс эз и позь, ӧд библиотекарыдлы да клубӧн веськӧдлысьыдлы колӧ лоны сиктын культура паськӧдысьӧн. Сідзкӧ, колӧ тӧдны унатор, тшӧтш и му вылын сизим дивӧ йылысь.

— Сэтчӧ дзебӧма Древньӧй Египетса фараонъясӧс, мӧд ног кӧ, царъясӧс да налысь гӧтыръяссӧ. Мортӧс шензьӧдана сизим памятникысь миян лунъясӧдз кольӧмаӧсь сӧмын пирамидаяс.

— А мукӧдыс кытчӧ лоисны?

— Кадыс бырӧдіс.

— На йылысь тӧдан жӧ?

— Энлы, мыйсюрӧ уськӧда тӧд вылӧ. Древньӧй Грецияса Олимпия карын, сэтчӧс ӧти вичкоын, вӧвлӧма Зевслы статуя, кодӧс вӧчлӧмаӧсь чистӧй зарниысь, а чужӧмсӧ да кияссӧ — слӧн лыясысь. Код сэтшӧм Зевсыс? Сійӧ — сэкся кадӧ енъяслӧн цар.

— Ачыд, Гриш, эскан Енмыдлы?

— Ме веруйтысьяслӧн семьяысь. А кыдзи коммунист, лыддя ачымӧс атеистӧн. Эг кӧ вӧв партияын, школаса директорнад эськӧ эз индыны. Да, дум вылӧ усис нӧшта ӧти дивӧ. Кывзан?

— Кывза. Помнита да, Ӧнтӧн Ракинлӧн кыв йылын век вӧлі ӧти сёрни: кыдз унджык лэдзны вӧр. Сійӧ вед вӧлі Коми обласьтын нималана стахановецӧн. Таво ар тырӧ сизим во сыкӧд торъялӧмсянь. Енмӧй, мый ӧдйӧ лэбӧ кадыс! Эг на аддзыв шань олӧмсӧ, а кызь ӧкмысӧд ар нин матысмӧ.

— Вай ог кутӧй шогавны. Весиг медсьӧкыд здукъясӧ оз ков усьны сьӧлӧмнад. Вот помасяс войнаыс и пансяс дзик выль нога олӧм — унджык кутам сьывны-йӧктыны, унджык кутам нюмъявны, а школьникъяслӧн тырмымӧн лоасны нига-тетрадьяс, унджык ныв-зон кутасны велӧдчыны вузъясын да техникумъясын. Чайта да, тэа-меалӧн челядьным бура нин кутасны овны.

— Ой, кутшӧм на ылын сэтчӧдз. Гриш, водзӧ на висьтав дивӧяс йывсьыд.

— Тӧдан, мыйсянь артмӧма «мавзолей» кыв?

— Ог.

— Древньӧй Грецияса ӧти карын овлӧма цар Мавзола. Кувсьӧм бӧрас сылы стрӧитасны зэв ыджыд да мича гробница, мӧд ног кӧ, дзебанін. Сійӧ кадсяньыс и сэтшӧм дзебанінъяссӧ Мавзола ним кузя кутасны шуны мавзолейясӧн. Миян странаын ӧти мавзолей, кӧні куйлӧ Ленин. Быд школьниклы тӧдса, мый море-океанъясӧд ветлысь корабльяслы туйсӧ индӧны маякъяс. А медводдза маяксӧ вӧлі стрӧитӧма Александрийскӧй заливса ӧти ді вылын миян эраӧдзса кыксё сизимдас воын нин. Войнас маяк вылас ӧзтылӧмаӧсь ыджыд бипур. Сы гӧгӧр сувтӧдлӧмаӧсь Архимедӧн вӧчӧм зеркалӧяс, и би югӧрыс морякъяслы вӧлӧм тыдалӧ зэв ылісянь.

— Збыльысь тай сюсьӧсь вӧлӧмаӧсь важ йӧзыд.

— Кызьӧд нэмӧдз унатор воис Древньӧй Грециясянь. Ме казьтышті нин Олимпия кар да енъяслӧн цар Зевс йылысь. Тайӧ карас миян эраӧдзса сизимсё сизимдас квайт воын мунӧмаӧсь медводдза Олимпийскӧй ворсӧмъяс, кодъясӧс вӧлі сиӧма Зевс енлы. Праздник дырйиыс мунлӧмаӧсь абу сӧмын спортивнӧй, но и музыкальнӧй ордйысьӧмъяс. Ворсігчӧжыс дугӧдлӧмаӧсь став сикас войнаяс. Вермысьяссӧ наградитлӧмаӧсь лаврӧвӧй венокъясӧн, сувтӧдлӧмаӧсь налы памятникъяс.

— Гриш, мен тэкӧд зэв гажа, но колӧ нин пырны гортӧ. Аски лекциятӧ кывзыны волан клубад? Благовещенньӧ аски, водзті кӧ, став сиктӧн эськӧ локтісны вичкоад.

— Вола. Пӧдлиннӧ, коді нӧ локтӧ лекциянас?

— Пелагея Петровна тай шуис, локтӧ пӧ районса прокурор Володин. Тшӧктіс ыджыда гижны юӧртӧм и ляскыны клуб стенӧ. Бӧрыннас лоӧ кино «Секретарь райкома», а Ягдорӧ шуисны катӧдны «Человек с ружьем». Лоӧ кӧ кадыд, видзӧдам киносӧ.

— Видзӧдам, кӧть и унаысь нин петкӧдлісны.

— Сэні Наташа нима героинялысь рольсӧ ворсӧ Марина Ладынина, менам радейтана актриса. Сійӧ жӧ ворсӧ «Богатая невеста», «Трактористы», «Свинарка и пастух» фильмъясын.

— Тӧдан-ӧ, тэ ачыд мыйӧнкӧ да мунан Ладыниналань. Сӧмын тэ сы серти мичаджык.

— Сералан ме вылын?

— Некутшӧм абу серам, а шуи став сьӧлӧмсянь.

— Пасибӧ нӧсь. А Ёгорей лунад нӧ тэн, Георгий Евгеньевич, збыльысьсӧ кымын ар тырӧ? — тӧдӧ эськӧ арлыдсӧ, а мыйлакӧ бара на юаліс Ольга.

— Комын.

— Мыйла эськӧ ӧнӧдз гӧтыртӧм?

— Тэнӧ корси.

— Он пӧръясь?

— Ог. Великӧй Пушкин комын кыкӧн гӧтрасис. Олісны гӧтырыскӧд квайт во, а Натальяыс удитіс чужтыны нёль челядьӧс — кык нылӧс да кык пиӧс.

— Зато Натальяыс петіс Пушкин саяс дас ӧкмыс арӧсӧн.

— А ме радейта кызь ӧкмысаӧс.

— Дӧваӧс?

— Дӧваӧс! Генерал-адъютант Ланскойлы вӧлі нелямын вит, кор сійӧ гӧтрасис нёль челядя дӧва, комын кык арӧса Наталья Николаевна Пушкинакӧд. Натальяыс петіс верӧс саяс мужикыслӧн кулӧм бӧрын сизим во мысти. И нӧшта ӧти нылӧс чужтіс Ланскойсяньыс.

— Ми Антонкӧд торъялім тожӧ сизим во сайын.

— Но вот, воис кад и тэн петны верӧс сайӧ.

— Сёрнитчим нин: виччысьлам война кусӧмсӧ. Кӧсъя юавны ӧтитор, да век ог лысьт.

— Любӧйтор юав.

— Дёмаад уджалігӧн уна нылӧс лӧсьӧдлін?

Георгий Евгеньевич виччысис, мый коркӧ юалас татшӧмторсӧ Ольгаыс и воча кывйыс дась нин вӧлі.

— Сэні ме нёльнан классӧ велӧді ӧтнам и нывъястӧ ылӧдлӧм вылӧ кадыс эз вичмыв. Сэсся-й, ичӧтик сиктад учительыд зэв пыдди пуктана морт, колӧ бура кутны асьтӧ... — Игнатов лыддьӧдліс то ӧтитор, то мӧдтор, а син водзас сувтліс Октябрина.

— Мед, вӧліны кӧ мусукъясыд, ог ӧд дивит. И тэ менӧ эн дивит, мый верӧс сайӧ петавлӧм невеста ме.

— Ог каитчы, кӧть и веськавлі Дёмаӧ. Велӧдан опыт ме сэн босьті.

— Ме и вунӧді нин, кутшӧм предметъяс велӧдлім начальнӧй школаад.

— Кык велӧдысьыд быть колӧ и ичӧт школаясын, ӧтиыдлы сьӧкыд нуӧдны урокъястӧ. А велӧдӧны коми кыв, роч кыв, арифметика, естествознание, история, география, эмӧсь и сьылан, рисуйтчан да физкультура урокъяс. Мӧд во кежлӧ эг кольӧдлы ни ӧти зонкаӧс ни нывкаӧс.

— Зато бур казьтылӧм, надейнӧ, колин ас йывсьыд. Нёль класс помалан воӧ миян Юсьбӧжын медводдзаысь воссис сизим вося школа, вель унаӧн сійӧс помалім. Сэсся водзӧ велӧдчӧм сідз эз и ло. Шӧр школаыд районын сэк ни ӧти на эз вӧв. Ӧтарӧ виччысям бурджык олӧм, а сійӧ абу и абу. Ӧти пӧлӧс шоглун личкӧ став йӧзсӧ.

— Эз кӧ ӧзйы войнаыд, думайта да, бурджыка нин эськӧ олім.

— Ми век воюйтам да, кысь лоӧ бур олӧмыс. Батьӧй гражданскӧй война вылын пӧгибнитіс, верӧсӧй отечественнӧй война вылын усис. Эз вӧв лӧнь и комынӧд вояс заводитчигӧн да войнаӧдзса воясӧ. Помнита, кыдзи комын коймӧд вося тулысын Юсьбӧжын мунісны арестъяс. Кывсис да, ӧтпырйӧ лэччӧдӧмаӧсь Льӧмдінса арестантъяслӧн керкаӧ морт дасӧс. На лыдын вӧліны и миян рӧдняяс.

— Эз сӧмын Юсьбӧжын, тадзи быдлаын вӧлі. Власьтъяс тышкасисны сэк кулакъяскӧд.

— Миян эз вӧвны кулакъясыс, единоличникъяс вӧліны, кодъяс збыльысь синсьыныс би петмӧн уджавлісны.

— Ме, Ольга Ермолаевна, тэ кодь жӧ крестьянин и думайта дзик жӧ тэ моз. Сӧмын ӧти торъялӧм тэа-меа костын: сьӧрын менам партбилет.

— Тэ кӧсъян, мед и ме тшӧтш вӧлі партбилета?

— Ог. Ме кӧсъя, мед сьӧлӧмнад тэ век вӧлін Енлы эскысьӧн.

— Пасибӧ. Ме сэтшӧм и эм. Но со мый менӧ майшӧдлӧ. Некымынысь нин казявлі: мамӧ меысь гусьӧнмоз зыравлӧ морӧссӧ, сьӧлӧмладорсӧ. Юавла, мися, кыткӧ висьӧ али мый да — оз пӧ.

— Кымын ар мамыдлы?

— Нелямын кӧкъямыс матысмӧ.

— Абу на тай ыджыд арлыда.

— Томиникӧн колис дӧваӧн да сідзи-й олім век эня-ныла. Некор эз норасьлы некутшӧм висьӧмӧн, а кольӧм вежон сундукысь кӧлуй тӧлӧдігӧн кулӧм йылысь кутіс казьтывны. Весиг индаліс, кутшӧм кӧлуйӧн дзебны.

— Дивӧ тай тэ висьталін. Гашкӧ, шуткапырысь шуис?

— Эз.

— Коліс ӧд шуны: коді нӧ пӧ эськӧ тэнсьыд внукъястӧ кутас видзны.

— Весьӧпӧрмӧн повзи да кывворӧс воштылі. Кык пӧрйӧ менӧ ӧлӧдіс: этійӧ мича чышъяннас да мича ковтанас пӧ пасьтӧд, Лазарь Кузьмич пӧ найӧс мен козьнавліс.

— Ольга Ермолаевна, гашкӧ, гӧтрасям; гашкӧ, ог кутӧй виччысьны война кусӧмсӧ? Шыӧдчам сиктсӧветӧ, корам гижӧдны миянӧс, и миянлы сетасны гӧтрасьӧм йылысь бумага. Тэ лоан Игнатоваӧн. Ме, дерт, гӧль жӧник, ог вермы тэнӧ ыджыд короминаӧ вайӧдны, а ковмас овмӧдчыны невеста ордас. Мамтӧ быть колӧ лэччӧдлыны Льӧмдінса больничаӧ, петкӧдлыны медсюсь врачыслы.

— Тӧдан, мыйла ме виччыся война кусӧмсӧ?

— Ог.

— Йӧз сёрниысь пола. Шуасьны вермасны: друг да пӧ Ӧнтӧн Ракиныс ловъя — веськаліс пленӧ, а юӧртісны усис пӧ. Друг да, збыльысь локтас? Вай нӧрӧвитлам.

— Ладнӧ, мед лоӧ тэ ног. Кутам виччысьны Ӧнтӧн Ракинлысь мӧдар югыдсянь воӧмсӧ.

— Эн дӧзмы. Ме кӧсъя, мед тэа-меа костын ставыс лоӧ бур.

— Поклон мамыдлы. И мед оз сетчы висьӧмлы! Ме надейтча, менам лоӧ шань тьӧща. Аскиӧдз!

— Аскиӧдз! — Ольга чой горув лэччис ас керкаланьыс.

Гӧгӧр топалӧм лым, но войыс лолаліс тулысӧн. Георгий Евгеньевич восьлаліс кывтыдлань, дышпырысь довгис гортас, кӧні сійӧс некод эз виччысь.

19

А Ольгаӧс виччысис мамыс. Ныв локтӧдзыс Илля Вера некор эз унмовсьлы. Сійӧ жалитіс нывсӧ, Ольгаыслӧн да аслас судьбаын уна ӧткодьлуныс да. И, медся дойданаыс: кыкнанныс томсянь колисны дӧваясӧн. Ольга висьталіс Георгий Евгеньевичсянь поклон, тшӧтш и жӧникыскӧд рытъя сёрнинысӧ. Илля Вера эз жӧ тэрмӧдлы нывсӧ петны верӧс саяс. Но локтас кӧ пӧ Игнатовыд корасьны, любӧй кадӧ примита и зять пыдди, и пи пыдди.

Сиктса коммунистъяслӧн да комсомолецъяслӧн водзмӧстчӧмӧн Юсьбӧжын Благовещенньӧ шуисны Енлы эскытӧмъяслӧн лунӧн и клубын нуӧдісны кутшӧмсюрӧ политическӧй мероприятие. Вӧліны и сэтшӧмъяс, кодъяс шусьылісны Енлы эскытӧмъясӧн, а гортас юрбиттӧг эз пуксьывны пызан сайӧ. Пӧжалуй, татшӧмъяс лыдын вӧлі и Ольга.

Рытгорувнас районса прокурор Володинлысь лекциясӧ кывзыны чукӧртчисны том йӧз и олӧмаяс. Быдӧн виччысис, мый выльторсӧ висьталас прокурор, но кызвын сёрнисӧ сиис Ленинлӧн юбилейлы, и йӧз колисны веськодьӧн сылӧн роч кывъя лекция дінӧ. Висьталіс и фронтъяс вылын Гӧрд Армиялӧн ыджыд вермӧмъяс йылысь. Сӧмын кутшӧм воштӧмъясӧн шедӧ тайӧ вермӧмыс, прокурор чӧв оліс, кӧть и залын пукалысь аньяс пӧвстысь унджыкыс нин дӧваяс.

Сэсся драмкружокын ворсысьяс да ыджыдджык классъясын велӧдчысьяс петкӧдлісны концерт: сьылісны патриотическӧй сьыланкывъяс, лыддисны Ленин-Сталин да рӧднӧй партия йылысь кывбуръяс. И, медбӧрти, дон босьттӧг петкӧдлісны кино. Рытбыд аскоддьӧм нывбабаяскӧд тшӧтш пукаліс залын и Илля Вера. Пӧрысьджык тьӧтӧяс клубӧ эз волывлыны, ропкӧдчылісны власьтъяс вылӧ вичкоӧс рӧзӧритӧмысь. Найӧ виччысисны Эжва юлысь воссьӧм, медым медводдза пароходӧн нин лэччывны Кӧджпомса вичкоӧ. Сюрс ӧкмыссё комын ӧкмысӧд воын сійӧс вӧлі тупкӧма и сӧмын йӧзлӧн ёна корӧм бӧрын нелямын витӧд воын вичкосӧ восьтісны выльысь. Но кор на катас медводдза пароходыс, ӧд кыз йи улын на куйлісны и посни, и гырысь юяс.

Югыда мыччысьӧ асъя тувсов шондіыс. Пуксьӧ вӧр-ваӧс садьмӧдана-ловзьӧдана, джуджыд енэжа мича лун. Чорыдасӧ оз кынмывлы весиг войяснас и оз нин чарӧмавлы. Шонді югӧр улын эзысьӧн пӧртмасьӧны рӧшкыд лым чиръяс. Сой кусыняс ӧшӧдӧм ведраӧн Илля Вера лэччис ю вылӧ лэптывны гымгасӧ. Кежаліс пывсянас, пӧварнясьыс босьтіс пыридзсӧ. Мед эз чегъясьны гымга ньӧръясыс, колӧ лэптыны зэв видзчысьӧмпырысь. Кужӧ гымгаасьнытӧ Вера, томсяньыс тадзи кыйсьӧ, во гӧгӧр чериыд эм пызан вылад. Юсьюса чериыд война воясӧ уна семьяӧс видзис тшыгла кулӧмысь. Кывсьыліс да, гымгаӧн кыйсьӧмсӧ пӧ кӧсйӧны дугӧдны; юяс вылысь помӧдъяссӧ пӧ тшӧктасны бырӧдны. Помӧдъясыс тупкӧны туйсӧ чериыслы кывтны-катны, сідзкӧ, сылы рӧдмыны. Но тайӧ сӧмын на сёрнияс. Чери рӧдыд оз помась, а йӧзыслы мыйкӧ колӧ сёйны. Омӧлик колхозъяссьыд абу некутшӧм пӧльза, йӧз мырсьӧны тӧщӧ трудоденьяс ради. Быть ӧд мырсьы, он кӧ тырт трудонорма, содтӧны йӧв да яй сдайтан вузвотъяс. Эз колхозъяс, а коми вӧр-ваыс видзис коми крестьянинӧс тшыгла кулӧмысь.

Илля Вера сулаліс ю берегын, гӧгӧртіс синнас шонді югӧръясӧн ойдӧм мӧдлапӧвсӧ. Кыр бокшаӧ пуксьӧм керка ӧшиньясын кӧчасьысь шондіысь асъя ывлаыс кажитчис нӧшта на югыдджыкӧн. Кыз утйӧда гын сапӧга, купайкаа да шоныд шалля, аслас кокъясӧн тавкӧдӧм ордымӧд Илля Вера восьлаліс гымгалань. Ӧтчыд-мӧдысь йисӧ бытшкис пыридзнас и кутчысис сьӧлӧмас, а сэсся лажмуніс лым вылас...

Ольга вӧлі керкаас, ноксис пач вом дорас. Кад кольӧм мысти майышмуніс: мыйла татшӧм дыр оз лок мамыс? Петіс кильчӧ вылас, горӧдіс:

— Мамӧ! Мамӧ! Мамӧ!

Чӧв-лӧнь. Вочавидзӧм эз кыв. Пасьтасис и котӧрӧн дӧмӧдлань. Пывсян дорсянь на казяліс: мамыс куйлӧ лым вылас веськыд бок вылас куткыртчӧмӧн.

— Ма-а-ам! — пидзӧсчань вылас уськӧдчис Ольга, босьтчис вӧрӧдны-шыльӧдны мамсӧ, но сійӧ эз нин лолав и нинӧм эз кыв. Ольга гораа бӧрддзис; бур кӧть, эз вошты садьсӧ да.

Илля Вералӧн кувсьӧм йылысь юӧрыс паськаліс зэв ӧдйӧ. Медводз воис рӧдняыс. Нелямын кӧкъямыс арӧса нывбабалӧн другӧн кувсьӧмыс шензьӧдіс быдӧнӧс. Сиктын кыліс ӧти и сійӧ жӧ юасьӧм: кыдзи пӧ кувсьӧма Илля Вераыс? Гуалан тӧждъяссӧ ас вылас босьтіс сиктсӧвет, корсис горт вӧчысьясӧс и гу кодйысьясӧс. Поконча дорын ноксисны нывбабаяс. Дзебан кӧлуйӧн пасьтӧдӧм бӧрын босьтчисны сьывны молитваяс. И керкаас, и ӧшинь улас чукӧрмисны уна йӧз. Пелагея Петровна гу кодйысьясӧс тшӧктіс босьтны зыръясысь ӧтдор и лӧмъяс. Муыс лым улын и кын, лӧмӧн жуглытӧг кодйысьны он вермы. Покончаӧс кык вой шуисны узьтӧдны гортас и дзебны коймӧд лунас.

Ольгалӧн бӧрдӧмысла пыкталісны син доръясыс. Ставӧн зільӧны лӧньӧдны, но верман-ӧ лӧньны, кор тэ дінысь пыр кежлӧ мунӧ му вылас меддона мортыс — Мам!

— Георгий Евгеньевич, звӧнитлы Лазарь Кузьмичлы, висьтав, кувсис пӧ коркӧя кӧзяйкаыд, — корис Ольга, мамыслӧн кулан мӧд лунӧ.

— Ме звӧнитлі нин.

— Коліс висьтавны, дзебам пӧ аски.

— Сідзи-й висьталі. Аски асыв и воас татчӧ. Кӧсйис корлыны МТС-лысь кузола машина, мед пӧ не нуны гортсӧ вӧла пу доддьын.

Игнатов жалитіс и думсьыс каитчис, Ольгасӧ водзджык эз корав да. Ӧд Вера Ильиничнаыс ловъя дырйиыс сідз эз и ло тьӧщаӧн. Мый лоӧ водзӧ — петкӧдлас кадыс. Дерт, Ольгалы ӧткӧныдлы лоӧ гажтӧм. Ӧні сылы, кыдз некор, колӧ вомъёрт, сьӧлӧмсӧ ышӧдысь. Но мед ставыс лоӧ сідз, кыдз шуас ачыс Ольгаыс. Гашкӧ, вӧзйысьны да, локны овны сы ордӧ патерант пыдди? Вот дзебасны мамсӧ и бытьӧн панлас тайӧ сёрнисӧ. Либӧ, водзвыв сёрнитчыны да, мед та йылысь чуйдас Лазарь Кузьмич?

Гӧгӧрвоана, Антон Ракин важӧн нин абу ловъя — ньылыштіс война. Но верӧсыс водзын сӧвесьтыс мед вӧлі сӧстӧм, Ольга кутас виччысьны война кусӧмсӧ. Та вӧсна и Игнатовыскӧд сылӧн нинӧм на эз вӧв, окасьӧмысь ӧтдор. Сідзнад, примитас кӧ, Георгий Евгеньевич сы ордын кутас овны война помасьтӧдзыс кыдзи патерант. Тадзи чайтсьӧ Георгий Евгеньевичлы. Но некоднанныс нин абу челядь и ӧта-мӧднысӧ радейтан бипурйыс вермас ыпнитны любӧй здук.

Асывнас Ольгаяслӧн керка весьтӧ кыр йылас сувтіс кузола автомашина. Райкомса секретарӧс вочаалісны сэн сиктса парторганизацияӧн веськӧдлысь, сиктсӧветса юралысь да школаса директор. Юсьбӧжсаяс тӧдісны ассьыныс коркӧя учительсӧ, унакӧд чолӧмасис ки на ки. Кильчӧ вылас паныдасис Ольгакӧд. Костин топӧдыштліс сійӧс, окыштіс бан боксӧ, корис крепитчыны:

— Ме тӧда, кыдзи кувсьӧма мамыд. Георгий Евгеньевич висьталіс мен телефон пыр. А ӧні пырам, здоровайтчыны колӧ Вера Ильиничнакӧд.

Лазарь Кузьмич сувтіс горт дорас, кинас инмӧдчыштліс покончалӧн морӧсвывса киясӧ, сэсся ки пыдӧснас тупкыштліс сись кодь еджыд кымӧссӧ. Мый йылысь ӧні думайтіс Костин — висьтавны сьӧкыд, но быттьӧ зэв ясыда кыліс Вера Ильиничналысь гӧлӧссӧ: «Тэӧн козьналӧм мича чышъяна да ковтаа кута лэбавны ме мӧдар югыдас». Мед эськӧ некод жӧ эз казяв, но тӧдса гӧлӧссӧ кылӧм бӧрын Костин сыркмуніс. Видзӧдліс сюсьджыка и аддзис: збыльысь тай, Ильинична вылын буретш сійӧ ковтаыс да чышъяныс, кодъясӧс козьнавліс Лазарь Кузьмич. И кымын дырджык видзӧдіс покончалӧн чужӧм вылӧ, сымын ёнджыка кажитчис: Ильиничнаыс вот-вот восьтас синъясӧ. Но тадзи сӧмын кажитчис. Збыльысьсӧ жӧ, Вера Ильинична пыр кежлӧ эновтіс таладор югыдсӧ, но пыр кутас овны Лазарь Кузьмичлӧн сьӧлӧмын.

Машина тутсігтыр ньӧжйӧник вӧрзьӧдчис кыр йылысь. Кузолас восьса гортйын Илля Вера. Сыкӧд прӧщайтчыны петісны став сиктӧн. Машина бӧрысь, мыйкӧ йылысь варовитігтыр, восьлалісны Лазарь Кузьмич да Георгий Евгеньевич. Некор и некод оз кут тӧдны, мый Илля Вералы Лазарь Кузьмичыс вӧвліс эз сӧмын патерантӧн.

Гажтӧм лунъяс пуксисны Ольга Ракиналӧн олӧмын. Урокъяс помасьӧм бӧрын сы ордӧ волывліс Георгий Евгеньевич, весиг отсасьліс вӧдитчыны гымгаӧн. Илля Вераӧс дзебӧм бӧрын лун дас мысти Игнатов, збоймӧдчис да, шуис:

— Ольга Ермолаевна, примит менӧ ас керкаад кӧть нин патерант пыдди.

— Патерант пыдди? — чуймис Ольга. — А мамӧ кӧсйыліс примитны тэнӧ зять пыдди, благӧслӧвита пӧ ме тіянӧс.

— Ачыд тай пыксян, ӧтарӧ война помасьӧм виччысян.

— Тӧрыт ме сёрниті Пелагея Петровнакӧд. Пет пӧ верӧс саяд, некод пӧ тэнӧ оз дивит. Мамыдлӧн пӧ лолыс му вылын на, мед пӧ аддзылас, мый нылыс аддзис ассьыс шудсӧ.

— Тадзи-й шуис?

— Тадз. И тэнӧ на ошкис. А Пелагея Петровнаыд кывнад оз шыблась.

— Сідзкӧ, рытнас и локта.

— Мыйла рытнас? Босьт чоботантӧ да ӧні и лок. Кӧсъя, мед быдӧн тӧдіс, мый Ермолай Ольга пӧ петӧма верӧс сайӧ.

— Ветла конюк дінӧ, вӧв корла.

— Доддясьнытӧ кужан?

— Доддясьны и лэдзасьны кужа. И нӧшта на мыйсюрӧ кужа вӧчны.

— Ноко, висьтась.

Висьтасьӧм пыдди Георгий Евгеньевич окыштіс том нывбабалысь бан боксӧ да вом дорсӧ. Вӧлі вӧскресенньӧ и Игнатов водз на локтіс Ольга ордӧ. Илля Вералӧн лолыс кӧнкӧ тані на жӧ лэбалӧ, нелямын лун кутас овны му вылас, тшӧтш и благӧслӧвитас ас керкаас чужысь выль семьяӧс.

— Мунам ме ордӧ, чукӧртам менсьым приданнӧйӧс. Гез колӧ босьтны мыйсюрӧ кӧртыштны.

— Гашкӧ, вӧвсӧ нинӧмла и корны?

— Пӧжалуй, нинӧмла. Улӧс-пызаныс казённӧй, оз ков вайны. Дадь босьтлам, нигаыд уна, мешӧк кык лоӧ.

— Крӧватьыд? Али джоджас узьлан? — Ольга ни ӧтиысь эз вӧвлы Игнатов ордын и оз тӧд, мый сылӧн олан жырйыс пӧшти пуста.

— Крӧватьыс абу жӧ аслам. Ӧти учитель сетліс важиник сім кӧрт крӧвать, пасибӧ сылы. Узьлан кӧлуйыс аслам, ведра да, кӧш да, тасьті-пань да — аслам жӧ. Петан татшӧм жӧник саяс?

— Мен тэсянь оз ков некутшӧм озырлун. Кӧсъя сӧмын, мед тэ шань вӧлін и некор эн эльтыштлы, мый ме петавлӧм нывбаба — тӧлысь чӧж ме вӧлі Антон Ракинлӧн гӧтырӧн.

Воча кыв пыдди жӧник топӧдіс невестасӧ морӧс бердас.

Куимысь даддьӧн ветлӧмӧн Игнатовлӧн став эмбурыс воис Ольгаясӧ.

— Вот и став озырлуныс талунъя сӧветскӧй учительлӧн, — кӧть и радейтіс ассьыс профессиясӧ, асьсӧ жалитана чӧвтіс Георгий Евгеньевич.

— Гриш, эн майшась. Миян став озырлуныс водзын: гашкӧ, керка тыр челядьӧс чужта.

— Вевъялан сы мындасӧ?

— Кыдз ог вевъяв? Мен матысмӧ сӧмын на кызь ӧкмыс.

— Кор эськӧ гижсям?

— Гриш, виччысьлам война помасьӧмсӧ, а?

— Сэтчӧдз мый кутам вӧчны? Друга-пӧдруга моз овны?

— Сэтчӧдз тыдовтчас: лӧсялам-ӧ ми ӧта-мӧднымлы.

— Мый кутан тӧд вылад?

— Он кӧ лӧгась, висьтала.

— Кывза.

— Ме майшася ӧтиторйысь.

— Мыйысь?

— Мыйлакӧ ме эг сьӧктыв Антонсянь. Тыдалӧ, эгӧ лӧсялӧй вирнаным. Друг да, ме мыжа? Али регыд олім да сы вӧсна?

— Сійӧ вӧлі вӧр лэдзысь стахановец, а ме ачымӧс петкӧдла мӧд боксянь стахановецӧн. Ачыд гӧгӧрвоан, мый боксянь. Лоан тэ мамӧн, и он ӧтиысь.

— Тэнад вомсянь да Ен пельӧдз. Сета кыв: нэм помӧдз кӧсъя лоны тэн энь юсь кодь вернӧйӧн.

— Ладнӧ, ай юсьнас лоа нӧсь ме. — Игнатов босьтіс Ольгаӧс ки вылас и пыртіс пыді жырса паськыд пу крӧватьӧ, кӧні коркӧ овліс да узьліс сиктса учитель Лазарь Кузьмич. Том нывбаба куйліс восьса нига моз и сетіс тыр вӧля «ай юсьлы». Тайӧ здуксяньыс найӧ лоисны гозъяӧн.

20

Вӧлі вӧскресенньӧ. Пелагея Петровна Ягдорӧ кайис узьӧмӧн. Луннас чукӧртліс колхоз правленньӧса членъясӧс, а сідзжӧ деревняса интеллигенцияӧс — велӧдысь Екатерина Михайловнаӧс, поштаын уджалысь Зина Терентьевнаӧс да пельшӧр Устинья Ивановнаӧс. Медводз варовитісны локтан му выв уджъяс йылысь. Колхозса пред юӧртіс, МТС-кӧд пӧ сёрнитчӧма нин и Ягдорӧ локтас аслас тракторӧн Нина Распопова. Мед пӧ тырвыйӧджык уджӧдны тракторсӧ, колӧ сменщик, но районын оз тырмыны механизаторъяс, и Ниналы бара на ковмас уджавны ӧтнаслы. Сёрнитісны и школаӧс, медпунктӧс, поштаӧс да фронтӧвикъяслысь семьяяс пескӧн могмӧдӧм йылысь. Сэсся сиктсӧветӧн веськӧдлысь, колхозса пред да пельшӧр шуисны волыны семьяясӧ, кӧні эмӧсь висьысьяс. Пелагея Петровна кӧсйис отсавны сэтшӧмъяслы, кодъясӧс колӧ бытьӧн петкӧдлыны райбольничаса врачьяслы. А ӧні чукӧртчӧмаяс, ставныс нывбабаяс, пукалісны колхоз правленньӧын.

— Тӧрыт звӧнитліс мен райкомса секретар Лазарь Кузьмич Костин и корис куим кандидатура награда вылӧ: ӧтиӧс Ягдорысь и кыкӧс Юсьбӧжысь, — юӧртіс Пелагея Петровна. — Кодӧс эськӧ вӧзйинныд ті, ягдорсаяс?

— Кутшӧм сэтшӧм награда вылӧ нӧ? — юаліс Як Марья.

— Ме юалі жӧ тайӧс. Костиныд тай шуис Коми АССР-са Верховнӧй Сӧвет Президиумлӧн Почёт грамота вылӧ пӧ.

— Бумага награда сідзкӧ, — веськодьпырысь кинас ӧвтыштіс мӧдыс. — Кӧрт медаль кӧ, мӧд делӧ, брошка пыдди кӧть нин морӧсад позьӧ пысавны-а.

— Мария Яковлевна, Коми республикаын тайӧ зэв ыджыд награда, — стӧчмӧдіс сиктсӧветса пред, — и колӧ индыны медся туяна мортсӧ.

— Туянаыд эськӧ миян уна эм да, — думыштчис Анна Платоновна, босьтчис лыддьӧдлыны ним бӧрся ним. — Вайӧ вӧзйӧй ассьыныд кандидатуратӧ, а бӧрыннас гӧлӧсуйтам.

— Позьӧ шуны кыв-мӧд? — вӧзйысис Екатерина Михайловна.

— Позьӧ, позьӧ, — кылісны гӧлӧсъяс.

Истӧг тув кодь веськыд да вӧсньыдик, школьница моз сійӧ сёрнитіс сувтсӧн:

— Менам велӧдчысьяс, торъя нин коймӧд да нёльӧд класса зонкаяс, урокъяс бӧрын котӧрӧн мунӧны конюшняӧ. Быд зонкалӧн эм аслас радейтана вӧв. Челядь найӧс лэччӧдлӧны ю дорӧ юктавны, шыльӧдӧны-сыналӧны, весалӧны лясниас кок увнысӧ. Кысь ме тайӧс тӧда? Челядькӧд аддзысьлыны школаӧ ме корлі Федот Кирьяновичӧс, — конюклысь нимсӧ казьтыштіс Екатерина Михайловна. — Сійӧ висьталіс миянлы уна интереснӧйтор Ягдор йылысь, аслас челядьдыр йылысь, Коми муын гражданскӧй война йылысь, Аныб дорын аслас ранитчӧм йылысь. Мен вӧлі зэв нимкодь, ошкис менсьым школьникъясӧс зільлунысь да. Асьсӧ, Федот Кирьяновичсӧ, ті тӧданныд ме серти бурджыка, колхоз котыртчӧмсянь пӧ конюкалӧ да.

— Районса газетын сы йылысь очерк вӧлі, лыддьылінныд, тӧдӧмысь, — пырӧдчис сёрниас Зина Терентьевна. — Ачыс редакторыс гижӧма, Федот Кирьяновичӧс шуӧма районса медбур конюкӧн.

— Коді нӧ ӧні редакторыс? — юаліс пукалысьясысь ӧти.

— Безносиков, Семён Иванович. Ачыс абу миян районса. Сідзсӧ, зэв шань морт, — висьталіс Пелагея Петровна.

— Татчӧ волігӧн тай мекӧд зэв лабутнӧя сёрнитіс-а. Шань и эм, буракӧ, — шуис Анна Платоновна. — Ме и тӧдмӧді сійӧс Федот Кирьяновичыскӧд.

— Пӧжалуй, награда вылӧ аддзим зэв бур кандидатураӧс — районса медбур конюкӧс! Али нӧшта кодӧскӧ вӧзъянныд? — пукалысьясӧс синнас нуӧдіс сиктсӧветса пред.

— Гӧлӧсуйтам Федот Кирьянович вӧсна, — шуис Як Марья и медводз лэптіс кисӧ. Лэптісны и мукӧдъяс.

— Дасьтам став колана бумагасӧ и мӧдӧдам райкомӧ Костин ёртлӧн ним вылӧ, — кывкӧрталіс Пелагея Петровна. — Сэсянь мӧдӧдасны водзӧ, кытчӧ колӧ. Аттьӧалам Екатерина Михайловнаӧс, коді велӧдӧ-воспитайтӧ быдмысь войтырӧс медбур примеръяс вылын. И татшӧм уджсьыс оз ков эновтчыны.

— Локтан аддзысьлӧмыс лоӧ Емельян Сергеевичкӧд. Ме нин сёрнитчи сыкӧд, кӧсйис волыны. — Сиктсӧветса юралысьӧн ошкӧмыс иніс Екатерина Михайловналы.

— Айка ошйысис нин гортын, школаӧ пӧ корисны висьтавны аслам олӧм йылысь. Энька мичаджык паськӧм дасьтіс, чоботанысь Георгиевскӧй крестсӧ перйис да пинжак морӧсас пысаліс. Айка зэв бур паметя, унатор помнитӧ; эм, мый сылы казьтывны, — лыддьӧдліс Як Марья. Георгиевскӧй крестсӧ Сергей Емель бӧръяысьсӧ ӧшӧдліс морӧсас Ваньӧ писӧ да ас сиктсасӧ война вылӧ колльӧдан лунӧ — пӧшти нёль во сайын.

— Цардырся медальнад челядь дінӧ локтӧмсьыд оз мыжавны Емельян Сергеевичтӧ? — виччысьтӧг юаліс пельшӧр. Сылы комын ӧти арӧс, но чужӧм вылас кажитчис арлыдаджыкӧн. Устинья Ивановна воис Ягдорӧ нелямын кыкӧд воын сьӧрас вит арӧса нылыскӧд. Сиктсаяс чайтлісны, быттьӧкӧ верӧсыс война вылын. Збыльторсӧ тӧдіс сӧмын Пелагея Петровна. Верӧсыс уджавлӧма партиялӧн Сыктывкарса горкомын, комын ӧкмысӧд воын пуксьӧдӧмаӧсь кыдзи троцкистӧс да националистӧс. Во мысти кувсьӧма Човса тюрмаын. Гӧтырсӧ да кагасӧ вӧтласны карса патераысь и мӧдӧдасны Льӧмдін районӧ. Ягдорӧ вотӧдз мыйкӧ дыра уджалӧма ӧти посёлокын, сэсся райздрав мӧдӧдӧма татчӧ. Рая нылыс ӧні велӧдчӧ первой классын. Устинья Ивановна помавлӧма Сыктывкарса фельдшерско-акушерскӧй школа, коді водзтісӧ шусьылӧма медицинскӧй техникумӧн. Республикаса став бурдӧдчан учреждениеясын уджалісны тайӧ школасӧ помалысь фельдшеръяс, акушеркаяс, медсестраяс.

— Мед локтас медальнас. Емельян Сергеевичтӧ нинӧмысь мыжавны. Мӧдарӧ, сылы муӧдзыс копыр: пиыс усис война вылын, а нылыс, Лизаыс, пыр на фронт вылын, — лӧньӧдіс сиктсӧветса юралысь. — Пӧдлиннӧ, Марья Яковлевна, айкаыдлы кымын арӧс?

— Таво тырӧ ветымын вит, энькалы — ветымын, а налӧн моньлы, сідзнад, меным — кызь вит.

— Куим юбилей! Аски жӧ звӧнитла редактор Безносиковлы и сёрнитчам сыкӧд, кыдзи бурджыка чолӧмавны газетын Воробьёвъяслысь семьясӧ.

— Висьтав Безносиковыдлы, мед выльысь на волас миян Ягдорӧ, — корис Анна Платоновна. — Воробьёвъясыдлӧн семья йылысь позьӧ гижны быдса нига.

— Ладнӧ, сідзи-й висьтала. Водзӧ вылӧ татысь колӧ корсьны мортӧс, коді эськӧ вермис гижны газетӧ. Юсьбӧжын эм сэтшӧм селькорыс — Анисим Петрович Тимушев, кырымасьӧ «Пармазон» нимӧн. Ачыс Юсьбӧжса, вӧвлі гражданскӧй война вылын, сиктаным колхозса медводдза председательӧн; омӧль здоровье вӧсна ӧнія война вылӧ эз босьтлыны, а уджаліс тайӧ кадас карса газетъясын, тшӧтш и «Вӧрлэдзысьын». Неважӧн бӧр воис гортас.

— Ме кывлі сы йылысь, мыйсюрӧ весиг лыддьывлі коми журналысь, — шуис Устинья Ивановна. — Мый лыддьылі? Коми литература йылысь статьяяс, стикотворениеяс. Миян семьяын век судзӧдісны коми журналтӧ, водзсӧ шусьыліс «Ордым», сэсся «Ударник». Ӧзйис войнаыд да дугдіс петнысӧ. Гижысьястӧ босьтісны фронт вылад да некодлы, тыдалӧ, лэдзнысӧ.

— Ӧні Пармазоныд драмкружокын ворсысьяслы гижӧ ичӧтик пьесаяс, ачыс и режиссёралӧ, гримируйтӧ и, суплёралӧ и, — водзӧ висьталіс Пелагея Петровна. — Кодкӧлун пыраліс сиктсӧветӧ ме ордӧ да висьтасис: гижа пӧ Льӧмдінса крестьяналӧн сё восайса бунт йылысь; ог тӧд пӧ, мыйкӧ артмас али оз-а.

— Ачыс Пармазоныс арлыда нин? — юаліс Екатерина Михайловна.

— Нелямын сизим тырӧма, но зэв висьлӧс, тшыг нисьӧ пӧт олӧмыс тӧдчӧма. Кыдз мый вермӧны, отсалӧны сылы сиктсаяс — кодкӧ йӧв вайӧ, кодкӧ вӧлӧга, кодкӧ сьӧмтор.

— Арлыдсӧ юалі сы вӧсна, гашкӧ, мися, тожӧ корлыны школаӧ челядькӧд аддзысьлыны да.

— Висьтала Анисим Петровичыслы. Пыдди пуктӧмыд ӧд ышӧдӧ морттӧ. Гожся каникулӧдзыд матын нин да, пӧжалуй, оз нин и вевъяв.

Екатерина Михайловналӧн пырджык стрӧг чужӧм вылын ӧні тӧдчис нимкодьлун. Мӧд ногыс и лоны эз вермы: талунъя поштаӧн воис сылы воинскӧй частьсянь письмӧ — жӧниксяньыс. Пошта вылас и восьтіс куим пельӧса письмӧсӧ, нуӧдіс син пырысь помсянь помӧдз, сэсся кытсюрӧ гораа лыддис Зина Терентьевналы.

— Петан верӧс саяд, мунан Ягдорысь и бара ковмас корсьны татчӧ выль велӧдысьӧс, — письмӧсӧ кывзӧм бӧрын шуис Зина.

— Ог кӧсйы водзвыв гадайтны, но гортад тай век кыскӧ. А ми жӧниккӧд ӧти улич пӧлӧнысь, — вочавидзис мӧдыс и сёрниныс таӧн помасис.

Правленньӧысь петӧм бӧрын Пелагея Петровна, Анна Платоновна да Устинья Ивановна веськӧдчисны катыдлань, шуисны волыны водзвыв индӧм семьяясӧ. Сергей Емельлӧн керка дорын дженьыд, но крут чой, кӧні ӧти даддьӧ пуксьӧмӧн ислалісны нывка да зонка.

— Кодлӧн нӧ лоан детинкаыс? — лым сюръя кодь зонка дінӧ матыстчис Пелагея Петровна.

— Педот Надьӧлӧн.

— А нимыд?

— Власик, — ыджыд кепысьнас нырсӧ ниртыштіс зонка.

— А ме Рая, Устинья Ивановналӧн, — мамыслӧн синмӧ видзӧдіг вочавидзис нывка.

— Кутшӧм классын велӧдчанныд?

— Кыкнанным первойын, ми Раякӧд пукалам ӧти парта сайын, — збояліс зонка, — кыкнанным велӧдчам «пять» вылӧ.

Пелагея Петровна росмӧм кучик портфельысь кыскис бумагаа кампет, мыччис кык кампетӧн.

— Пасибӧ! — ӧти вомысь шуисны нывка да зонка. Власик корис пуксьыны Раяӧс даддяс, ачыс тӧрӧдчис сы мыш сайӧ, кутыштіс нывкаӧс и тӧвзисны чой горув.

— Талунъя челядь миян серти лоасны шудаджыкӧсь, — быгалӧм ворча ӧчки пырыс челядьлань видзӧдіг чӧвтіс Пелагея Петровна.

— Аслад пиыд, гашкӧ, карын нин велӧдчӧ да? — юаліс Анна Платоновна.

— Витя менам Льӧмдінын, кӧкъямысӧд классын таво. Оз на тӧд, мыйӧн кӧсйӧ лоны. Ӧдйӧ артасьӧ да, гашкӧ, математикӧ велӧдчас да.

— Нылӧй менам Юсьбӧжад витӧд классӧ ветлӧ, а вокыс тані коймӧд классӧ дай. Уна сэтшӧм челядьыс Ягдорад, кодъяс сӧмын начальнӧй школа и вермӧны помавны. Войнаыд дзикӧдз гӧльмӧдіс йӧзсӧ.

Дерт, гӧльмӧм крестьяниныд вӧлі эз сӧмын Эжва катыдса сиктъясын, а страна пасьта. Пелагея Петровнаӧс кывзыны клубӧ локтісны унаӧн. Кыдзи коммунист, медводз висьталіс Ленин, Сталин да партия йылысь медбур кывъяссӧ, ӧд мирӧвӧй пролетариатлӧн вождьлы 75 ар. Сэсся сёрнитіс талунъя могъяс да сьӧкыдлунъяс йылысь. Эскӧдіс, кусас пӧ войнаыс и кутам пӧ овны зэв бура. Йӧз кывзісны сиктсӧветса юралысьӧс веськодьпырысь, но асьсӧ найӧ важӧн нин тӧдісны и пыдди пуктісны, кыдзи Ягдорса школаын вӧвлӧм велӧдысьӧс. Залсянь кыліс дзик ӧти юалӧм: воссис али эз на Кӧджпомын вичкоыс? Воссис кӧ, попыс коми али роч? Юалысьнас вӧлі Ӧнись Пекла, коді асьсӧ лыддис грекаӧн нывбабаяслӧн кынӧмысь кага перъялӧмысь да ёна важӧн нин, верӧса дырйиыс на, друг видзӧмысь. Со и виччысьӧ, мед лэччывны вичкоӧ висьтасьны. Пелагея Петровна вочавидзис: Кӧджпомса вичко йылысь пӧ нинӧм ог тӧд. Гашкӧ и, тӧдіс, но Енлы эскӧмсӧ сійӧ лыддис быд мортлӧн олӧмын гусяторйӧн и паськӧдчыны сёрнинас эз кӧсйы.

21

Тэрыб пышкайяслӧн пельтӧ чунӧдана гӧлӧса ывла. Пыр вылӧджык кыпӧдчӧ шонді, азымджыка шонтӧ вӧр-васӧ. Кузь ун бӧрын садьмӧ став ловъя лолыс. Джуджыд, пашкыр пуяс пыркӧдӧны ас вывсьыныс сьӧктаммӧм лым туктаяс. Комиӧ локтіс варов май — мича ныв кодь ышнясьысь да ыждалысь: асывнас вӧлі шондіа, луннас зэрыштіс, рытгорувнас мыччысьліс уль лым. Тувсов Ёгорей лун веськаліс вӧскресенньӧӧ. Тайӧ лои кивыв Георгий Евгеньевичлы, нимлунас оз ков мунны школаӧ, лунтыр лоас гортас гӧтырыскӧд. Тӧрыт звӧнитліс Льӧмдінӧ Лазарь Кузьмичлы, корис волыны нимлунъя пражитӧм чери сёйны, но Костин вочавидзис: райкомын пӧ уджыс юр выв тыр и локны некыдз ог вермы. Сьӧлӧмсяньыс чолӧмаліс дыр кадся другсӧ комын ар тырӧмӧн и сиис шуда семьякост олӧм. Окыштӧмӧн пӧ висьтав поклон Ольга Ермолаевналы. Колӧ чайтны, вӧлі кӧ ловъя Вера Ильинична, Костин эськӧ аддзис кад и бытьӧн воліс ёртыслӧн нимлун вылӧ. Ӧні сійӧс эз нин кыскы воддза моз тайӧ керкаас. А мыйла эз кыскы, тӧдісны сӧмын ачыс Лазарь Кузьмич да Ильиничнаыслӧн ангелыс.

Сэсся и, нимлун пасйӧмыд — сійӧ гаж. А кадыс эз вӧв гажӧдчана. Быд семьяын гӧльлун да шог-печаль. Ольгалы век на эз эскыссьы, мый мамыс абу нин ловъя; и ни ӧти эз каитчы Игнатовӧс гортас вайӧдӧмысь. Кыдз эськӧ оліс, вӧлі кӧ ӧтнас? Потіс эськӧ сьӧлӧмыс. Ӧні сыкӧд орччӧн эм вомъёрт, верӧс, кӧзяин, коді гӧтырыслысь серамсӧ петкӧдлӧм ради асьсӧ шулывлӧ Георгий Победоносецӧн.

— Гриш, мыйла тэ асьтӧ шуан Победоносецӧн, тэ жӧ Игнатов? — юалӧ гӧтырыс.

— Верми пӧкӧритны тэнсьыд сьӧлӧмтӧ, сы вӧсна и Победоносец.

— А мыйся морт эськӧ вӧлі тэнад тьӧзӧыд — Георгий Победоносецыс?

— Чужлӧма кристианскӧй семьяын, римскӧй император босьтлӧма служитны аслас стражаӧ. Сэк, кор император заводитӧма дзескӧдны кристианаӧс, Георгий лэдзӧма вӧля вылӧ ассьыс рабъяссӧ, юкӧма гӧльяслы ассьыс эмбурсӧ, и Сенатын сёрнитігӧн дивитӧма императорӧс. Таысь императорыд тшӧктас сійӧс пытайтны, ӧткажитчыны Кристосысь. Но ставсӧ терпитӧма и кольӧма ловйӧн. Та бӧрти сійӧс кутасны шуны вежа Георгийӧн, мӧд ног кӧ, святӧйӧн. Кывзан на?

— Кывза.

— Но вот, Кристослы эскӧмысь да кристианствоӧс дорйӧмысь куимсё куим вося май квайтӧд лунӧ керыштасны сылысь юрсӧ. Сійӧ кадсяньыс талун буретш тырис сюрс квайтсё нелямын кык во. Вежа Георгийӧс казьтылӧм кузя и тайӧ лунсӧ шуӧма Ёгорей лунӧн.

— Ачыд Енлы эскытӧм, а тӧдан татшӧмторъяс.

— Шулі жӧ тэн: ме, мися, Енлы эскысьяслӧн семьяысь. А службаӧй тшӧктӧ лоны атеистӧн. Кыдзи и тэ, ме сьӧлӧмнам веруйтысь морт. Аслам нимлун йылысь, коді йитчӧма вежа Георгийлӧн нимкӧд, тӧда уна легенда. Висьтала ӧтиӧс?

— Висьтав, а ме пызан кута дасьтыны. Гозъя кутам пасйыны нимлунтӧ. — Ольга сьӧд юбкаа, еджыд ковтаа. Юбка кӧлысыс вӧйтчӧма коскас и аньлӧн вир-яй вылын тӧдчис быд мыльктор и гурантор. Верӧсыс праздникъяс дырйи пасьтавлан сьӧд гача да еджыд дӧрӧма. Тӧрыт пывсисны, тшӧкыд сьӧд юрсиыс пушыдмӧма, тӧдчисны веж сунис кодь дзор пратьяс.

— Медся паметьӧ коляна легендаыс со кутшӧм, — заводитіс висьтавны верӧсыс. — Тайӧ легендасӧ петкӧдлӧма весиг ӧбразъясын. Бейрут кар дорын, Ливан гӧраяссянь матын, вӧлі ыджыд ты, кӧні оліс зэв ыджыд змей. Карса олысьяс быд лун сетлісны змей вомӧ ассьыныс челядьсӧ. Воис черӧдыс и цар нывлы. Кор змейыд петіс тысьыс, мед сёйны цар нывтӧ, тыдовтчис вӧв вылын вежа Георгий киас ёсь шыа (копьёа). Шынас бытшкис змейтӧ и таляліс вӧв кокнас. И легендаясын лоис кыдзи Победоносец. Прӧстӧй йӧз сёрниын вежа Георгий колис Ёгорейӧн.

Пызан сайӧ пуксьытӧдз Ольга сувтіс ӧбраз водзӧ, пернапас чӧвталігмоз шуис:

— Вошйы-сибӧдчы, мамӧ! Пуксьы миянкӧд орччӧн да ӧтлаын пасъям зятьыдлысь нимлунсӧ.

Георгий Евгеньевичлы сэтшӧма кажитчисны гӧтырыслӧн кывъясыс, ачыс сувтіс да тшӧтш жӧ пернапасасис. Сэсся кӧзяин куим стӧканӧ, этшаникаӧн, кисьталіс роч вина. Коймӧд стӧкансӧ сувтӧдіс блюд вылӧ, сэтчӧ жӧ пуктіс нянь-сов: тайӧ пӧ тьӧщалы, Вера Ильиничналы. Гозъя тотшнитчисны, окыштчисны и юисны.

Мыйкӧдыра мысти петісны шондіӧн ойдӧм ывлаӧ. Увтасінъясын, керка войладорын еджвидзӧ на лым. Ӧшиньводз йӧрын, кытчӧ лунтыр инмӧ шондіыс, регыд вежӧдас том турунӧн луг. Юсью пессьӧ на йи улын. Сэсся лӧзӧдас, пӧльтчас и ыльӧбтас сялькӧдчысь шыясӧн Юсьтылань; паськыда ойдӧдас мӧдлапӧвса видзьяс, ва улын лоӧны дӧмӧдъяс. Вермысьяс кутасны ветлыны ботайтчыны тыӧ. Юсьбӧжын олігӧн Георгий Евгеньевич ӧтдортчыліс кыйсьӧмысь и вӧралӧмысь. Ӧні сылӧн эм гӧтыр, гортгӧгӧрса овмӧс. И колӧ лоны не сӧмын школаса директорӧн, но и овмӧссӧ кутысь кӧзяинӧн. Игнатовлы олӧмас мыйкӧ мында век на вичмыліс бурыс. Мойвиис велӧдчыны педтехникумын, тӧдмасьны Лазарь Костинкӧд, лоны авторитета мортӧн парма сьӧлӧмӧ пуксьӧм Дёмаын. Сэтысь мунігӧн майшасьліс ӧтиторйысь: висьтасяс кӧ Октябринаыс, мый сійӧ нӧбасьӧ, нылӧс эновтны выныс оз тырмы. Сэки Игнатов нэм помӧдзыс кольӧ тайӧ весьт пасьта да весьт кузя деревняас, кытчӧ, тӧдӧмысь, некор оз писькӧдчы цивилизация. Жалитіс-ӧ Октябринаӧс? Да, жалитіс, но Дёмаӧс эновтіс окотапырысь. Асьсӧ Игнатов эз лыддьы нинӧмысь мыжаӧн, ӧд нывкӧд кутчысьлігӧн эз сетлы некутшӧм кӧсйысьӧм гӧтрасьӧм йылысь. А сійӧ, мый мусукасисны — быдтор овлӧ том дырйиыд ныла-зонма костын.

Мойвиис Георгий Евгеньевичлы, веськаліс буретш Юсьбӧжӧ да, кӧні аддзысис керка-картаа том дӧвакӧд. Дерт, кӧсйис кӧ, аддзис эськӧ некодӧн малавлытӧм-вӧрзьӧдлытӧм нывтӧ, но сьӧлӧм вылас медшоныда пуксис Ольга. Сылы мойвиис тайӧ аньыс дай ставыс! Эжва катыдын шулӧны: кодлы мойвиӧ, сылӧн весиг и петукыс колькъялӧ. Колӧ надейтчыны, мый унатор на мойвиас Георгий Евгеньевичлы водзӧ олӧмас. Арлыдыс тэрмӧдлӧ: ӧдйӧджык колӧ лоны батьӧн. Гӧтырыслы, кӧть и ялавич кодь на, кад жӧ нин лоны мамӧн. Верӧсыс збыльмӧдӧ сетӧм кывсӧ: семья содтӧм вылын уджалӧ стахановскӧя. Старайтчӧ тшӧтш и гӧтырыс. Тӧлысь-мӧд мысти кӧ Ольга оз сьӧкты, бытьӧн ветлас райбольничаӧ петкӧдчывны гинекологлы. Но ӧні сійӧ чуймӧдіс верӧссӧ:

— Тэнад нимлун кузя ме зэв мича вӧт аддзылі.

— Мыйся вӧт нӧ?

— Рачысь сёйим зэв чига пражитӧм чери.

— Мекӧд?

— Тэкӧд.

— Мый водзӧ эськӧ татшӧм чӧскыд вӧтыс?

— Он кӧ серамвыв лэпты, висьтала. Мамӧ нэм чӧжыс гымганад черитӧ кыйис да тӧдӧ вӧлі чери йывсьыд уна вӧт.

— Висьтав нин.

— Вӧтнад пӧ черитӧ сёйӧ нывбабаыд кага вайӧм водзвылын.

— Мы-ы-й? Тэнад рушку ни мышку на абу да кысь ваян?

— А ме мӧд ног думайта. Керка пӧлӧн со выль турун мыччысьӧ, пу гаръяс пӧльтчӧны, а менам кынӧмын, гашкӧ, выль олысь гӧрддзасьӧ, нимлунад тэныд козин пыдди.

— Сідз мед и лоас! — гӧтырсӧ окыштіс верӧсыс. — Луныс со тэ кодь жӧ мича да шоныд, вай босьтам сумкаӧ сёян-юантор и ветлам мамыдлӧн гу вылӧ.

— Ветлам. Водз тай кувсис, шань тьӧща эськӧ тэнад вӧлі.

Илля Вералӧн ангелыс виччысис ныв гозъясӧ сиктса шойна вылын.

22

«Талун, 1945 во май 9 лунӧ, ноль час нелямын куим минутын Берлинын кырымалӧма немецкӧй вооружённӧй вынъясӧн кыв шутӧг сетчӧм йылысь акт. Великӧй Отечественнӧй война, коді кыссис...» — му шар пасьтаын радио пыр кылісны Левитанлысь тӧдса гӧлӧссӧ.

Победа!

Миллионъяслӧн ори олӧмыс бой поле вылын.

Дӧваяс, батьтӧм челядь — миян ыджыд странаын миллионъяс.

Странаса тюрмаясын, лагеръясын — миллионъяс.

Сюрс ӧкмыссё комынӧд восянь Коми му кутіс лоны уна национальностя республикаӧн, тшӧтш и уна национальностя ставсоюзса тюрмаӧн. И мыжмӧм, и мыжтӧг пуксьӧдӧмаясӧс Комиӧ вайисны весиг война воясӧ.

Кутісны воавны гортаныс и фронтӧвикъяс. И Юсьбӧжын, и Ягдорын быд салдатлӧн локтӧмыс лоліс праздник кодь. Сыкӧд аддзысьлыны да чолӧмасьны волісны став сиктӧн. Вӧлі шоныд май пом. Паськыда туисны гырысь и посни юяс. Эжва да Сыктыв кузя кывтісны-катісны пароходъяс — воссис войнабӧрса медводдза навигация. Карса пристань дорын жуисны йӧз, унаӧн салдатскӧй кӧм-паськӧмаӧсь.

Кыр йылас сулаліс том нывбаба — гимнастёркаа да юбкаа. гӧрд звездаа пилотка улас тшӧтшӧдӧм руд юрсиа; кок пӧксӧ зэвтӧма сапӧг гӧленьыс. Гимнастёрка морӧсас шонді водзас дзирдаліс кык медаль, погон вылас медслужбаса лейтенантлӧн кык ичӧтик звездочка. Кок улас веж луд вылын юбкаыс рӧма ноп. Погона мича аньлӧн лӧсьыд мыгӧрыс синтӧ манитана. Сы дорті мунігӧн ньӧжмӧдлісны восьлассӧ мужичӧйяс. Нывбаба-лейтенант казяліс татшӧмторсӧ и кокниа нюмдыштліс. Сэсся сысянь неылӧ сувтісны кык том мужичӧй, кыкнанныс гажаӧсь, ӧти кӧшельысь гартовтісны махорка. Кыкнанныс салдат гачаӧсь, еджыд дӧрӧмаӧсь; тыдалӧ, карсаяс, сёрнитісны комиӧн нисьӧ рочӧн. Ӧтиыс, кылӧ и, шуӧ:

— Татшӧм лайкыд бабаыд ичӧт чина опицерыдлы да прӧстӧй салдатыдлы эз вичмыв. Татшӧм бабаястӧ сьӧрсьыныс новлӧдлісны гӧтыр пыдди ыджыд чина опицеръяс да генералъяс.

— Армияад шулісны сэтшӧмъяссӧ ППЖ-ӧн, — шыасьӧ мӧдыс, — мӧд ног кӧ, походно-полевӧй гӧтыръясӧн.

Нывбаба сулаліс ӧтьведайтчигтыр, оз-ӧ казяв тӧдсаӧс. Эз шензьӧд сійӧс куритчысь мужичӧйяслӧн ППЖ йылысь сёрниыс, ӧд лейтенант бура тӧдіс гырысьджык чина командиръяслӧн «временнӧй» гӧтыръяс йылысь. Здук-мӧд мысти орччӧнмоз сувтіс ӧтар пельпомас волысалӧм вещмешӧка, сержант погона салдат, сой кусыняс кутіс топыда гартовтӧм руд шынельсӧ; гимнастёрка морӧсас Гӧрд Звезда орден да «За боевые заслуги» медаль. Лейтенант видзӧдліс сержантлань, а мӧдыс синсӧ чӧвтіс нывбабалань. Мужичӧй пуктіс луд вылӧ нопсӧ да шынельсӧ, паськӧдіс сывсӧ:

— Лиза! Елизавета Емельяновна!

— Опонасей! Афанасий Тихонович! — лейтенант жмитчис мужичӧй морӧс бердӧ и дыр топӧдчылісны землякъяс.

Час кык мысти, куимысь гораа тутӧстӧм да шутёвтӧм бӧрын, еджыд пароход, гырысь кӧлеса лапаяснас васӧ гумлаліг, ылыстчис пристаньысь. Веж гыяс гудырмӧдісны Сыктывлысь берег пӧлӧнсӧ. Пароход веськӧдіс нырсӧ Эжва катыд, Льӧмдінӧ воас сутки мысти. Гӧгӧр кыпыдлун, варов сёрни. Тӧрытъя воинъяс вермысьясӧн локтӧны асланыс чужан сиктъясӧ. Локны кутасны и аски, и аскомысь. Унаӧн оз нин аддзывны чужан мунысӧ.

Пароход зургыліс нырсӧ и ыджыд, и ичӧт сикт берегъясӧ. Быдлаын берег тыр йӧз — верстьӧ и челядь; быдлаын вӧліны сӧлысьяс и чеччысьяс. Ытванад пароход эз пов сибдӧмысь, ыджыд шыӧн да тэрыба швачӧдчисны кӧлесаяс, но визув паныдтӧ катіс ньӧжйӧ. Медунаӧн петісны Льӧмдінса пристаньын. Тані жӧ чеччисны и юсьбӧжсаяс, кодъяс пиысь кодсюрӧкӧд вӧліны тӧдсаӧсь Емель Лиза да Тикӧн Опонь. Лизалӧн корӧм серти ӧти ань кӧсйис звӧнитлыны Ягдорса пошта вылӧ и юӧртны налӧн локтӧм йылысь. Льӧмдінсянь Таркойтӧдз Эжва вӧчалӧ ыджыд кытшъяс и ковмас на катны пӧшти лунтыр. Катысь пароходлӧн трубасьыс качысь тшыныс ясыд лунъясӧ тыдаліс зэв ылісянь. Тшын тыдовтчӧм бӧрас, мед вевъявны Таркойтӧ пароход воигкежлӧ, Ягдорсянь сэтчӧдз позьӧ воны вӧляникысь мунӧмӧн.

Быд пароход вочаавны матыстчыліс бакен ӧзталысь Епимович. Пашкыр тошкыс быгалӧма и лоӧма кос корӧсь кодь. Дзолясянь сьӧд уджсӧ мыркӧмысь кыз чунь помъясыс туктӧмаӧсь, коколюка моз крукыляӧсь. Лыдсӧ оз тӧд, кымын лӧсьыд да кокни пипу пыж вӧчис ягдорсалы. Ас кодьыс жӧ зіль и Васса гӧтырыс — ичӧтик, косіник, тӧв ныр кодь кокни да тэрыб; вӧвлӧм «кулак» семьяысь, ар куимӧн томджык верӧссьыс. Епимович гозъялӧн вӧлі ӧти пи. Комын сизимӧд воын кызь кык арӧса гӧтыртӧм на писӧ босьтісны Гӧрд Армияӧ, веськаліс служитны Карелияӧ. Комын ӧкмысӧд вося ноябр помын пансис война финнъяскӧд, а локтан вося февральын пӧгибнитіс. Тайӧ войнаыс муніс сӧмын сё вит лун, а Гӧрд Армиялӧн воштӧмыс вӧлі зэв уна. Пиыслӧн усьӧм йылысь юӧр бӧрын Епимович и быдтіс тошсӧ, а гӧтырыс кутіс торксявны вежӧрнас. Тайӧс казяліс Епимович и поліс, мед эськӧ Вассаыс эз вӧч аскӧдыс некутшӧм лёктор.

Таркойтӧ пароход воис рытгорувнас. Кисьмӧм мырпом рӧма шонді ӧшаліс Эжва ковтыс весьтын, Война вылысь медводдза воысьясӧс вочаавны локтісны йӧзыс берег тыр, и, дерт жӧ, Емель Лизалӧн да Тикӧн Опоньлӧн став рӧдвужыс. Сергей Емель да Ӧгрӧпена сывйыштісны нывсӧ и дыр эз лэдзны морӧс бердсьыныс. Сэсся Лиза обыс топӧдліс да окаліс нёль арӧса Воваӧс, пӧся чолӧмасисны моньыскӧд, Як Марьякӧд, мукӧд нывбабаяскӧд. Дыр эз вермы торйӧдчыны верӧсыслӧн морӧс бердысь Опонасейлӧн гӧтырыс, вылӧ лэптыштліс батьыс дас арӧса нывсӧ да кӧкъямыс арӧса писӧ...

Ягдорса сӧмын на кык семьяӧ локтіс войнабӧрса гаж. Куим во да куим тӧлысь Елизавета Воробьёва вӧлі фронт вылын. Ок и бырӧма гажыс гортсьыс, бать-мамсьыс, гражданскӧй паськӧмысь. Ывлаыс шоныд да лӧнь, кылӧ сӧмын ӧшинювса льӧм пуяс вылын кайяслӧн тивзӧмыс. Сёйӧм-юӧм бӧрын Машӧ моньыс корис аянывсӧ ветлыны ас керка дорас, коді пыр на пустуйтіс, и лун кежлас восьтліс ӧшиньсӧ пытшкӧссӧ тӧлӧдӧм могысь. Ёна нин нюжалісны Емель Ваньӧн садитлӧм пелысь да кыдз пуяс. Йӧр гӧгӧрыс пуритӧ-быдмӧ веж турун.

— Ме эськӧ ӧні нин дась вуджны татчӧ да, — шуис Як Марья, — но батьыд да мамыд нӧрӧвитлыны на тшӧктӧны. Внуксӧ радейтӧны, дзик пӧ батьыс кодь да. Ачыд нӧ бара Льӧмдінса больничаад инасян?

— Лун кык мысти лэччыла сувтны военнӧй да партучёт вылӧ, сэки и кежала райздравотделӧ.

— Партияӧ али мый пырин?

— Пыри тай, мамӧлы да батьӧлы ог на висьтав. Ме служиті медико-санитарнӧй батальонын. Миян вӧлі медпункт и передвижнӧй госпиталь, кӧні вӧчалім операцияяс, бурдӧдім ранитчӧмаясӧс. Нелямын кыкӧд во вӧлі, декабр. Сталинград дорын мунісны вир кисьтана бойяс. Миян дорӧ локтіс полкса политработник, чукӧртіс медикъясӧс, кок йылӧ сувтны вермысь салдатъясӧс и выступитіс моральнӧй да боевӧй дух кыпӧдан беседаӧн. Сійӧ и чуксаліс пырны миянӧс партияӧ, тайӧ пӧ лоӧ великӧй Сталинлы чужан лунсяньыс 63 во тыригкежлӧ тіянсянь медыджыд козинӧн. Маш, ме ӧтарӧ бырга и бырга, гашкӧ, дышӧдіс нин и кывзынысӧ да?

— Эз жӧ дышӧд. Айка и збыльысь оз радейт ни партиятӧ, ни Сталинтӧ. Эн и висьтась, мый тэ партияын. Коркӧ и сідз кывсяс. Сэсся нӧсь, сы дыра мужичӧйяс пӧвстын вӧлін да, лӧсьӧдлін эн кодӧскӧ?

— Пӧшти куим во ме уджалі ӧти и сійӧ жӧ хирург дінын, медслужбаса майор Ходырев дінын. Ме вӧлі сылы гӧтыр пыдди.

— Войнаыс помасис и торъялінныд?

— Ми эгӧ и ӧтлаасьлӧй. Ме вӧлі гӧтыр пыдди сӧмын мода вылас.

— Нинӧм ог гӧгӧрво. Пӧрысь али мый вӧлі?

— Ар нелямына, ачыс удмурт, уджавлӧма Удмуртияса ӧти районын главврачӧн. Гортас кольӧма гӧтырыскӧд куим челядь. Мыйӧн тӧдмаліс, мый ме коми, шуис: тэ пӧ век и быдлаын лоан мекӧд, лоан пӧ мен медводдза отсасьысьӧн. И мед пӧ тэнӧ мӧдлаӧ эз вуджӧдны, кутан шусьыны менам гӧтырӧн. Эн пӧ пов, ме пӧ тэнӧ ог вӧрзьӧд.

— Сэсся, эз и вӧрзьӧдлы?

— Энлы, сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн висьтала. Кор нин ёнджыка тӧдмасим, Ходыревыд шуис: тэ пӧ мича, тэнад мыгӧрыд пӧ мужичӧйяслысь вежсӧ петкӧдлана. Вермас пӧ лоны сідз: локтас прӧверкаӧн ыджыд чина начальник ли, командир ли и босьтас тэнӧ аслыс «временнӧй» гӧтыр пыдди. Мый сійӧ «временнӧйыс»? Мӧд ног шуӧны сійӧс походно-полевӧй гӧтырӧн. Мыйкӧдыра пӧльзуйтчӧны, сэсся эновтӧны. Но эмӧсь и сэтшӧмъяс, кодъяс гӧтрасьӧны. Мед ме некодлы эг ло «временнӧйӧн», сы вӧсна и куті шусьыны майорлӧн гӧтырӧн. Но ме дінӧ некор эз пондыв, кӧть и ачым дась вӧлі сетчыны. Мен кызь сизим арӧс, а мужичӧйыдкӧд некор на эг кутчысьлы.

— Вот йӧй удмуртыд, этатшӧм лӧсьыд том нывбабаӧс абу видлӧма.

— Абу йӧй, зэв шань мужик. Корсюрӧ весиг коми да удмурт кыв вылын сёрнитлім, ӧткодь кывйыс зэв уна да. Майор Ходыревкӧд ми прӧщайтчим зэв пӧся, ӧта-мӧднымлы колим гортса адресъяс. Не кӧ Ходырев, код тӧдас на, кыдзи эськӧ помасис менам военнӧй службаӧй; гашкӧ, эг нин и ловъя вӧв.

— А менам вот корсюрӧ каета чужлӧ верӧс сайӧ водз петӧмысь. Эз на и кызь вит арӧс тыр, а нёль во нин дӧвуйта.

— Нинӧмла каитчынысӧ, пи тэнад быдмӧ. Со кутшӧм лӧсьыд керка-картаыд, пывсяныд и жытникыд; со кутшӧм кыпыд ӧшинь улыд. Слабог, энька-айкаыд ловъяӧсь. А менам вот нинӧм на асламыс абу.

— Ставыс менам эм, Емель Ваньӧысь ӧтдор. Тэнад, Лиз, быдтор на лоас. Льӧмдінад уна жӧникыд, эндӧм нылӧн сэн тэнӧ оз кольны.

— И ачыд на он коль эндӧм дӧваӧн. Дӧва кывйыс тэн некыдз оз лӧсяв, тэ сэтшӧм том да мича, — быд ногыс ошкисны ӧта-мӧднысӧ монь да аяныв. И вӧлі, мыйысь ошкынысӧ. Емель Лизалӧн кӧ медыджыд ошйысянторйыс: сійӧ — кызь сизим арӧса вӧрзьӧдлытӧм ныв, то Як Марьялӧн: сійӧ — нёль арӧса зонкалӧн кызь вит арӧса мам.

Ягдорын уна керка ӧшинь улын джуджыд да пашкыр льӧм пуяс. Катыдсянь кывтыдӧдз тӧвруыс разӧдіс чӧскыд льӧм дзоридз дук. Машӧ да Лиза дінӧ матыстчис кузиник да вӧсньыдик, вӧня пемыдлӧз платтьӧа Педот Надьӧ — мыш вылас кык сьӧд кӧса.

— Надь, тэн колӧ новлыны бабаюр, а тэ кӧсаяс лэдзӧмыд, — эльтыштіс пӧдругасӧ Машӧ.

— Тэа-меалы нинӧмла нин бабаюрасьнысӧ, колис сійӧ кадыс, вечмасьыштам асланым кузь кӧсаясӧн, петкӧдлам вежнысӧ Ягдорса зонъяслысь. Сідз ӧд, Лиз? А ӧні кутчысьӧмӧн мунам катыдпомса ю пос вылӧ, сэн ӧні гажӧдчӧны том йӧзыс. Важӧн нин эг мунлӧй сикт кузя сьылігтырйи.

Вӧччӧм пӧдругаяс, гожся рытыс кодь югыдӧсь да мичаӧсь, петісны мир туй вылӧ, Лизаӧс босьтісны шӧракостаныс, и Надьӧ паніс сьыланкыв:

Пукала кӧть ветлӧдла,

Уджала кӧть ог,

Кӧть ме ворсӧм видзӧда —

Пыр мен мыйкӧ шог.

Куим гӧлӧсӧн мылаа сьылӧмыс ылӧдз юргис рытъя чӧвлунас.

23

Югыд войясыс гуисны унсӧ Лазарь Кузьмичлысь. Сӧмын на ойбыртас и локтӧны кутшӧмкӧ тешкодь вӧтъяс. Пырджык вӧталӧ Юсьбӧжса вӧвлӧм кӧзяйкасӧ, кодӧс дзебӧмсянь колис тӧлысь кык. Вера Ильинична волывлӧ сы ордӧ еджыд юсьлӧн бордъяс вылын ангел-нывкаӧ пӧртчӧмӧн. Оз, оз повзьӧдлы тайӧ вӧтыс Костинӧс, а вот мый йылысь висьталӧ татшӧм ног покончасӧ аддзылӧмыс — майшӧдліс комын арӧса гӧтыртӧм мужичӧйӧс.

Лазарь Кузьмич оліс мамыскӧд уна ӧшиня, нёль жыръя, джуджыд кильчӧа короминаын. Керкаыс Эжва берегас зэв гажаинын. Льӧмдін кузяа нюжӧдчӧма ю пӧлӧныс, Костинъяслӧн кодь оланіныс сы берегын уна. Батьыс лыддьысьыліс ас кадас велӧдчӧм мортӧн, кызь квайтӧд воын бӧрйылісны весиг профсоюзъяслӧн уезднӧй бюроса юралысьӧн. Во-мӧд мысти котыртчис Льӧмдінскӧй леспромхоз, и Кузьма Костин нэм помӧдзыс уджаліс сэтчӧс контораын разнӧй должностьясын. А кувсис война мунігӧн ветымын куим арӧсӧн ракысь, кор Лазарь велӧдчис Сыктывкарын областнӧй партшколаын.

Лазарлӧн томджык чойыс, Юстина, Льӧмдінын медводдзаяс лыдын помаліс шӧр школа, сэсся Коми государственнӧй педагогическӧй институт. Карын велӧдчигӧн тӧдмасис аслас курсса зонкӧд и диплом босьтӧм бӧрын гӧтрасисны, мунісны верӧсыслӧн чужанінӧ — Сыктыв районса ӧти сиктӧ.

Лазарь Кузьмич чеччис мукӧд лунъясӧ серти водзджык. Лунӧ бана ӧшинь пыр дзик ныр улас моз тыдалісны лӧня шлывгысь Эжва, паськыд мӧдлапӧв. Юыс пуксьӧма нин аслас берегъясӧ, но абу на меженьын. Неуна горулынджык ыджыд лыа кӧса, кӧні Лазарь челядьдырйиыс ворслывліс ас коддьӧмыскӧд. Кельыдлӧз чышъян рӧма енэж улын молля сир кодь югыд гожся асыв. Мамыс, кылӧ, ноксис пач вом дорас.

— Мам, тэ верман висьтавны, мый водзӧ морт вӧталӧ покончаӧс? — виччысьтӧг юаліс пиыс.

— Покончаӧс?! — чуймис мамыс Глафира Ананьевна. Кыдзи помнитӧны льӧмдінсаяс, сійӧ важӧнсянь уджалӧ ветлысь-мунысьясӧс узьтӧдлан керкаын, мӧд ног кӧ, колхозниклӧн керкаын. Шӧр сиктад район пасьтаысь волысьыд уна и шоча овлӧ сэн прӧст местаыс. Ӧти жыр, нёль мортлы тӧрмӧн, торйӧдӧма карсянь волысь гырысьджык чинаяслы. Кӧть и пустуйтӧ, некодӧс сэтчӧ оз овмӧдны. Керкаыс кык судта, накесӧн пӧвъялӧм ӧшиньяса ыджыд, кирпич вичкокӧд воча. — Коді нӧ эськӧ покончаыс?

— Юсьбӧжса кӧзяйкаӧй. Нывкаӧ пӧртчӧмӧн юсь бордъяса усьлӧ вӧтӧ.

— Тайӧ, дитя, тэнӧ видзысь ангелыд. Шулӧны, покончатӧ пӧ бур водзӧ вӧталан. Ангелыд, тыдалӧ, гӧтрасьны тшӧктӧ. Ветлін дзебнытӧ, кольӧма паметяд, вот и локтӧ ангелыд кӧзяйкаыдлӧн томдырся мыгӧрӧн. Кад нин, дитя, гӧтрасьны тэн, семья лӧсьӧдны. Мамыслы ветымын арӧс нин, окота на мен видзыштны нукъясӧс. Чойыд со утёвтіс мӧд районӧ-а. Кывзан али он менӧ?

— Кывза, мам.

— Тэнад юрын сӧмын уджыд, сэсся нинӧм абу. Вай пет райкомсьыд, мед сэн пернатӧм сьыліяс уджалӧны, а тэ бӧр вӧзйысь учителявны. Со кутшӧм мича Льӧмдінад шӧр школаыс — кык судта, миян керка моз жӧ ю дорын, гортсяньыд матын. Кывзан али он менӧ?

— Кывза, мам.

— Батьыд тай нӧ эз вӧв кид нывъяс дінад, а тэ кысь лоӧмыд — ӧнӧдз невестапуӧс эн аддзы. Вот босьтча да ачым и тӧдмӧда Эжва катыдса медмича нылыскӧд. Тӧрыт, рытгорувнас нин, колхозник керкаӧ локтіс военнӧй паськӧма ныв — пилоткаа, гимнастёркаа, морӧсас кык медаля, зэв лӧсьыд туша-мыгаа, мичаник. Чужӧмыс быттьӧкӧ и тӧдса, но эг тӧд. Ӧти вой кежлӧ пӧ места колӧ. А прӧст местаыс сӧмын чина йӧзлы жырйын эм. Кысь нӧ, мися, воин? Ягдорсянь пӧ, неважӧн на пӧ Берлинсянь. Иналі нывтӧ, воча пуксьӧмӧн сёрнитыштім. Елизавета нима, войнаӧдзыс татчӧс больничаын медсестраӧн уджавлӧма. Сы вӧсна и тӧдса, вӧлӧмкӧ, чужӧмыс. Верӧстӧм на. Сэтшӧма мен кажитчис сійӧ, кӧсйи гортӧ вайӧдны, но тэнсьыд юавтӧг эг лысьт. Кӧзяйкаыс, кӧні овлӧма тані, лэччӧма пиыс дінӧ Затонӧ, и керкаыс томана. Кывзан али он менӧ?

— Кывза, мам, кывза, — кайтыштіс пиыс, коді пызан пельӧсӧ пуксьӧмӧн бритчис.

— Кӧсъя пӧ воддза уджалан местаӧ инасьны. А татчӧ локтӧма военнӧй да партийнӧй учёт вылӧ сувтны, сёрнитны тшӧтш и удж кузяыс. Ме висьталі, менам пиӧй, мися, райкомын уджалӧ; ковмас кӧ, мися, отсӧг, шыӧдчы сы дінӧ; зэв, мися, шань пиӧй; Костин, мися, овыс, а шуӧны Лазарь Кузьмичӧн; гӧтыртӧм на, мися. Кывзан али он менӧ?

— Кывза, мам, кывза. А ӧні вай сёйышта и котӧрӧн удж вылӧ.

Эжва дорсянь мир туйӧдзыс ньывкӧса кайысь чой. Райкомыс тасянь катыдланьын кык судта керкаын. Комынӧд воясӧдз сэні овліс ӧти семья, сэсся кулакалісны и короминасӧ мырддисны. Мырддьӧм керкаясын и мукӧд учреждениеяс да организацияяс. Сиктсаяс лӧгалісны яндзим тӧдтӧм власьтъяс вылӧ, но ассьыныс лӧглунсӧ явӧ петкӧдлыны эз лысьтны. Партия да Сӧветъяс йылысь лёк кыв гораа шуны эз позь, позис сӧмын ошкыны. «Став власьт — народлы!», «Став власьт — Сӧветъяслы!» лозунгъяс улын вӧлі Октябрса революция, но ни ӧтиыс, ни мӧдыс эз пӧртсьы олӧмӧ. Став власьтсӧ, тшӧтш и Сӧветъяслысь, асаліс большевикъяслӧн партия. Сійӧ лоис и милӧсьт сетысьӧн, и палачӧн. Медводз чӧвтісны Царӧс, сэсся вичкояс жуглӧмӧн йӧз вежӧрысь кӧсйисны киритны Енмӧс, и большевикъяслӧн партия асьсӧ кутіс лыддьыны Царӧн и Енмӧн. Унаӧн пырисны партияӧ сы вӧсна, мед кыпӧдчыны служба кузя. Таысь найӧс некод эз дивит, ӧд партбилет — сійӧ олӧмӧ путёвка, мортлӧн судьба. Партбилет вермис кыпӧдны весиг бӧб мортӧс енэжӧдз, вермис и сюсь вежӧраӧс ляскыны му бердӧ.

Быдторйыс волывлӧ юрас Лазарь Кузьмичлы. Ӧні, райкомӧдз туй костын, сы син водзын сулаліс вӧтыс — юсь бордъяса мичаник нывка, кодӧс мамыс шуис пиыслӧн ангелӧн. Збыльысь мӧй эмӧсь мӧд мирын олысьяс, кодъясӧс аддзывлам сӧмын вӧтӧн? Луннас, сюрас стрӧка да, Костин бытьӧн ветлас библиотекаӧ, юалас: эм-ӧ вӧтъяс висьталан книга? Коді сійӧ Ягдорса Елизаветаыс, кодӧс сэтшӧма ошкис мамыс?

Колхозник керкаысь петӧм бӧрын Елизавета Воробьёва медводз веськӧдчис военкоматлань. Военком Фефилов — латшкӧс тушаа, мугӧминик чужӧма, ар нелямына майор — небыдика топӧдчылӧмӧн чолӧмасис медслужбаса лейтенанткӧд. Майор корис кык стӧкан чай и чай юигмоз варовитісны вель дыр. Военкоматсянь Воробьёва кыпыд сьӧлӧмӧн мӧдӧдчис райкомӧ. Кыпӧдчис вылыс судтаас, кӧні шуйга кивыв вӧлі некымын ӧдзӧс. Веськаліс сэтчӧ, кӧні печатайтчан машинка сайын тэрыба котшкӧдчис шӧр арлыда нывбаба. Сылӧн жырсянь позьӧ веськавны кык кабинетӧ. Ӧти ӧдзӧсын гижӧд: «Л. К. Костин», чинсӧ абу индӧма. Чолӧмасьӧм бӧрын машинистка шуис:

— Тіянӧс корис пыравны Лазарь Кузьмич. Ӧні сы ордын некод абу, верманныд пырны.

Сӧмын на восьтіс кабинет ӧдзӧссӧ, а паныда стенсьыс сы синмӧ шыбитчис Сталинлӧн уна рӧма портрет — зарни погонъяс вылас герб да ыджыд звезда, китель морӧсас Геройлӧн Зарни медаль. Вождьлӧн портрет весьтын, бумагаӧн тырӧм пызан сайын, пукаліс кабинетса кӧзяин, районын медыджыд чина начальникъясысь ӧти — Лазарь Кузьмич Костин — шыльыда бритчӧма-шыльӧдчӧма, еджыд дӧрӧм морӧсас галстука, руд пинжака.

— Здравствуйте! — пырӧмӧн тшӧтш шуис лейтенант и тайкӧ честь эз сет. — Елизавета Воробьёва, локті сувтны учёт вылӧ.

— Здра-здравствуйте! — мыйлакӧ тшӧкмуніс Костин, петіс пызан сайысь и ки на ки чолӧмасисны. Шӧркодь тушаа, тэрыб восьласа, райкомса секретар корис пуксьыны погона аньӧс пызан дорӧ матӧджык. — Тӧрыт мамӧ висьталіс тіян йылысь, зэв ёна воӧмныд сьӧлӧм вылас. Кӧсйи пӧ нуӧдны гортӧ узьны, да эг лысьт.

— Мамыд, тыдалӧ, зэв шань. Мен тіян йылысь тожӧ висьталіс.

— Райздравад вӧлінныд нин?

— Эг. Военкоматсянь локті татчӧ. Майор Фефилов шуис, талунъя пароходӧн пӧ районӧ бара воас вель уна салдат.

— Медъя нин ӧдйӧджык воасны, колхозъяснымӧс колӧ сувтӧдны кок йылӧ. И медикъясыд ёна колӧны.

— Ме эськӧ кӧсйи, мед бӧр татчӧс больничаӧ веськалі, кысянь и мунлі фронт вылӧ.

— Веськаланныд. Ме звӧнитлі главврач Белоголовлы, сыкӧд ті тӧдсаӧсь. Кутасны виччысьны тіянӧс, но райздравотделӧ колӧ пыравны.

— Да, тӧдсаӧсь. Белоголовыд хирург, сы дінын ме уджавлі медсестраӧн. Пасибӧ тіянлы, Лазарь Кузьмич.

— И кор кӧсъянныд босьтчыны уджӧ?

— Талун, пароход вотӧдз, колӧ корсьны патера. Лун-мӧд мысти и локта.

— Эн корсьӧй. Ми мамӧкӧд кыкӧнӧсь, миянӧ инасянныд. — Лазарь Кузьмичлӧн да лейтенантлӧн ӧтлаасис видзӧдласныс. Аньлӧн сьӧд синъясыс сьӧд картеч моз сатшкысисны райкомса секретарлӧн сьӧлӧмӧ. — Кӧсйысянныд кӧ, мамӧ лоӧ зэв рад, и ачым тшӧтш.

Медсестра воштіс кывворсӧ, эз и тӧд, мый шуны татчӧ, но чӧвлунсӧ торкис ачыс Костин:

— Пӧдлиннӧ, эг ӧд и юав: гашкӧ, тіянлы кык мортлы вылӧ колӧ?

— Оз. Ӧтнамлы. — Елизаветалӧн нюммунӧмысь быттьӧкӧ нюммуніс тшӧтш и Костинлӧн югыд кабинетыс. — Ме верӧстӧм; и, кыдз шуны, кага ни баля на абу.

— Аслам абу на жӧ гӧтыр ни котыр. Чойӧй томджык меысь, но куим во нин верӧс сайын, нывкаӧс быдтӧны.

— Менам Ваньӧ вок кызь нёль арӧсӧн гӧтрасьліс, война вылын усис. Кызь арӧс вӧлі невестаыслы верӧс сайӧ петігас, пи быдмӧ, нёль арӧса.

— Унаысь вӧвлі Ягдорад, медводдзаысьсӧ комсомолын уджалігӧн кайлі. Бура помнита, Веня Турьев менӧ вуграсьны нуӧдліс, комсомолӧ ме сійӧс примитлі.

— Веня Турьев пӧ вошӧма «без вести».

— А Ваньӧ вокыдлӧн коді гӧтырыс?

— Як Марьяӧн шуӧны, нывдырся ним-овыс Маша Осипова. Юсьбӧжын помавліс сизим класс, а водзӧ велӧдчӧмыс эз ло. Водз кувсисны бать-мамыс, ичиньыс ордын быдмис.

— Помнита ме Маша Осиповатӧ, Юсьбӧжса школаын велӧдлі. Сэсся Ягдорын колхозникъяслӧн собранньӧ вылын аддзысьлі.

— Жаль, томӧн колис дӧваӧн да. Война чӧжыс и ӧні на олӧ пиыскӧд энька-айка ордас — менам бать-мам ордын. Аслас керкаыс, кодӧс стрӧитліс Ваньӧ вок, пустуйтӧ.

— Бать-мамтӧ кыдзи шуӧны?

— Батьӧй Сергей Емель, воюйтлӧма первой мирӧвӧй война вылын, эм сылӧн Георгиевскӧй крест. Нэм чӧжыс вӧралӧ. Кыдзи медбур вӧралысьясысь ӧти, войнаӧдзыс на сы йылысь гижлісны «Вӧрлэдзысь» газетын. Мамӧй Трепил Иван Ӧгаш, медпунктын санитаркаалӧ, но унджык кадсӧ колхозын уджалӧ.

— Веня Турьев висьтавліс мен уна буртор Трепил рӧд йывсьыс. Сідзкӧ тэ, Елизавета Емельяновна, Трепил рӧдыслысь кӧленасӧ водзӧ нуӧдысь, — Костин вуджис «тэ» вылӧ и медводдзаысь ним-овнааліс аньӧс.

— Трепил нимыс Ягдорад ӧнӧдз олӧ му-видз нимъясын. Ыджыд мамӧ на висьтавліс, Трепил вокъясыс вӧлӧмаӧсь зэв зільӧсь, Ягдоръю вылас стрӧитлӧмаӧсь кык ва мельнича, уна вӧчлӧмаӧсь му-видзтӧ. Трепил Иван да Трепил Ӧльӧксей ю берегас кыпӧдлӧмаӧсь кык судта ыджыд керка. Выліас олӧмаӧсь кык воклӧн семьяяс, уліас восьтӧмаӧсь лавка. Но овнысӧ сэн удитӧмаӧсь регыд, мыйсянькӧ ӧзйӧма и короминаыс сотчӧма кушӧдз.

— Кутшӧм воясӧ тайӧ вӧлі?

— Мамӧлы сэк вӧлӧма куим арӧс, ыджыд мамӧлы кызь куим. Сідзкӧ, сюрс кӧкъямыссё ӧкмысдас кӧкъямысӧдын. Та бӧрти вокъясыд стрӧитасны аслыныс торъя олан керкаяс, тожӧ гырысьӧс. Мамӧ сійӧ выль керкаас и быдмас.

— Вот и тӧдмасим, Елизавета Емельяновна. А пажын кадӧ тӧдмӧда патеранад, кӧн кутан овны. Аддзысям тані жӧ, кута виччысьны. Локтан?

— Локта, — мӧд кывйыс эз сюр Лизалы.

Сэк, кор Воробьёва петіс учётӧ пасйысян кабинетӧ, Костин звӧнитліс крестьянин керкаӧ мамыслы. Висьталіс Елизаветакӧд аддзысьлӧм да сёрни йылысь, и юӧртіс, локтам пӧ пажнайтны кыкӧн и сетіс кутшӧмсюрӧ индӧдъяс.

— Вӧча, дитя, ставсӧ сідз, кыдз тшӧктан, — нимкодьпырысь вочавидзис мамыс. Глафира Ананьевналӧн сэтшӧм модаыс: комын арӧса писӧ шуны дитяӧн.

Ставыс артмис бура, пажнайтісны и юисны чай Костин ордын. Лазарь Кузьмичлӧн удж вылӧ мунӧм бӧрын нывбабаяс вель дыр на варовитісны. Глафира Ананьевна некымынысь ӧлӧдіс Елизаветаӧс: патера йылысь пӧ мед сэсся некутшӧм сёрни эз вӧв, лок да и ставыс. Мӧдыс кӧсйысис инӧн и ладӧн. Керкаысь петігӧн кӧзяйка петкӧдліс кильчӧ ӧдзӧс томансьыс ключ дзебанінсӧ. Емель Лизалӧн Льӧмдінӧ волӧмыс эз ло весь. Пароходлӧн вылыс палуба вылын кыпыд да кокни сьӧлӧмӧн сійӧ катіс Ягдорӧ.

Лазарь Кузьмичлӧн киас эз кут пырны некутшӧм удж. Некыдз на эз вермы мездысьны бӧръя воясся вӧтъяссьыс, а со тай аддзысис мича ань — Елизавета Емельяновна. Гашкӧ, юсь бордъя ангелӧ пӧртчӧмӧн Ильинична и тӧдмӧдіс Лизаыскӧд да? Удж помасьӧм бӧрын Костин эз гортас мун, а шуис ветлыны библиотекаӧ. Эжва катыдын сійӧ медся важъясысь да медся озыръясысь ӧти, вӧлі восьтӧма сюрс кӧкъямыссё ӧкмысдас ӧкмысӧд воын. Книгаяссӧ меститӧма Максим Горький нима культура керкаса жыръясӧ.

Кадыс водз на и библиотекарысь ӧтдор залас некод эз вӧв. Райкомса секретар сёрнитыштіс ӧттор-мӧдтор йылысь, юаліс: эм-ӧ кутшӧмкӧ книга вӧтъяс йылысь? Дзормӧмысла идзас рӧма юрсиа, олӧма нывбаба вочавидзис: аддзам пӧ. Дерт, эз кут юасьны, мыйла ковмӧма татшӧм книгаыс райкомса секретарыслы. Кутшӧм сылы делӧ, коді мый лыддьӧ. Недыр мысти аньыд мыччис Костинлы кык книга. Ӧтиыс шусис «Сон и язык сновидений», мӧдыс — «Сновидения». Кыкнансӧ лэдзӧмаӧсь зэв нин важӧн Ленинградса типографияясын. Медводз нуӧдіс син пырыс водзкывъяссӧ, сэсся, пызан сайӧ пуксьӧмӧн, босьтчис листавны и ӧтисӧ, и мӧдсӧ. Ноко, мый водзӧ вӧталӧ кулӧмасӧ, торйӧн кӧ, томиник Илля Верасӧ? И аслысмоз вомгорулас шӧпкӧмӧн лыддис: «...чаще всего приносит неожиданную помощь или спасение в сложной ситуации, или вы получите хорошее известие; может принести также выполнение давнего желания». Мамыс тай прав вӧлӧма, коді шуис: кувсьӧм морттӧ пӧ бур водзӧ вӧталан.

А юсьсӧ мый водзӧ? Листалыштіс книгасӧ и аддзис: «Лебедь во сне — символ прекрасной и гордой любви. Вы обретёте человека, который станет вам верным товарищем на всю жизнь». Тайӧс лыддьӧм бӧрын шензьӧм босьтіс Лазарь Кузьмичӧс, сійӧ ӧд и збыльысь любитчис! Та бӧрти нӧ кыдз он эскы вӧтъяслы? Томиник Илля Вера волывлӧ войяснас Кузьма Лазарь дінӧ юсь бордъя ангелӧн. Ноко, кутшӧм юӧр вайӧ сьӧрсьыс тайӧ ангелыс? «...добьёшься любви и дружбы, обретёшь большое внутреннее спокойствие». Вӧлӧмкӧ, ангелтӧ вӧталӧмыд висьталӧ сы йылысь, мый тэнад олӧмын бытьӧн лоасны гырысь вежсьӧмъяс, и сӧмын бурланьӧ.

И лоисны вежсьӧмъясыс Лазарь Кузьмичлӧн олӧмын. Эз дыр патеранткаав сы ордын медсестра. Сійӧ жӧ вося августын Елизавета Воробьёва лоис Костинаӧн, Глафира Ананьевналы моньӧн. Гӧтрасисны лӧня, гора свадьбатӧг, кыдзи и колӧ коммунистъяслы. Чукӧртчылісны Льӧмдінӧ. Ягдорысь волісны Лизалӧн мам-батьыс да Як Марья, босьтлісны и Воваӧс. Эз на помасьны школьникъяслӧн гожся каникулъяс да вермисны волыны Юстина чой гозъяыс, а сідзжӧ Юсьбӧжсянь Георгий Евгеньевич да Ольга. Видзӧдӧмпыръяысь, воисны ӧта-мӧдныслы сьӧлӧм выланыс сват-сваттяяс. Эз вӧв гӧль пызан вывныс, вӧлі, мыйысь дасьтыны сёянсӧ. Сергей Емель да Ӧгрӧпена мешӧк тыр вайисны косьтӧм йӧра да кӧч яй, пӧтка яй да. Гриша другыс тайӧ лун кежлас солалӧма медся чига гырысь черисӧ. А пӧжассӧ дасьтӧма ачыс Глафира Ананьевна.

И сідз, кузь нэм да бур шуд выль семьялы!

24

Ловйӧн кольӧм салдатъяс сёр арӧдз воалісны гортаныс. Сӧмын тай, бӧрсӧ воисны зэв этшаӧн. Выль велӧдчан во кежлӧ Ягдорӧ эз лок и Екатерина Михайловна. Гожӧмнас гӧтрасьӧмаӧсь война вылысь воӧм жӧникыскӧд и роноыд кольӧдӧма чужан сиктас. Ягдорса школаӧ воис выль велӧдысь — Юсьбӧжса верӧстӧм на ныв, коді воюйтлӧма жӧ, вӧвлӧма зенитчицаӧн. Шуисны Антонина Николаевнаӧн, мунлӧма фронт вылӧ пединститутлӧн коймӧд курсысь.

Кыптіс ловнас Анна Платоновна, коді пыр на веськӧдлӧ «Заря» колхозӧн. Ловсӧ кыпӧдысьнас медводз вӧлі верӧсыс Ӧстап Вась. Эм эськӧ мый пасьтавны Васьлы, но пырджык ветлӧ морӧсас «За отвагу» медаля гимнастёркаӧн. Дас вит мортысь, кодъяс воисны фронт вылысь, ӧкмысыс бойяс водзвылын пырӧмаӧсь большевикъяслӧн партияӧ. Неважӧн ягдорса ордӧ воліс райкомсянь Костин ёрт. Чукӧртліс коммунистъясӧс, восьсӧн сёрнитісны став сьӧкыдлунъяс йывсьыс, сэсся котыртісны первичнӧй парторганизация. Секретарнас бӧрйисны комын ӧти арӧса вӧвлӧм фронтӧвик Степан Андреевич Нестеровӧс. Ягдорӧ вермис волыны и ичӧтджык чина морт, но Лазарь Кузьмичлы окота вӧлі аддзысьлыны тестьыскӧд да тьӧщаыскӧд.

Ягдор весьтті нораа сьылігтыр лунвылӧ лэбисны юсьяс. Чужан муас быдтысисны, бордйӧдісны челядьсӧ и тӧвйыны мунӧны шоныд муясӧ. И тадзи му пуксьӧмсяньыс. Пемыд арыс шымыртіс аслас сывйӧ сикт-грездъяс, ланьтісны мича гӧлӧса лэбачьяс и колисны кравзыны катша-ракаяс. Слабог, оз нин мун война и крестьянин олӧ аскиа лунӧ лачаӧн. Господьӧй-енмӧй, волас-ӧ коркӧ коми сиктӧ тыр судзсяна югыд олӧмыс?! Али сідзи-й сьӧдас кутасны кольны во бӧрся вояс. Торъя нин пемыд да шог налы, кодъяс колисны челядя дӧваясӧн.

Вӧр-ваыс тӧдӧ ассьыс уджсӧ. Некымынысь усьліс уль лым, некымынысь сывліс, сэсся кӧдздӧдіс и колхозник-сезонникъяс петісны лэдзны вӧр — нажӧвитны сьӧм и аслыныс, и колхозлы. Вӧзйысис петны бригадиралӧмысь Педот Надьӧ. Сы местаӧ индісны Тикӧн Опоньӧс, коді и водзті, войнаӧдз на, бригадиравліс и веськавліс Ставсоюзса выставкалӧн Почёт книгаӧ. Опонасей босьтіс аслыс отсасьны армияӧ на ветлытӧм ӧти том мортӧс и сыкӧд заводитісны дзоньтавны скӧт картаяс. Педот Надьӧ да Як Марья йи туй сувтӧм бӧрын мӧдлапӧлысь да ылі видзьяс вылысь кыскалісны турун.

Нелямын квайтӧд воын, январ помын, Ягдорын нуӧдісны колхозникъяслысь собранньӧ. Анна Платоновна звӧнитліс райкомӧ, корис волыны Лазарь Кузьмичӧс. Ӧд сійӧ ӧні ягдорсалӧн зять да позис шыӧдчыны сы дінӧ повтӧгджык. Воліс собранньӧ вылӧ и сиктсӧветса юралысь Пелагея Петровна. Стӧчджыка кӧ, тайӧ вӧлі войнабӧрса медводдза сиктса скод, и сійӧс нуӧдісны клубын. Медводз сёрнитісны вӧвлӧм салдатъяс, казьтылісны усьӧм землякъяссӧ. Колхозын талунъя тӧждъяс йылысь висьтасис Анна Платоновна и ас пыддиыс вӧзйис тӧрытъя фронтӧвик, коммунист, Гӧрд Звезда ордена да некымын медаля Кирилл Антипович Латкинӧс. Тайӧ кандидатурасӧ собранньӧӧдз видлалісны правленньӧ вылын, кӧні вӧліны тшӧтш и Костин да Журавлёва. Латкинӧс ӧтсӧгласӧн ошкӧмыс кӧть и эз артмы, шуисны вӧзйыны сійӧс. Паныдсӧ сувтіс сэн Як Марья. А помканас лои со мый.

Ӧтиысь, война кусӧм бӧрын нин, Як Марья да Зина Терентьевна костын вӧлі татшӧм сёрни.

— Тӧдан, Машӧ, мыйла татшӧм мичаа пасьтасьӧны Васька Парасьлӧн челядьыс? — юаліс пошта Зина.

— Кывлі, но стӧчасӧ ог тӧд.

— Быд вежон Германиясянь Парасьыслы воӧ посылка. Берлинсянь мӧдӧдӧ верӧсыс, Кириллыс. Кыкнан пиыс со ветлӧны немецкӧй дӧрӧм-гачӧн, назӧдчӧны вомӧн ворсан немецкӧй гудӧкӧн. Гортас керка ӧшиньясас ӧшалӧны немецкӧй занавесъяс.

Тайӧ збыльторйыс регыд лои тӧдса сиктсаяслы и чужтіс налысь кутшӧмкӧ лӧглун и завидьлун. Старшӧй лейтенант Кирилл Латкин воис гортас нелямын витӧд вося ноябрын. Вӧлӧмкӧ, сійӧс кольӧдлӧмаӧсь уджавны Берлинӧ ӧти районса комендатураӧ. Быттьӧкӧ, вежавнысӧ и нинӧмла, вӧлӧма позянлуныс, вот и мӧдӧдіс посылкаястӧ. Но найӧ, кодъяс колисны дӧваясӧн, тайӧс гӧгӧрвоны эз кӧсйыны.

Кирилл Антиповичлысь нимсӧ казьтыштӧм бӧрын залын кыліс кизьӧриника клопайтӧм. Собранньӧсӧ нуӧдысь парторг Нестеров шуис: ті пӧ ставныд бура тӧданныд Латкинӧс и сылысь биографиясӧ висьтавны ог кут, гӧлӧсуйтамӧй пӧ.

— Коді сы вӧсна, медым «Заря» колхозса юралысьӧн бӧрйыны Кирилл Антипович Латкин ёртӧс, кора лэптыны кинытӧ.

Залын чӧв-лӧнь. Кыпӧдіс кисӧ нёль-ӧ-вит морт. Ставӧн, тыдалӧ, виччысисны, мый шуас президиумын пукалысь райкомса секретар. Но сійӧ чӧв оліс.

— Позьӧ мен шуны кык кыв? — шыасис Педот Надьӧ.

— Позьӧ, кӧть куимӧс, — вочавидзис нуӧдысь.

— Менам эм вӧзйӧм: кольны председательӧн Анна Платоновнаӧс. Ми, колхозникъяс, сыкӧд вуджим война кадся медсьӧкыд вояссӧ. Сылӧн эм веськӧдлан ыджыд опыт, сылы сӧмын на комын вит арӧс — буретш председателялан арлыд. И, главнӧйыс, ӧні мирнӧй кад, лоӧ ёна кокниджык воддза серти. Но, кыдзи колхозникъяс?

Залын кылісны гӧлӧсъяс:

— Мед лоӧ Анна Платоновна!

— Колям Анна Платоновнаӧс!

— Кутам гӧлӧсуйтны Анна Платоновна вӧсна!

Нестеров копыртчыліс Костинлань, тыдалӧ, юаліс, мый пӧ кутам вӧчны?

— Ладнӧ, собранньӧ нуӧдам водзӧ. Мужикъясӧс кора не куритчыны залын, — синнас нуӧдіс залсӧ Нестеров. — Гашкӧ, мыйкӧ ачыс шуас Анна Платоновна?

Сійӧ кыпӧдчис пызан сайысь, кӧсйис мыйкӧ шуны, но гӧрддзасис горшыс и нинӧм шуны эз вермы. Кикарнас чышкис ныр боксьыс синвасӧ и бӧр пуксис.

— Коді сы вӧсна, медым «Заря» колхозса председательӧн кольны Анна Платоновнаӧс, кора гӧлӧсуйтны.

Лэптісны кинысӧ тшӧтш и найӧ, кодъяс лэптылісны Латкин вӧсна. Бӧрйисны и правленньӧса членъясӧс. Лазарь Кузьмич кисӧ кутыштлӧмӧн чолӧмаліс Анна Платоновнаӧс, сиис став бурсӧ колхозникъяслысь уджсӧ котыртӧмын, сэсся висьталіс неыджыд речь:

— Таво август 22 лунӧ Коми Автономнӧй Сӧветскӧй социалистическӧй республика котыртӧмсянь тырӧ 25 во. Тайӧ юбилейсӧ бурджыка пасйӧмӧ ассьыныс пай пуктасны и вӧр лэдзысьяс, и видз-муын да культураын уджалысьяс. Колӧ содтыны быд гектар вылын урожайяс, содтыны гырысь скӧтлысь юр лыд, ёнмӧдны кӧрым база. Колӧ ӧдйӧджык пыртны турун кӧдзаа севооборотъяс. Паськӧдны уна вося турунъяслысь кӧдзаяс...

Гажтӧминик речсӧ Костин помаліс тадз:

— И нӧшта ӧтитор. Кык вежон мысти, февраль 10 лунӧ, СССР-са Верховнӧй Сӧветӧ бӧрйысьӧмъяс. Депутатӧ кандидатъяс лыдын и Эжва катыдса миян земляк, Сӧветскӧй Союзса Герой Георгий Фёдорович Тимушев. Чуксала ставнытӧ дружнӧя гӧлӧсуйтны странаса депутатӧ кандидатъяс вӧсна.

— Ӧні сета кыв сиктсӧветса юралысь Журавлёва ёртлы, — юӧртіс парторг, коді водзӧ нуӧдіс собранньӧсӧ.

— Льӧмдін район и водзті, и ӧні нималӧ аслас сюсь вӧралысьясӧн, — паніс сёрнисӧ Пелагея Петровна. — Вӧралан уджсӧ котыртысьясыс миян республикаын «Заготживсырьёлӧн» да Коми потребсоюзлӧн контораяс. Налӧн юӧртӧм серти, война воясӧ вӧралысьяс сдайтӧмаӧсь государстволы 367 сюрс ур ку унджык сы серти, мыйта вӧлі сдайтӧма войнаӧдзса нёль воӧн. Дона куяс сдайтан сезонся нормаяссӧ вевтыртӧмысь республикаса ветымын медбур кыйсьысьлы сетӧма «Лучший охотник СССР» почёт ним да значок. На лыдын и Ягдорса вӧралысь Емельян Сергеевич Воробьёвлы. Вайӧ клопайтамӧй! Потребсоюз конторалӧн тшӧктӧм серти ӧні ме сета тайӧ наградасӧ. Емельян Сергеевич, кӧні тэ?

Костин тӧдіс, тестьыс вежон нин абу волӧма вӧрысь, но вунӧдіс висьтавны Журавлёвалы.

— Сергей Емельыд оз пукав гортын, вӧрын сійӧ, — кыліс гӧлӧсыс Ӧгрӧпеналӧн, коді пукаліс Марья моньыскӧд орччӧн.

— Аграфена Ивановна, матыстчыв татчӧ, босьт верӧсыдлысь наградасӧ, — корис сиктсӧветса пред.

Ӧгрӧпена матыстчыліс пызан дорӧ пытшкӧсса радлунӧн, ӧд сэні пукаліс сылӧн зятьыс.

Пелагея Петровна юӧртіс нӧшта ӧти выльтор. Чукӧртлім пӧ сиктса активистъясӧс и воим ӧти кывйӧ: клубысь вуджӧдны изба-читальнясӧ мӧд керкаӧ. Ті пӧ сійӧс тӧданныд — керка джын, кӧні некод оз ов. Эм сэн места, кытчӧ позьӧ сувтӧдны нигаяслы, журналъяслы, газетъяслы джаджъяс, а сідзжӧ лыддьысьны окотитысьяслы пызанъяс. Изба-читальня кутас уджавны во гӧгӧр, вермасны волывлыны сэтчӧ верстьӧ и челядь.

— Клубӧн да изба-читальняӧн кутас веськӧдлыны ӧти и сійӧ жӧ морт, кыдзи и Юсьбӧжын, — водзӧ висьталіс Журавлёва. — Веськӧдлысьсӧ бӧрйигӧн ми кутім тӧд вылын сылысь арлыд, образование, основнӧй да общественнӧй удж. И тырвыйӧ лӧсяліс Мария Яковлевна Воробьёва. Удж опытӧн тӧдмасьӧм могысь Мария Яковлевнаӧс ми корлам Юсьбӧжӧ, кӧні уна во нин избачалӧ Ольга Ермолаевна да коді районын культураса уджалысьяс пӧвсын медбуръясысь ӧти.

— Та вылын собранньӧ помасис. Пасибӧ Льӧмдінса да Юсьбӧжса гӧсьтъяслы. Клопайтамӧй! Ӧні, мужикъяс, верманныд куритчыны. — Парторг перйис зепсьыс кӧшельсӧ и гартыштіс кыз чигарка.

Войналӧн пинь туя нелямын квайтӧд воын тырмымӧн вӧлі шоглуныс и радлуныс. Буретш странаса Верховнӧй Сӧветӧ бӧрйысян лунӧ Ольга Ермолаевна чужтіс пиӧс. Георгий Евгеньевич лоис батьӧн. Кагаыслы сетісны ним — Лазарь. Лазарь Георгиевич Игнатов лоис Юсьбӧжын медводдза кагаӧн, коді чужис война бӧрын.

Июнь помын, медкузь лунъясысь ӧтиӧ, мамӧн лоис Елизавета Емельяновна — чужтіс нывкаӧс. Эз жуглы юрсӧ Лазарь Кузьмич, кутшӧм ним сетны медводдза каганыслы. Вера дай ставыс! Ой, кутшӧм мича ним! — ошкис гӧтырыс. Нывкалӧн чужӧм йылысь свидетельствоын лоис пасйӧд: Костина Вера Лазаревна.

Му вылӧ овны локтӧ войнабӧрса кӧлена, коді, колӧ чайтны, кутас овны бурджыка мам-батьныслӧн да пӧль-пӧчныслӧн поколение серти.

Немечӧс вермӧмсянь во тыран лунӧ Як Марья вуджис гортас, Емель Ваньӧн стрӧитлӧм керкаӧ. Тайӧ пӧрйӧ Ӧгрӧпена эз сувт вуджӧмыслы паныд, а Володя внуксӧ пӧль-пӧчыс и водзӧ кутасны быдтыны пи пыдди, код ордын кӧть сійӧ эз ов. Сёрнитчисны да, энька-айкаыскӧд ӧтвылысь кутасны видзны ӧти мӧс.

Марья медавліс кык том мортӧс весавны ӧшинь увсьыс ва трубасӧ. Кыдз кражйысь сруба юкмӧсыд нинӧм на абу лоӧма. Медводз ведраӧн лэпталісны трубасьыс васӧ, сэсся тадзи жӧ шыблалісны пыдӧссьыс буждӧм мусӧ, весалісны стенъяссӧ. Кык том мортсьыс ӧтиыс вӧлі Ирина Кӧсьта — суседыс, ар дас ӧкмыса зэв лабутнӧй шань морт, багатыр кодь ыджыд тушаа да ён, олісны мамыскӧд кыкӧн. Кӧсьта и отсаліс Машӧлы тыр пӧрадокӧ вайӧдны изба-читальнясӧ. Унаысь найӧ кольлісны кыкӧн, Кӧсьтаыд и шуис сэсся ӧтиысь:

— Маш, менам вежӧй петӧ тэ вылӧ. Вай гӧтрасям.

— Кыдз тэн тайӧ юрад воис? — чуймис аньыд.

— Важӧн нин думайта тэ йылысь, но шунысӧ эг лысьтлы.

— Кор тэ чужин, ме сэки муні нин первой классӧ. Со кутшӧм ме пӧрысь тэ дінын, дай пи менам быдмӧ.

— Пӧрысь кӧ вӧлін, вежӧй эськӧ эз пет.

— Казявла да, тэ Карить Розакӧд колльӧдчывлан. Сійӧ том и мича.

— Мича эськӧ, но мыйсюрӧ мен сылӧн оз кажитчы.

— Абу кӧ гусятор, висьтав.

— Прӧзвищеыс оз кажитчы. Кысь кӧвъясьӧма «каритьыс», ачыс оз тӧд. И кокыс вӧсни, и морӧсыс плавкӧс. Ме радейта тэлӧн кодь кыз кокъяса да тэлӧн кодь вылын морӧса нывъясӧс. Ме кӧ вӧлі армияын служба бӧрын, пӧкӧриті эськӧ тэнӧ и гӧтраси эськӧ тэкӧд. А менӧ арнас армияӧ босьтасны.

— Армия бӧрын кӧ ӧд вӧлін, менӧ эськӧ эз и ков пӧкӧритны, ме эськӧ ачым тэн сетчи. Тэ, Кӧсьта, зэв шань, и тэныд ас кодьыд жӧ шань гӧтыр колӧ. Ягдорад уна нылыд, армиясьыд локтігкежлӧ, быдмасны да, нӧшта на унджык лоӧ.

— Ладнӧ. Гозъяӧн, тыдалӧ, тэа-меа ог лоӧй. Но ковмас кӧ отсӧг, век чукӧст. Мен тэкӧд и сідз лӧсьыд да гажа.

Арнас Кӧсьтаӧс босьтісны служитны Сӧветскӧй Армияӧ.

25

Сюрс ӧкмыссё нелямын квайтӧд вося гожӧм помын, Богородицалӧн кувсян лунӧ, мӧд ног кӧ, Успенньӧӧ, Ягдорын кывсис юӧр: кытчӧкӧ пӧ вошӧма Спиридон Ефимовичлӧн гӧтырыс — Васса. Мӧд лун нин абу. Верӧсыс волас Ягдорса лавкаӧ карточкаяс вылӧ ньӧбасьны. Воас гортас, Таркойтӧ, гӧтырыс быттьӧ му пырыс мунӧма — некӧн абу. Лэччас ю берегас и казялас: абу и чепйывса кокни пипу пыжыс. Гашкӧ, вуджис мӧдлапӧвса ягӧ вотчыны? Но пыжыс мӧдлапӧвса берегас некӧн эз тыдав, дай гортладорас вотчанінъясыс зэв матынӧсь. Инсӧ воштіс Ефимович. Ветлӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ берег пӧлӧныс, мӧдлапӧвланьыс чужӧмӧн горзӧ: «Вас-са! Вас-са! Вас-са!» Йӧлӧгаыс ылӧдз нуӧ гора гӧлӧссӧ, но гӧтырыс оз сет воча кывсӧ. Рыт воис да вой колис, а Вассукыс абу и абу. Видӧ асьсӧ Ефимович, аскӧдыс эз нуӧдлы гӧтырсӧ Ягдорас да.

Быдсикас лёк думыс кӧвъясьӧ Ефимовичлӧн юрӧ. Кытчӧ вермис мунны пыжнас Вассаыс? Ачыс ни пыжыс абу. Кывсьыліс, республикаса войвыв лагеръясысь пышйысьясӧс пӧ миян районысь корсьӧны. Льӧмдінса милициясянь Анна Платоновналы звӧнитлӧмаӧсь, ӧлӧдӧмаӧсь: казяланныд кӧ пӧ сиктсьыд тӧдтӧм мужичӧйясӧс, пыр жӧ юӧртӧй. Звӧнитлӧма и Пелагея Петровна, тшӧктӧма висьтавны ягдорсалы, мед пӧ ас кежаныс оз мунны вотчыны, корсьӧны пӧ кык мортӧс. Друг да пышйӧны Таркойт пыр? Аддзисны Вассаӧс, мырдӧналісны и шыбитісны Эжваас? Асьныс вуджисны мӧдар берегас, а пыжсӧ йӧткыштісны ва горув? Кезнитӧдлӧ татшӧм думъяссьыс Ефимовичӧс.

Ягдор да Таркойт пыр лагеръяссьыд пышйысьясыд вӧвліны и водзті, войнаӧдз и война воясӧ, но некодӧс эз мырдӧнавлыны и эз вилыны. А вот асьнысӧ, кор вӧтӧдлісны найӧс корсьысь стрелокъяс, вӧлі лыйлӧны места вылас. Бӧръяысьсӧ татшӧмторйыс вӧвлі нелямынӧд воын Ягдорсянь верст нёль сайын, кӧні Важ Эжва ӧтлаасьӧ Выль Эжвакӧд. Сэні вӧтӧдӧмаӧсь и лыйлӧмаӧсь стрелокъясыд кык лагерникӧс. Тайӧс аддзыласны турун пуктысьяс. Шойяссӧ дзебӧмаӧсь ляпкыдик гуӧ, вевттьӧмаӧсь эжанас. Мед эз гудйыны понъяс да эз кокавны катша-ракаяс, турун чӧвтысь мужичӧйяс кодъясны джуджыд гу и дзебасны выльысь.

Мӧд лунас Вассаӧс корсьны Таркойтӧ воисны ягдорсаяс, унджыкыс зонулов, а сідзжӧ Тикӧн Опонь, Ӧстап Вась, парторг Нестеров, куимнанныс пищаляӧсь. Ӧтияс вуджисны мӧдлапӧлас, мӧдъяс разӧдчисны гортладорас, коймӧдъяс ю вылӧ петісны пыжӧн. Кытчӧ да мыйла муніс пыжнас Вассаыс? Путкыльтчис кӧ, пыжыс эськӧ колис ва веркӧсас, эз кӧ некытчӧ крукась, кылӧдӧ визулыс. Ю кузяыс верст-мӧд сайын ыджыд лыа кӧса, сылань и кывтісны пыжӧн корсьысьяс. Лыа юрлань матысмигӧн казялісны ляпкыдінас ляскӧм пелькиник пыж, тырӧма ваӧн. Тӧдӧмысь, лэччысь ли, катысь ли пароход гыяс жмитӧмаӧсь кылалысь пыжсӧ берегас. Зонъяс кыскисны сійӧс лыа вылас, бок вылас дорыньтӧмӧн кисьтісны васӧ. Асьныс ветлісны лыа бӧжӧдзыс, но нинӧм эз аддзыны.

Зонъяс сӧлісны торъя пыжъясӧ и зібъясьӧмӧн катісны Таркойтлань, ӧтиыс лажмыд берег пӧлӧныс, мӧдыс кырладорӧдыс. Спиридон пыр и тӧдіс ассьыс пыжсӧ. А кӧні Вассаыс? Кысь вӧлі позьӧ, быдлаысь нин корсисны: и мӧдлапӧлысь, и матыса вотчанінъясысь. То ӧтилаын, то мӧдлаын шныркйысисны и зонпосни, волісны ӧдзӧс-ӧшиньтӧм баракъясӧ, кайлісны лӧскас. Лун помланьыс корсьысьяс чукӧртчисны ю берегӧ и вӧчисны кывкӧртӧд: ачыс кӧ пӧ оз лок, Вассатӧ ог аддзӧй. Кодсюрӧ кӧсйис локны и аскинас.

Суткиӧн тӧдчымӧн дзормис Спиридон Ефимовичлӧн сук сьӧд юрсиыс и пашкыр тошкыс. Атшаліс кок йывсьыс усьмӧн. «Пиыс, тыдалӧ, чукӧстіс Вассуксӧ мӧдар югыдас» — думыштіс Ефимович и сувтіс ӧбразъяслань чужӧмбанӧн. Пернапас чӧвталігмоз лыддис молитваяс и корис Енлысь, мед эськӧ аддзас жӧ муса гӧтырсӧ, кодкӧд олісны ӧта-мӧднысӧ радейтӧмӧн уна во. Эз, пышъялысьяс эз гусявны Вассаӧс. Веськавлісны кӧ найӧ татчӧ, нуисны эськӧ став сёянсӧ и стенас ӧшалысь пищальсӧ. Ломтіс дзоля пачсӧ, пузьӧдіс ва. Ыджыд чайникас и заваритіс бурдӧдчан турунъяс. Туруна чайысь ӧтдор вомас нинӧм эз пыр. Лӧсьӧдыштіс аслас киясӧн важӧн нин вӧчлӧм крӧватьысь вольпасьсӧ, пушыдмӧдіс кык юрлӧс и пуктіс орччӧн; мӧдсӧ, думсьыс, гӧтырыслӧн юр улӧ.

Дыр пессьӧм бӧрын коркӧ-й унмовсис. И локтіс тешкодь вӧт. Быттьӧкӧ Эжваысь кыпӧдчис бордъя ангел, но регыд сійӧ пӧртчис Вассалӧн кодь мичаник чужӧма, лёзьгӧдӧм кузь юрсиа, черилӧн кодь бӧжа пасьтӧм нывбабаӧ. Спиридон нюжӧдчӧ шылькнитны сы юр весьтын тювкъялысь пасьтӧм нывбабаӧс, но оз судз. Здук-мӧд и нывбаба ӧвтыштіс бӧжнас, суніс Эжваӧ. Ефимович садьмис, пӧсялӧма тош йылӧдзыс. Гӧтырыс петкӧдчыліс васаӧ пӧртчылӧмӧн. Сідзкӧ, колӧ корсьны сійӧс Эжваысь. Тадзи тшӧктӧ Спиридон Ефимовичлӧн аслас войся ангелыс.

Асывнас шонді петӧмкӧд тшӧтш Ефимович сӧліс пыжӧ, босьтіс сьӧрас кузь воропа багыр. Кывтіс пӧшти сынтӧг, пелыснас сӧмын веськӧдліс. Бӧрӧ колис лыа кӧса, кысь тӧрыт аддзисны пыжсӧ. Кырладорӧдыс верст кык кывтӧм бӧрын вабергача туйсӧ вомӧналіс паськыд вожъяса кыз пожӧм, коді пӧрӧма ю вылас неважӧн на. Ефимович багырнас вӧрӧдыштіс пу йывсӧ, легӧдыштіс ӧтчыд дай мӧдысь, и пу улысь мыччысис... Васса, юбка бӧжнас крукасьӧма пу вожъясӧ.

Кор воис Таркойтӧ, берегас вӧліны нин йӧз — Вассаӧс корсьысьяс, тшӧтш и колхозса бригадир Тикӧн Опонь. Сійӧ воӧма верзьӧмӧн, седлӧ пыддиыс чалӧй мерин мыш вылӧ вомӧналӧм идзас мешӧк. Опонасей отсаліс отсаліс катӧдны керкаӧдзыс шойсӧ, сэсся сӧліс вӧв вылӧ и рӧдтіс Ягдорӧ корсьны гу кодйысьясӧс, горт вӧчысьясӧс, покончаӧс мыськысь, кӧмӧдысь-пасьтӧдысьясӧс, молитва сьылысьясӧс. Шойыс мед помӧдз эз тшык, шуисны дзебны талун жӧ. Ывлаын том баба гожӧм, югыд шондіа да шоныд. Ягдорсянь Таркойтӧдз вӧрса ордымӧдыс верст куим. Вассакӧд прӧщайтчыны да сійӧс колльӧдны локтісны сиктысь став вермана йӧзыс, тшӧтш и Ӧнись Пекла, Трепил Иван Ӧгаш, Педот Надьӧ, Анна Платоновна, фельдшер Устинья Ивановна, избач Як Марья... Мужичӧйяс Сергей Емель, Конюк Педь, Тикӧн Опонь, Ӧстап Вась да мукӧд гогналісны, тувъялісны горт да крест. Ирина Кӧсьта нуӧдіс том йӧзӧс шойна вылӧ кодйыны гу.

Кладбищеыс сикта-посёлок костас джуджыд пожӧмъяса паськыд нӧрыс вылын. Сэн сувтіс нӧшта ӧти крест, кӧні пыдӧдз вӧлыштӧмӧн пасйӧд: «Булышева Васса Кондратьевна. 1894–1946». Сідзи и колис тӧдтӧмӧн: тӧдлытӧг усис али нарошнӧ пырис ваас Кондрат Вассаыс. Кӧть кыдз, но Епим Спира колис дӧвечӧн.

26

Ягдорсаяс, дерт жӧ, гӧгӧрвоисны: сиктын сы мында дӧва и грек кольччыны Спиридон Ефимовичлы нэм помӧдзыс дӧвечӧн, ӧд сійӧ абу на сыметь пӧрысь. Ӧткӧн кольӧм бӧрын эз кут кыскыны керкаас, ӧтарӧ ноксьыліс ывлаын, махорка шпуткигтыр пукавліс ю берегын, Эжва бокса тыӧ катліс ботайтчыны. Тыыс гырысь чериа, гырысь синма ботанъяс и вӧйтавліс. Тыбокса ягас сиасьліс. Ёна вердліс Вассасӧ черинад да пӧтка яйнад. А ӧні кодӧс кутас вердны? Быдса бӧчка нин солаліс югыд сьӧма черитӧ. Йиӧн кенясьтӧдз тыас кутас кыйсьыны. Бӧчкаӧ жӧ (пу бӧчкаяссӧ вӧчалӧ ачыс) солаліс и ельдӧг да ягсер, быдса семьялы тырмымӧн, а сійӧ ӧтнас. Гажтӧм Ефимовичлы, ок, кутшӧм гажтӧм! Вӧлӧмкӧ, Вассаыс и олан гажйыс сылӧн. Мый и вӧчны? Гашкӧ, гӧтрасьны да? Кыдзи мужик, любӧй баба водзын на асьсӧ оз янӧд. Тӧд вылас уськӧдліс ӧти бабаӧс, мӧдӧс, коймӧдӧс — некод абу сылы кодь. Ставныс эськӧ дӧваяс, вермасны на и кага чужтыны Ефимовичсянь, но челядьныс, вермас лоны, оз примитны. Ладнӧ, оз кут тӧрӧпитчыны. Адӧй ёна эськӧ вежыс петӧ Педот Надьӧ вылӧ, да арлыднаныс ёна торъялӧны. Мед эськӧ некод жӧ оз кыв сылысь татшӧм думъяссӧ.

Пуксис ичӧтик зеркалӧ водзӧ и шемӧсмис: аддзис сэсь ёна нин пӧрысь мортӧс. А пӧрысьтіс тошкыс! Позьӧ мӧй татшӧм чужӧм-ӧбликӧн думайтны Педот Надьӧ йылысь? Босьтіс шыран и помӧдз тшытшліс тошсӧ, уссӧ эз вӧрзьӧд. Вӧчис майтӧг быг и мавтчанӧн быгъяліс чужӧмсӧ пель йылӧдзыс. Бритчис дыр, вомсӧ вешкыралігтыр, ножичӧн рӧвняйтыштіс ус помъяссӧ. Мыссис, шыльӧдчис и зеркалӧын тыдовтчис дзик мӧд морт: шыльыд бан бока, зумыд ныра, вывлань сыналӧм юрсиа. Видзӧдліс стенӧ клеитӧм газетлань, кӧні Сталинлӧн портретыс. Сӧмын ӧні казяліс, кутшӧма, вӧлӧмкӧ, сійӧ мунӧ уска Сталинлань. А Сталинӧс радейтӧны став сӧветскӧй йӧз. Сідзкӧ и, сюрасны Спиридон Булышевӧс радейтысьяс. Ни ӧти оз жалит, мездысис асьсӧ пӧрысьтана тошкысь да.

Гӧтырсӧ дзебӧм бӧрын нелямын лун мысти Ефимович муніс Ягдорса нюрӧ турипув вотны. Век заптылӧ тайӧ вотӧссӧ тӧв кежлас витамин пыдди. Алас киӧн сюмӧдысь кыӧм чуманӧ вотчис. Гырысь да сьӧдӧдз кисьмӧм тусьыс. Кокни кокйыны турипувтӧ. Нюрыс паськыд, пом ни дор оз тыдав, сулалісны шочиник пуяс. Водзынджык копрасис нывбаба Ефимовичлань мышкӧн и мужиклысь матысмӧмсӧ эз казяв. Ёна ылынджык вӧліны и мукӧд вотчысьяс. Лэптӧм пеля шапкаа Спиридон кызӧктіс, аньыд веськӧдчӧмӧн видзӧдліс сылань и тӧдтӧм чужӧма мортсьыд повзьӧмысла босьтчис пышйыны. Вутшкӧсь нюрӧдыд ылӧдз он котӧрт, крукасис и пласьт усис кынӧм вылас.

— Пекла, тайӧ ме, Спиридон! Мыйысь нӧ повзин?

— Кутшӧм Спиридон? — кыпӧдчигмоз ружтовкерис Пекла.

— Таркойтса Спиридон.

— Сё лешак, сэтшӧма повзьӧдін. Кӧн нӧ эськӧ тошкыд?

— Бриті, мед тэныд кажитчыны.

— Меным?

— Тэныд. Кодлы сэсся... — Ефимович гартовтіс чигарка. Сылы воча сулаліс Пекла. — Пасибӧ тэн, Вассаӧс дзебигӧн ёна отсасин да.

— Мед райӧ воас шонъянӧй. А тэ сэтшӧм том да мича лоӧмыд тоштӧгыд.

— Ме вед абу на-й пӧрысь. Во помнас, шонді бергӧдчан лунӧ, тырӧ мен ветымын вит. Дай ачыд на этша мый воштӧмыд томдырсясьыд.

— Ме эськӧ абу на жӧ пӧрысь да. Кык арӧн и ыджыдджык тэысь. Слабог, войнаыд кусіс да, ӧні олӧм на окота олыштны. Некор некодлы эг норасьлы, а тэн вот висьтася, зэв ӧд сьӧкыд мужиктӧм олӧмыд. — Пекла гӧгӧрвоис, кутас кӧ сёрнитны мӧд ног либӧ ерепенитчыны, мукӧдъяс удитасны Спиридонӧс да сы мында и аддзылан. Бурджык лоны меліджыкӧн да сетчанаджыкӧн, ӧні ӧд быд мужичӧй зарни дон.

— Корала кӧ тэнӧ, мый эськӧ шуан?

— Менӧ коравліс сӧмын Уркай Зось, но зэв нин важӧн тайӧ вӧвлі.

— Но вот, уна во мысти ме корала: Пекла Ӧнисимовна, ло меным гӧтырӧн.

— А кӧза йӧвтӧ кутан юны?

— Кӧза йӧв кодь чӧскыдыс нинӧм абу. Дука сола черитӧ ачыд радейтан?

— О, да кыдзи ещӧ радейта, сӧмын тай вердысьыс абу-а.

— Ӧні сійӧ тэ водзын сулалӧ.

— Пета кӧ, он кут кедзовтны?

— Радейтны кута, Вассаӧс моз жӧ. Ме вед ог и тӧд, мыйла-й юксинныд Уркай Зосьыдкӧд. — Ефимовичлы вӧлі дзик веськодь, мыйла торйӧдчисны Зосимыскӧд, но юаліс жӧ тай-а.

— Зосимыдкӧд ми бур ногӧн янсӧдчим. — Пеклалӧн син водзӧ сувтліс сійӧ серпасыс, кыдзи Зосимыс суис сійӧс том мусукыскӧд, Максимкӧд, вевсьӧн. И кыдзи верӧсыс шыбитіс гын сапӧг пӧла, гачтӧм Пеклаӧс лым пиас, но ни ӧтиысь эз кучкы. Унатор вунас Пеклалӧн паметьысь, но тайӧ некор оз. Водас да, частӧ усьлӧ дум вылас Максимлӧн шуӧмыс: «Пекла, тэ пӧжӧм сёркни кодь жӧ небыд, юмов да чӧскыд». Тадзсӧ сэсся некод эз шулы.

— Гӧтрасям да мусмам ӧта-мӧднымлы. Кӧть и чунь гозъя кутам овны, ог кутӧй гажтӧмтчыны, — эскӧдіс Ефимович.

— Сэсся нӧсь, сідзи-й коли тӧдтӧм, кыдзи ваас веськаліс Вассаыд? — медся дойманаторсӧ юаліс Пекла.

— Менам Ягдорӧ ветлігкості вошис. А мый лоис — код тӧдас. Усьӧм пиным вӧсна асьсӧ ёна жугӧдіс. Даниланым вед пинскӧй война вылад усис нелямынӧд вося певральын. Казялі да, сы бӧрти Васса вошласьны кутіс. Збыльысь кӧ, век полі, мыйкӧ, мися, вӧчас аскӧдыс да. Со тай мыйӧн помасис. Эн тай и вочавидз: петан али он ме сайӧ? Али кодкӧ волывлӧ? Мича аньыд ӧд ма кодь, быдӧн сійӧс чуньыштны дась.

— Ӧтувтчам да кӧн кутам овны? Ме вед озыр невеста — кык лысьтан да ӧти ай кӧза менам эм.

— Гожйыны кивывджык Таркойтын, а тӧвйыны Ягдорын. Кӧзаыдлы йирсяніныд уна посёлокад, гидыд эм и. Ми ӧд водзті ыжъясӧс видзлім. Вай тыртам чуманнымӧс. Тасянь веськыда ме ордӧ-й мунам.

— Аттӧ пиӧ, йӧзыс ӧд дивитасны, — мода вылас пыксьыштіс Пекла, кӧть и окотаысла пыр жӧ дась лэбзьыны.

— Дивитӧмысь кӧ повны, вӧльнӧй светас кӧть эн чужлы да. Некод абу миянӧс дивитысьыс.

— Вотчыштам. Сэсся мунны колӧ, менам кӧзаясӧй ывлаын, ӧшинь ув йӧрын.

Тыртісны чуманнысӧ и Ефимович нуӧдіс Пеклаӧс вӧрса ордым кузя веськыда Таркойтлань. Вӧлі Семен лунбӧрса баба гожӧм, пуяс костын черань везъяса мича лун. Гӧлӧстӧммӧ да шуштӧммӧ вӧр. Абу нин гожся кодь югыд Эжва. Асывъяснас пужъявлӧ, видзьяс весьтын нӧгыль ру, эз на кынтавлы. Регыд дугдас Эжва йывлань ветлыны пароход. «Заря» колхоз помалӧ му выв уджъяс. Идравтӧм на мӧс сёркни. Сиктсаяс кералӧны ас град вылысь кӧчан. Районса газет юӧртіс: нянь сдайтан план район тыртӧма сё куим прӧчент вылӧ. Война воясӧ эз тыртлы ни ӧтиысь. Правленньӧлӧн артыштӧм серти, быд трудоденьысь Ягдорса колхозниклы вичмас кык кило нянь да кык шайт сьӧм. Этша, но мукӧд овмӧсъясын и та мынданас оз во.

Ефимовичлӧн керкаыс абу ыджыд, гӧгӧр вӧчӧма бур киподтуйӧн. Кыр йылас, медся косінас, срубъя картупель гу. Тулыссянь арӧдзыс сійӧ тшӧтш и кӧзӧд пыдди. Гуыс джуджыд и гожӧмбыд сэні ыркыд. Картупель сюйтӧдз видзӧ сэні и сола чери, и сола тшак. Сэтчӧ пырны-петӧм вылӧ вӧчӧма кивевйӧса палича пос.

— Тӧдмась, Ӧнисимовна, менам овмӧсӧн и ло кӧзяйкаӧн, — керкадорса лабичын лолыштӧм бӧрын шуис Ефимович. Пыраліс керкаас и петіс киас ыджыд тасьтіӧн, нуӧдіс Пеклаӧс ывла гуас сола черила. Кажитчис аньыдлы и пывсяныс, и гидыс. Абу дурк и керка пытшкӧсыс. Крӧватьын гӧн перина и гӧн юрлӧсъяс. Кӧзяин вайис пызан вылӧ пуӧм коръя капуль да рудзӧг нянь. Няньсӧ карточка серти ньӧбӧ Ягдорса лавкаысь. Тасьтіын вундалӧм сола сир. Кыскис пачысь сьӧла яя шыд чугун. Комнатаын разаліс чӧскыд дук. Нывбаба ныр улӧ пуктіс джумъя пу тасьтіӧ чӧвтӧм шыдсӧ да торйӧн еджыд чига сьӧласӧ.

— Татшӧм чӧскыдасӧ важӧн нин эг сёйлы, — чунь помъяссӧ нюлігтыр висьтасис Пекла.

— Вӧр-ваыс ӧшинь уланым, позьӧ перйыны кынӧмпӧттӧ. Думайта да, колхозъясыд ёна тшыкӧдісны коми крестьяниныдлысь олӧмсӧ. Кыдзкӧ мӧд ног коліс котыртны сылысь уджсӧ, а не пӧдтыны налогъясӧн да поставкаясӧн. Став няньсӧ-й, йӧв-яйсӧ кытчӧкӧ нуӧны, а аслыс, колхозыслы, пӧшти нинӧм оз коль. Кутшӧм нӧ тайӧ олӧм? Сэсся, кыдз ачымӧс помнита, ӧтарӧ воюйтам. Кывлі да, Уркай Зосьыд пӧ сой пӧлӧн воӧма.

— Ловйӧн воӧма да слабог нин. Ме сылысь чужӧмсӧ нин вунӧді сы мында вонад. Шань мужик эськӧ вӧлі, да эз тай артмы олӧмным. Киссьӧм ватӧ он нин курав, водзӧ олӧм йылысь колӧ думайтны.

— Сы вӧсна и корала тэнӧ, мед олӧм на овны. Менам вед, Ӧнисимовна, сэтшӧм на арлыдӧй, нывбаба дуксьыс весиг быдлаті вӧрзьылӧ. Вай тайӧ здуксяньыс и ло меным гӧтырӧн. Личӧдчы, пыр шебрас улас.

Пытш кодь тэрыб Ефимович эз янӧд асьсӧ нывбаба водзын. Кутчысьлісны дыр да ёна нускигтыр, и жуймунӧм Пеклалы эз кӧсйыссьы петны шебрас увсьыс.

— Тэ тай, Спиридон, Конюк Педьлӧн конюшняса уж кодь на яр вӧлӧмыд. Пока йӧрикайтчин рушку вылын, пӧв-мӧдысь садьӧс воштылі.

— Старайтчи эськӧ да.

— Вассасьыд гусьӧн пӧдругатӧ эн видзлы?

— Йӧз сітан вылад эг вежавлы, Вассалӧн мен тырмыліс. Ӧнісянь тэнад тырмымӧн дай.

— Пасибӧ. — Уна во мысти Пекла бара на кыліс асьсӧ тыр вир-яя нывбабаӧн. Быд мортлы, кӧть китыр да, колӧ шуд. Тайӧ шудыс, тыдалӧ, вичмис и Ӧнись Пеклалы. Оз, некутшӧм мӧд бабалы оз сет Ефимовичӧс. И мед Спиридоныс кутіс кажитчыны пӧрысьджыкӧн, тшӧктіс выльысь быдтыны тошсӧ. И быдтіс.

Спиридон Ефимовичлы ветымын вит ар тырӧмсӧ гозъя пасйисны кыкӧн Пекла ордын. Нимлуныс буретш вежа чудотворец Спиридонлӧн чужан лунӧ — декабр 25 лунӧ, кор шонді бергӧдчӧ тулыслань, а ош аслас гуын — мӧдар бок вылас. Заводитӧны содны лунъяс, и выль воӧдз содасны, важ йӧзлӧн шуӧм серти, чипан воськов мында.

27

Войвыв поводдяыд вежласьысь, ыждалысь кага кодь. Кивыв вӧлі му вӧдитысьяслы нелямын сизимӧд вося тулысыс. Ас кадӧ нуӧдісны гӧра-кӧдза «Заря» колхозын. Лун и вой, вежласьӧмӧн уджӧдісны кӧлесаа «ХТЗ» тракторсӧ Нина Распопова да Микайлӧ Ӧльӧксан — вӧвлӧм сержант, танквывса механик-водитель. Кольӧм ар Ӧльӧксан гӧтрасис, вайӧдіс гортас мамыслы монь пыдди велӧдысь Антонина Николаевнаӧс. Ӧні, гашкӧ, пыр кежлӧ нин лоӧ Ягдорса школаын асланыс велӧдысь.

Избачалӧ Як Марья, оз кедзовтчы и колхозын уджысь. Субӧта рытъясӧ том йӧз и челядь волывлӧны клубӧ. Ыджыдджык ныла-зонмаяс гудӧк ворсӧм улӧ йӧктылісны. Октябрса революциялы комын во матысмӧмкӧд йитӧдын изба-читальняясын, библиотекаясын да клубъясын уджалысьясӧс неважӧн чукӧртлісны Льӧмдінӧ семинар вылӧ. На водзын сёрнитісны партия да комсомол райкомъясын уджалысьяс. Велӧдісны, кыдзи бурджыка нуӧдны культурно-просветительнӧй удж; корисны котыртны уна сикас кружокъяс, лэдзны стеннӧй газетъяс, ловзьӧдны нагляднӧй агитация. Аддзысьлісны и Льӧмдінысь колхозно-совхознӧй театрса артистъяскӧд — Юлия Оботуровакӧд, Василий Лекановкӧд, Зинаида Львовичкӧд, Клара Лекановакӧд, Иван Макаровкӧд, Луиза Чисталёвакӧд да мукӧдкӧд. Найӧ велӧдісны котыртны сиктъясын да деревняясын сьылысь-йӧктысьяслысь коллективъяс. Тайӧ театрыс Эжва катыдын уджаліс нелямын коймӧд восянь.

Коммунистъяслӧн партия, власьт бердӧ воӧм бӧрын медводдза лунъяссянь, паніс тыш крестьяналӧн нэмӧвӧйся традициякӧд — Енлы эскӧмкӧд. Партия кӧсйис, мед миллионъяс эскисны сӧмын сылы. Религиялы паныд пропаганда вӧлі шуӧма медыджыд могъясысь ӧтиӧн. Тӧдласны кӧ, мый коммунист воськовтіс вичко порог вомӧн, вӧтласны мортсӧ и партияысь, и удж вылысь. Век жӧ, кодлысюрӧ мойвиліс гусьӧник пыртны кагасӧ Кӧджпомса вичкоын. Йӧз вунӧдісны, мый сійӧ венчайтчӧмыс. Местнӧй радиовещание да районса газет чуксалісны став йӧзӧс уджавны стахановскӧя, мед бур вермӧмъясӧн пасйыны Великӧй Октябрлысь комын вося юбилей. Но ни революция, ни партия нинӧм на бурсӧ эз вайны йӧзлӧн олӧмӧ. Век на ӧтарӧ полӧм, тшыг нисьӧ пӧт олӧм. Ягдор гӧгӧрын комынӧд вояссянь эз на бырлыны пуксьӧдӧмаяслӧн лагеръяс. Зато культура учреждениеясын, организацияясын да предприятиеясын — быдлаын ӧти и сійӧ жӧ лозунг: «Маркслӧн, Энгельслӧн, Ленинлӧн знамя улын, великӧй Сталинлӧн веськӧдлӧм улын, водзӧ — коммунизмлӧн вермӧмъясӧ!» И сэк жӧ, коми крестьянин ӧдвакӧ тӧдіс, кодъяс найӧ Марксыс да Энгельсыс, кӧть и ӧткымын мам-бать сетлісны тайӧ нимъяссӧ асланыс пиянлы.

Парторг Нестеровӧс корлісны райкомӧ отчётӧн. Морттӧ прамӧя гогналӧмаӧсь организацияыслӧн омӧль уджысь. Локтіс и чукӧртіс коммунистъясӧс. Собранньӧсӧ нуӧдісны изба-читальняын. Партиечьясысь ӧтдор сэтчӧ некодӧс эз лэдзны. Мед сёрниыс эз паськав, весиг гортас тшӧктісны мунны избач Воробьёваӧс.

— Кодкӧ мӧдӧдӧма миян вылӧ норасяна письмӧ, — паніс сёрнисӧ Степан Андреевич. — Том йӧзлы пример петкӧдлӧм пыдди пӧ коммунистъяс юӧны, видзӧны пӧдруга, некутшӧм партийнӧй удж оз нуӧдны, партияӧ выль йӧзӧс оз дасьтыны. И вайӧдісны письмӧсьыс юр янӧдана некымын пример.

— Ноко, кутшӧм сэтшӧм примеръяс? — юаліс Ӧстап Вась, коді собранньӧ вылас секретараліс.

— Коммунист Кирилл Латкин пӧ гӧтыра, эм кык пи, а гажа юрнас пӧ дась гачсӧ лэптывтӧг ветлыны ӧти дӧвасянь мӧд дінӧ. Неважӧн пӧ ӧти том дӧвакӧд ноксигӧн суӧмаӧсь конюшня лясниысь...

— Кодлы кутшӧм делӧ меӧдз?! — орӧдіс Нестеровӧс Латкин. — Эг сы вӧсна воюйт, мед повны чужан му вылын!

— Абу сідз, Кирилл Антипович, — паныд сувтіс парторг. — Партиялы быдторйӧдз и быдӧнӧдз делӧ. Гижӧмаӧсь и Никӧн Толь йылысь.

— Ме йылысь? — местасьыс чеччыштліс Никӧн Толь.

— Да, тэ йылысь. Сійӧ пӧ мырдӧналӧма ӧтка дӧваӧс и сьӧктӧма. Нимсӧ аньыслысь индӧма — Закар Агни.

— Мырдӧналі? Сӧрӧм! Код лешакыс нӧ гижӧма сэтшӧм ябедасӧ?! Буретш Стретенньӧ вӧлі, ачыс Агниыс аддзис менӧ туй вылысь да горӧдліс: талун пӧ сур юан празьник, пырав пӧ, гӧститӧда. Сур пыдди самӧкур стӧкан ныр улӧ пуктіс. Сэсянь и заводитчис ставыс.

— Ог тӧд, мыйсянь заводитчис, — эз помӧдз кывзы парторг, — но Агниыд алимент кӧсйӧ судитны.

— Гашкӧ, абу и месянь сьӧкыд?

— Законыс сэтшӧм: кодӧс индас чуньнас Агниыд, сійӧ и бать, сысянь и алимент.

— Ас вылад кӧ индас? — эз сетчы Никӧн Толь.

— Менӧ Агниыд эз чукӧстлы суртӧ юны, ме вылӧ индыны оз вермы. Казьтыштӧма письмӧас и Ӧртем Ермолайӧс.

— Менӧ нӧ мыйысь? — повзис Ермолай.

— Гӧтырыс пӧ лэччӧдліс кагасӧ пыртны Кӧджпомса вичкоӧ.

— Тьпу! Весиг тайӧс тӧдӧны райкомын. Коді бара-й тадзсӧ суклясьӧма-а?

— Абу суклясьӧма, ставсӧ збыльтор гижӧма. А вот коді гижис — гӧгӧрвоны ог вермы, — пукалысьяслӧн синъясӧ видзӧдліс парторг. — Быд коммунистлӧн керкаын пӧ, Сталинлӧн портрет пыдди, ен ув пельӧсас ӧбразъяс.

— Ме вот, думайта да, оз-ӧ пакӧститчы Антонина Николаевна? — казьтыштіс нимсӧ велӧдысьлысь Ермолай.

— Сійӧ ачыс фронтӧвичка и миянӧс, вӧвлӧм фронтӧвикъясӧс, некор оз вузав, — шыасьліс Кирилл Латкин.

— Сёрнитлі ме Антонина Николаевнакӧд, кӧсйи ызйӧдны пырны партияӧ, да весьшӧрӧ. А кор шыӧдчи верӧсыс дінӧ, Микайлӧ Ӧльӧксан дінас, тайкӧ эз мӧдӧд менӧ сэтчӧ, кыті ме чужлі. Менам тракторӧй пӧ и партбилеттӧг на котралас. Опонасей эськӧ партияӧ зэв бур кандидат и ачыс абу паныд, но пыра кӧ пӧ, гӧтырӧй юксяс.

— И кутшӧм кывкӧртӧд вӧчисны райкомад? — юаліс Ӧстап Вась.

— Сетісны кад бурмӧдны уджнымӧс. Сэтшӧм коммунистъясысь пӧ, кодъяс воштісны морально-нравственнӧй чужӧмбансӧ, кӧть и морӧс тырныс орден-медальяс, кутам мездысьны. Ковмас, ёртъяс, лӧньыштны юӧм-кодалӧмысь, пӧдруга видзӧмысь, аньясӧс мырдӧналӧмысь.

— Эг ме мырдӧнав Закар Агнитӧ! Кӧсъяс кӧ, сійӧ ачыс на любӧйӧс мырдӧналас. Агниыдлӧн выныс Микайлӧ Ӧльӧксанлӧн тракторысь на унджык. Меным кӧ алимент судитас, ме сійӧс ачым судӧ сета менӧ мырдӧналӧмысь. — Ку письыс петмӧн лои Никӧн Тольлы.

— Мый ме висьтала, сюркнялӧй пель саяныд. Кырсасьӧм мода мед водзӧ эз вӧв! Да, Ягдорнымӧс позьӧ шуны дӧваяслӧн деревняӧн. Кодкӧлун изба-читальняын лыддим Мария Яковлевнакӧд да, тані матӧ квайтымын дӧва. Гӧгӧрвоана, найӧ гажтӧмчисны мужикъяслӧн ласковлунысь, но оз позь вӧчны сідз, мед ставныд йӧзасинныд и лоинныд мир сьмекъясӧн. Позьӧ мӧй Краснӧй Армияса вӧвлӧм офицерлы гозйӧдчыны конюшняӧ?

— Ӧткодь ӧд, кӧні кутчысьлыны бабаыдкӧд — горничаын али конюшняын, — керыштіс сэтчӧ Кирилл Антипович.

— Абу! Меным норасьліс Федот Кирьянович: эсійӧ бабник Кирилл Латкиныс пӧ пежӧсьтӧма менсьым конюшняӧс. Ковмас пӧ конюшня ӧдзӧсӧ томан ӧшӧдны.

— Пӧжалуй, Конюк Педьыд на и вузаліс ставнымӧс. Код сэсся? — ропкӧдчис Никӧн Толь. — Батьыс пыдди нылыс гижис ли — Педот Надьыс.

— Пышйысьлӧн ӧти туй, корсьысьлӧн сё туй. Тані сідзи кымын жӧ: гижис кодкӧ ӧти, а мыжалам унаӧс. Гижысьсӧ райкомад эз висьтавны. Но, кыдз аддзанныд, юӧртӧма тӧдысь морт. Чайта да, гижӧма тані пукалысьяс пиысь кодлӧнкӧ гӧтырыс. Пола вот, йӧзӧдасны кӧ письмӧсӧ газетын.

— Кӧсйисны али мый? — спроворлуныс вошис Латкинлӧн.

— Мед эз удитны сетны газетас, колӧ регыдджык мӧдӧдны райкомас миян собранньӧлысь кыв шуӧм, — эз веськыда вочавидз парторг. — И мӧдӧдны Лазарь Кузьмич Костинлӧн ним вылӧ, век жӧ, ягдорсалы зять. Гашкӧ, мездас миянӧс позорысь. Ме мыйсюрӧ пасъялі, кутшӧм колӧ лоны решениеыслы. Бӧрыннас содталам либӧ чинталам. Лыддя: «1947 вося июнь кызьӧд лунӧ вӧлі Ягдорса партийнӧй организациялӧн собрание, кӧні коммунистъяс видлалісны некымын сёрнитантор. Медводз кӧ, райкомӧ мӧдӧдӧм письмӧысь унджык фактсӧ собрание шуис лӧжӧн. Сиктын эз вӧв некодӧс некодӧн мырдӧналӧм. Мӧд кӧ, быд фронтӧвик-коммунист изба-читальняын кутас аддзысьлыны том йӧзкӧд, нуӧдны на пӧвстын патриотическӧй да атеистическӧй темаяс вылӧ беседаяс. Коммунистъяслӧн семьяясын тшӧктӧма ен-ӧбразъяс вежны великӧй Сталинлӧн, Молотовлӧн, Калининлӧн да мукӧд веськӧдлысьлӧн портретъясӧн. Коймӧд кӧ, партияса быд член пуктас ассьыс тӧдчана пай и вӧр лэдзӧмын, и видз-му вӧдитӧмын стахановскӧй движение паськӧдӧмӧ. Нёльӧд кӧ, быд коммунист аслас удж вылын кутас петкӧдлыны бур пример мукӧдлы, вӧчас ставсӧ сы могысь, медым выль вермӧмъясӧн пасйыны Великӧй Октябрлысь комын вося юбилей». Но, кыдз?

— Позьӧ и кузьджыка на гижны, бумагаыд терпитас, — веськодьпырысь крапкис Латкин.

— Лӧсьыда гижӧмыд, Степан Андреевич, но эскасны-ӧ райкомад? — шыасис Ӧстап Вась. — Но ӧтитор колӧ содтыны.

— Ставныд думыштлӧй, гашкӧ, мыйкӧ вежны, мыйкӧ выльтор сюйны, — корис парторг. — Ноко, висьтав, Василей Ӧстапович, ассьыд содтӧдтӧ.

— Пасйы нӧсь со мый: «Ягдорса парторганизация зільджыка кутас уджавны партияӧ медбур йӧзӧс дасьтӧм кузя».

— Молодеч, Василей Ӧстапович. Тайӧ бур вӧзйӧм. Ме ачым кӧсйыся дасьтыны партияӧ Мария Яковлевнаӧс, избачлы быть колӧ лоны партияын. Колӧ сёрнитлыны и Педот Надьӧкӧд, сійӧ колхозын ударница. Колӧ нывбабаясӧс кыскыны миян организацияӧ. Партияӧ бур кандидат Анна Платоновна, но мый шуас сылӧн верӧсыс Василей Ӧстапович?

— Миян семьяын ӧти коммунистыс тырмымӧн, — вочавидзис Ӧстап Вась.

— Степан Андреевич, видзӧда да, тэнад кӧ вӧлі вӧля, примитін эськӧ партияӧ весиг Ӧнись Пеклаӧс, — пиньсӧ кеслыштіс Никӧн Толь, коді ӧкмыс коммунист пиысь ӧтнас гӧтыртӧмыс.

— Ӧнись Пекла коддьӧм вылас и сулалӧ миян деревняным, примиті эськӧ.

Никӧн Толь чӧсмасис Закар Агнилӧн самӧкурӧн эз сӧмын Сретенньӧ лунӧ. Гусьӧн, йӧз син сайын, воліс вель на унаысь. Сӧмын сэк, кор тӧдмаліс, мый Агни сьӧктӧма, дугдіс волывлӧмысь. Сёрнитчисны друга-пӧдруга и воисны ӧти кывйӧ: татшӧм лёк кадас чурка кагатӧ лоӧ быдтыны зэв сьӧкыд, и Агни муніс перйыны Ӧнись Пекла ордӧ. Водзті кӧ Пекла некодлы эз ӧткажитлы, то верӧс сайӧ петӧм бӧрын эновтчис перйысян уджысь. Ефимович стрӧга ӧлӧдіс гӧтырсӧ: водзӧ вылӧ пӧ йӧз сітанын лукйысьӧм мед эз вӧв! Со и ловзьысь нянь шом моз быдмӧ Агнилӧн рушкуыс. Никӧн Толь збыльысь полӧ алимент судитӧмысь и таысь мыжалӧ Ӧнись Пеклаӧс.

— Коді сы вӧсна, мед миян собранньӧлысь тайӧ решениесӧ мӧдӧдны партия райкомӧ Костин ёртлӧн ним вылӧ, кора лэптыны кинытӧ, — вӧзйис парторг.

Лэптісны ставӧн. Сэсся пос помас петӧмӧн коммунистъяс вель дыр куритчисны, и разӧдчисны.

28

Енмыс, тыдалӧ, аддзис и кыліс мувывса пернатӧм сьыліа йӧзлысь ас вылас смекайтчӧмсӧ и шуис мынтыны водзӧс — дасьтіс аслыспӧлӧс козин Великӧй Октябрлӧн юбилейлы. Гожся меджар пӧраас, июльын да августын, некымын вой пужъявліс — уна овмӧсын кынмисны шепта быдмӧгъяс, сьӧдӧдіс картупель кор. Эжва катыдса ӧткымын колхозын став урожайыс пӧгибнитіс, мукӧдлаын — джынвыйӧ. Пӧрысьджык йӧз ропкӧдчисны восьсӧн: со мыетш пӧ вайӧдіс Ентӧг олӧмыд. Быттьӧ пыр на муніс война, гӧль вӧлі пызан вылыс крестьянинлӧн; карасин абутӧмла вӧдитчисны пеша биӧн. Крестьянинӧс пӧдтісны яй, йӧв, вурун сдайтан поставкаяс. Он кӧ нажӧвит колана мында трудодень, поставкасӧ коліс сдайтны ветымын прӧчентӧн унджык. Сиктъясын эз мун некутшӧм культурно-бытӧвӧй строительство. Крестьянинлӧн эз вӧв пашпорт. Сьӧм абутӧмла сійӧ эз вермы ньӧбны мича кӧм-паськӧм. Гырысь и посни сиктъясын став контораыс озырджыка олысь зіль крестьяналысь мырддьӧм керкаясын. Сэтшӧм керкаын и Льӧмдінын партиялӧн райком. Районса дас нёльнан вӧвлӧм вичкоын да кызь куимнан часовняын то склад, то конюшня, то пасьйӧм ӧшиньяса сулалӧны быттьӧ повзьӧдчысьяс, а коркӧ ӧд вӧвліны медмича да медуна йӧза зданиеясӧн.

Оз, Енмыс оз прӧстит большевикъяслысь ставсоюзса коммунистическӧй партияӧс сы вылын да йӧз вылын тешитчӧмысь. Воас кад и татшӧм партияыдлы ковмас кыв кутны Страшнӧй суд водзын — императорӧс да сылысь семьясӧ лыйлӧмысь, йӧзлысь нэмӧвӧйся верасӧ бырӧдӧмысь, вичкояс да часовняяс жуглӧмысь, попъясӧс лыйлӧмысь да тюрмаясын сісьтӧмысь, зіль йӧзӧс кулакалӧмысь, налысь олан керканысӧ да эмбурсӧ мырддялӧмысь, медсюсь вежӧраясӧс мыжтӧг мыжалӧмысь, пленӧ веськавлӧмъясӧс лагеръясӧ мӧдӧдӧмысь... Дерт, некод на оз тӧд, кор лоӧ тайӧ Страшнӧй судыс. Но быть лоас! Тайӧс гӧгӧрвоисны и асьныс радӧвӧй коммунистъяс, кодъяслӧн вӧлі кык право: ас кадӧ мынтыны взносъяс и собранньӧяс вылын гӧлӧсуйтны сідз, кыдзи тшӧктӧны ыджыдджык чинаяс. Гораджыка шуны ассьыныс мӧвпъяссӧ эз лысьтлыны.

Ставыс эськӧ вермис лоны дзик мӧд ног, компартия кӧ водіс и чеччис пернапасӧн, эз кӧ ылыстчы йӧзлӧн олӧмысь, эз кӧ пукты асьсӧ ен туйӧ, юксис кӧ власьтнас Сӧветъяскӧд; ӧти кывйӧн кӧ, вӧлі кӧ морт чужӧмбана. Сэк эськӧ татшӧм партияад вермис вӧзйысьны весиг ачыс Исус Кристос. Сэк эськӧ миян ыджыд странаын этшаджык вӧлі синваыс, шог-печальыс. Ӧні ставыс на тайӧ юр выв тыр. Москваын пукалысь коммунистическӧй вождьяслы — Сталинлы, Молотовлы, Кагановичлы да мукӧдлы сэсянь эз тыдав и эз тӧдны, кыдзи олӧны йӧзыс Эжва катыдса Ягдор да Юсьбӧж сиктъясын. Партияӧн веськӧдлысьяс, кӧть и унджыкыслӧн вӧлі ичӧт грамота, кужлісны бӧбйӧдлыны странаса йӧзӧс, кужлісны «вердны» найӧс аскиа лунӧн — выль, югыд общество стрӧитӧмӧн.

Войнаӧдз на, 1939 вося март 10 лунӧ, ВКП(б)-лысь дас кӧкъямысӧд съезд восьтігӧн Народнӧй Комиссаръяслӧн Сӧветса председатель Молотов шуис: «Ми помалім СССР-ын коммунистическӧй революциялысь нӧшта ӧти историческӧй этап — стрӧитім социализм. Ми пырам выль эпохаӧ, социализмсянь коммунизмӧ вуджан эпохаӧ». Съезд чуксаліс и водзӧ воспитайтны странаса став уджалысь йӧзӧс марксистско-ленинскӧя. Мый тайӧ татшӧмыс — некод эз тӧд. Коми мунымӧс вӧлі пӧртӧма ставсоюзса тюрмаӧ. Страна пасьтаын репрессияяс. Колясны дас вояс и Страшнӧй суд нуӧдысь судья казьтыштас нимнысӧ палачьяслысь, тшӧтш и виӧмаяслысь лыдсӧ.

Социализм стрӧитігӧн йӧзӧс марксистско-ленинскӧя воспитайтӧм могысь, 1937 вося июль 30 лунӧ, Сталин кырымаліс документ, кӧні индӧма республикаясын, крайясын да обласьтъясын лыйлыны 68600 мортӧс да мӧдӧдны лагеръясӧ 185500 мортӧс. Регыд мысти меставывса партийнӧй веськӧдлысьяс юӧртісны: «Дона да радейтана вождь Иосиф Виссарионович! Тіянлысь индӧдъястӧ пӧртім олӧмӧ. Кырымалӧй нӧшта ӧти документ, мый серти вермим эськӧ лыйлыны содтӧд 48000 мортӧс». И Сталин кырымаліс. 1938 вося декабр 12 лунӧ Сталин да Молотов кырымалісны комын список, кӧні вӧлі индӧма судтӧг да следствиетӧг лыйлыны 3187 мортӧс. Таысь ӧтдор, вӧлі лыйлӧма 1800 генералӧс да репрессируйтӧма 43 сюрс военнӧйӧс. И тайӧ шусис сӧветскӧй йӧзӧс марксистско-ленинскӧя воспитайтӧмӧн.

Пыдди пуктана лыддьысьысь! Татшӧм лыдпасъяссӧ коми художествоа литератураысь тэ аддзан медводдзаысь. Найӧс романӧ босьтӧма странаса историкъяслӧн уджъясысь.

ВКП(б)-лӧн дас кӧкъямысӧд съезд вылын страналӧн военнӧй вынйӧрӧн ёна ошйысис оборона кузя народнӧй комиссар Ворошилов. Сӧветскӧй йӧзӧс сійӧ эскӧдіс татшӧм кывъясӧн: миян армия пӧ любӧй здукӧ дась петны бойӧ любӧй враглы паныд. И врагӧс пӧ лоӧ нырыштӧма да бырӧдӧма зэв регыдъя кадӧн. Ӧд миян Рабоче-Крестьянскӧй Краснӧй Армия пӧ мирын медвына армия, кодӧс медбура вооружитӧма техникаӧн да медбура велӧдӧма. И, медся тӧдчанаыс пӧ, сӧветскӧй государстволысь армиясӧ пӧ вооружитӧма марксистско-ленинскӧй идеологияӧн.

Мый йылысь висьтавліс маршал Ворошилов, ставыс лоис мӧдарӧ. Партиялӧн съезд мунан во помын пансис война финнъяскӧд. Сё вит лунся тайӧ косьыс помасис миян страналы позорӧн. Финнъяс кӧ ставсӧ воштісны 29 сюрс сайӧ мортӧс, то Краснӧй Армия — 131 сюрс сайӧ. На пӧвстын 285 салдат Коми АССР-ысь, тшӧтш и Ягдорысь Спиридон Ефимовичлӧн да Кондрат Вассалӧн ӧтка пиыс — Данила Булышев. Миянлы пленӧ кӧ веськалісны ӧти сюрс финскӧй салдат да офицер, то финскӧй пленӧ сюрисны квайт сюрс красноармеец да офицер. Война помасьӧм бӧрын вежласисны пленнӧйясӧн. Сӧветскӧй пленысь мездӧмъясӧс примитӧмаӧсь рӧдинаас кыдзи геройясӧс. Мӧд сикас судьбаыс лоис сӧветскӧй военнопленнӧйяслӧн. Рӧдинаас воӧм бӧрын найӧс репрессируйтісны да мӧдӧдісны лагеръясӧ. Татшӧм збыль чужӧмбаныс йӧзӧс коммунистическӧя воспитайтӧмлӧн.

Во да нёль тӧлысь мысти пансис война гитлеровецъяскӧд. Врагӧс регыдъя кадӧн нырыштӧм пыдди фашистъяс воисны Москва дорӧдз, кытшалісны Ленинград, сотісны сиктъяс да каръяс. Мирын «медвына» Краснӧй Армия терпитіс гырысь воштӧмъяс. Ыджыд территорияным да йӧз лыдным, налӧн героизмыс спаситісны странаӧс немеч улӧ помӧдз веськалӧмысь. Миллионъяс колисны куйлыны гортсяньныс ылі муясын. Война кусӧмсянь колис кык во да джын. Сӧветскӧй крестьянинлы пыр на абу некутшӧм кокньӧдлун. Странаясын, кӧні власьт бердӧ эз сибӧдлыны коммунистъясӧс, йӧзыс олісны ёна бурджыка СССР-ын серти. И тадзи кутасны кыссьыны во бӧрся вояс. Дыр на лоасны лагеръясын да ссылкаясын мыжтӧг мыжалӧмъяс, а коммунистическӧй партия сӧветскӧй обществоӧс кутас шуны мирын медся гуманнӧйӧн, Сталинӧс — сӧветскӧй йӧзлӧн да партиялӧн медся радейтана велӧдысьӧн, человечестволӧн величайшӧй генийӧн, мирӧвӧй коммунизмлӧн великӧй вождьӧн. Ен да и ставыс!

Октябрлы комын вося юбилей водзвылын Льӧмдінсянь Ягдорӧ вайисны вождьяслысь уна рӧма портретъяс. Ленинлысь да Сталинлысь портретъяссӧ Мария Воробьёва ӧшӧдіс клубӧ медся тыдаланаинас. Кызьӧд воясӧ тані ӧшавлісны эзысьӧн дзирдалысь ӧбразъяс. Сталинлӧн, Молотовлӧн да Бериялӧн портретъясӧн мичмӧдісны изба-читальнялысь пытшкӧсса стенъяссӧ. Парторг Нестеровлӧн корӧм серти Сталинлысь выль портрет ӧшӧдісны колхоз правленньӧлӧн стенӧ, воддзаыс ӧшаліс во дас.

Эз, некутшӧм козинъяс эз дасьты «Заря» колхоз Октябрлӧн юбилейлы. Клубӧ чукӧртчылісны том йӧз, олӧмаяс эз локны. Неыджыд доклад газетъясысь чукӧртӧм материалъяс серти лыддис парторг. Школьникъяс сьылісны, лыддисны стихъяс Ленин да Сталин йылысь. Бӧрыннас том йӧз йӧктісны, гудӧкасис Микайлӧ Ӧльӧксан — Веня Турьевлӧн воча вокыс. Найӧ вӧліны кык чойлӧн челядьяс, ичиньыс и козьналіс Ӧльӧксанлы Веняыслысь гудӧксӧ. Верӧсыс зэв вежӧгтысь, и Антонина Николаевна зонъяскӧд йӧктыны эз лысьт, йӧктіс медсясӧ избач Воробьёвакӧд. Найӧ лоисны бур пӧдругаясӧн и волысисны ӧта-мӧд ордас.

Праздник бӧрас Пелагея Петровна звӧнитлӧма Анна Платоновналы и юӧртӧма виччысьтӧмтор: Таркойтын пӧ кӧсйӧны восьтны лесопункт, а уджавны кутасны спецпереселенецъяс. Кодъяс найӧ сэтшӧмъясыс — абу висьталӧма. Юӧрыс ӧдйӧ паськаліс сиктын. Йӧзсӧ пӧ ваясны матысса кадӧ нин ас районса мукӧд лесопунктъясысь. Войнаӧдзыс Таркойтын лэдзлісны вӧрсӧ лагерникъяс. Наӧн стрӧитлӧм баракъясыс ӧні вӧліны овны шогмытӧмӧсь, коліс ёна дзоньтавны. А ывлаын тӧв — декабр. Овны позис морт-мӧдлы сӧмын Спиридон Ефимовичлӧн пуста керкаын, ачыс тӧвйис Ӧнись Пеклакӧд Ягдорын.

Карасин абутӧмла изба-читальнясӧ Як Марья пӧдлаліс водз. Гортас ыджыд пачыс кутӧ эськӧ шоныдсӧ, но вой кежлас ломтыштлӧ ичӧт кӧрт пачсӧ. Избачыдлӧн медсясӧ рытъя удж, и Вова пиыс пырджык пӧчыс ордын. Бригадир Опонасейлӧн чукӧстӧм бӧрын Як Марья регыд и пасьтасис. Колхоз правленньӧыс сикт шӧрас, кывтыдсянь ни катыдсянь абу ылын. Правленньӧӧ йӧзыс чукӧрмӧма вель уна. Бӧръя кадас йӧзыслӧн кыптыштіс лолыс, ӧд бырӧдісны карточкаяс серти сёян-юан юклӧм. Лавкаясын унджык лоисны сёянторъяс да тӧвар, сӧмын мед вӧлі сьӧм. А сійӧс позис нажӧвитны медсясӧ вӧр лэдзӧмӧн. Та вӧсна колхозник-сезонникъяс зілисны тыртны да вевтыртны планъяс. Зільджыка кутіс уджавны и районса унджык лесопунктыс. Медводзын мунысьясӧс да коллективъясӧс пасйылісны районса Почёт пӧв вылӧ печатьын йӧзӧдӧмӧн.

Правленньӧын шоныд, гажаа ломтысис ичӧт кирпич пач, кыліс сэні ёся трачкӧдчӧм — тадзи сотчӧны коз чуркаяс. Бухгалтерлӧн ыджыд жырйын мужичӧйяс и нывбабаяс. Кӧдзыдъяс дырйи татчӧ волывлӧны рытъяснас варовитны ӧттор-мӧдтор йылысь, а талун локтісны кодсюрӧыс торйӧн корӧмӧн. Вӧвлӧм фронтӧвикъяс, кыз чигарка шпуткигтыр, казьтылісны ассьыныс боевӧй туй. Висьтасисны сідз, кӧть ставныслы сет Геройлысь ним. Парторг Нестеров вӧвлӧма военнӧй аэродром вылын заправщикӧн, а асьсӧ тайкӧ оз лыддьы лётчикӧн. Антонина Николаевна корлӧма школаӧ аддзысьлыны челядькӧд и шуӧма весиг: ме пӧ аслам боевӧй самолётӧн куимысь лэбзьылі Ягдор весьтӧд и ӧвтыштлі пӧ киӧн тіянлы. Аддзылінныд пӧ? Аддзылім пӧ! — ӧти вомысь вочавидзӧмаӧсь челядь. Сизим-дас ӧти арӧса ныв-зонпосниыд, мый кӧть он висьтав, быдторлы на эскӧны.

Сэки жӧ Степан Андреевичыд нӧшта ӧти вӧвлытӧмтор збыльтуйӧ висьталас. Морӧсас куим медаль, и ӧтиӧ чуткас чуньнас да шуас:

— Тайӧ медальсӧ, шусьӧ «За отвагу», аслас киысь сетіс мен Мӧскуваса кремльын Иосиф Виссарионович. Пысаліс морӧсӧ, кутыштліс киӧс и шуис: кор пӧ воан чужан сиктад, месянь висьтав сэтчӧс челядьлы ыджыд привет, и мед пӧ кывзысясны ассьыныс велӧдысьсӧ и бура велӧдчасны.

— Кутшӧмджык нӧ эськӧ Сталиныс? — юалас ӧти зонка.

— Дзик татшӧм, кутшӧм тіян классын ӧшалысь портрет вылын.

Велӧдысь, вӧвлӧм зенитчица Антонина Николаевна, ӧдва кутас ас пытшкас серамсӧ, школа кильчӧ вылӧдз колльӧдігӧн шуас:

— Степан Андреевич, тэ зэв бур фантазёр. Тэн колӧ босьтчыны гижны челядьлы висьтъяс.

— Думыштла, — вочавидзас мӧдыс.

Ӧні парторг Нестеров пукаліс правленньӧын, кывзіс мукӧдлысь висьтасьӧмсӧ, ачыс верстьӧ йӧзтӧ бӧбйӧдлыны эз кут.

— Ёртъяс, лӧньыштӧй. Ӧні заводитам делӧвӧй сёрни, мый могысь и чукӧртчим татчӧ, — пызан сайӧ сувтӧмӧн паніс сёрнисӧ Анна Платоновна. — Звӧнитлісны районса веськӧдлысьяс, юӧртісны: Таркойтын восьтӧны выль лесопункт, лун-мӧд мысти татчӧ ваясны сэні уджалысьясӧс. Воддза партияас пӧ морт ветымын. Асьныд гӧгӧрвоанныд, налы овны некӧн, став баракыс Таркойтад ӧшинь-ӧдзӧстӧм, асьныд ставсӧ кыскалінныд. Миян водзӧ сувтӧдӧма мог: мыйкӧдыра кежлӧ овмӧдлыны йӧзсӧ ас керкаясӧ. Ӧні ми вӧчам список, коді кымын мортӧс вермас примитны.

— «Мыйкӧдыра кежлӧыс» дыр-ӧ кыссяс? — юаліс кодкӧ.

— Кор баракъясыс лоасны дасьӧсь, сэки и вуджасны сэтчӧ. Звӧнитліс мен райкомсянь Лазарь Кузьмич Костин. Сылӧн кывъяс серти, стрӧитчӧм вылас став коланасӧ вайӧ автомашинаясӧн Льӧмдін леспромхоз. Таркойт пӧ лоӧ механизируйтӧм лесопунктӧн, кутас уджавны во гӧгӧр, лоасны постояннӧй рабочӧйяс.

— Мыйся йӧз нӧ эськӧ, кодъясӧс вайӧны? — мурӧстіс кылӧ Ӧртем Ермолай.

— Вайӧны миян районса мукӧд лесопунктъясысь, спецпереселенецъясӧн шуисны. Найӧ миян кодь жӧ йӧз, повны нинӧмла. Бӧрйӧмаӧсь медся томъяссӧ — стрӧитчысьясӧс, плӧтникъясӧс, пач тэчысьясӧс, шоперъясӧс...

— Миян вот дзоля кага, вомдзалӧмысь пола, примиті эськӧ ӧти морттӧ, — бара шыасьліс Ермолай.

— Ті пыртӧмныд кагатӧ Кӧджпомса вичкоын, сідзкӧ, оз вомдзась. Сійӧ абу помка, — шуис парторг Нестеров. — Ми овмӧдам кык мортӧс.

— Ладнӧ, пасйӧй миянӧ ӧтиӧс, — сӧгласитчис Ермолай.

— Ми Василей Ӧстаповичкӧд шуим овмӧдны кыкӧс, — кӧсйысис Анна Платоновна.

— Бать, ми ӧд примитам жӧ, — Конюк Педь дінӧ шыӧдчис нылыс Педот Надьӧ.

— Пасйӧй, мед нӧсь локтас ӧти морт, — кывзысис нывсӧ Федот Кирьянович.

— Миянӧ пасйӧй кыкӧс, — корис Ӧнись Пекла, — эм местаыс, мед узьлӧны шоныдінын.

— Пекла, мырдӧналасны кӧ? — кыліс код юра мужичӧйлӧн гӧлӧс.

— Мырдӧналасны кӧ, ме нинӧм нин ог вошты, пасибӧ на шуа, — падъявтӧг крапкис Пекла и жырйын пукалысь аньяс весиг клопайтісны.

— Анна Платоновна, пасйӧй ме ордӧ ӧтиӧс, — вель дыр чӧв олӧм бӧрын шуис Як Марья.

Шыӧдчылісны ӧти бӧрся мӧд и список лоис дась. А кор воасны йӧзыс, стӧчасӧ эз тӧдны: матыса лунъясӧ пӧ. Колхозникъяс шензисны, мыйла татшӧм кӧдзыднас коліс найӧс вӧрзьӧднысӧ.

29

«Спецпереселенец» — тайӧ кывйыс паськыда лои тӧдса Комиын комынӧд вояссянь. Важысянь Коми край вӧвлі ссылка местаӧн. Татчӧ мӧдӧдлісны государстволы мустӧм йӧзӧс. Колӧ тӧдчӧдны, революцияӧдз сэтшӧмъясыс вӧліны лыдаяс. Серпасыс вежсис кызьӧд вояс помын, кор партия сувтӧдіс мог ӧддзӧдны странаын индустриализация. Та могысь колісны гырысь материальнӧй да йӧз вынъяс. А кысь найӧс босьтны? Партиялы юрас воис мӧвп: котыртны донтӧм йӧз вына лагеръяс да спецпоселениеяс. И гожӧмын понтшак моз найӧ кутісны чужны странаса районъясын, кӧні олысьыс этша, а муыс уна озырлуна. Татшӧмъясысь ӧтиӧн и лоис Коми обласьт. Обласьтса войвылын восьтісны Гулаглысь лагеръяс, шӧр да лунвыв районъясын — спецпосёлокъяс. Воддзаас перйисны из шом, нефть, газ, а мӧдас медсясӧ лэдзисны вӧр.

А ставыс пансис крестьянаӧс кулачитӧмсянь. Мыждісны эз сӧмын озырджык семьяясӧс, но и шӧркодя олысьясӧс, гӧльясӧс да весиг батракъясӧс, кодъяс эз кӧсйыны пырны колхозъясӧ. Сӧмын 1930–31 воясӧ странаын вӧлі мыждӧма 1 миллион 803 сюрс 392 мортӧс. На пиысь ӧти юкӧн мӧдӧдісны спецпоселение вылӧ — спецпоселенецъяс, мӧд юкӧн — некымын во кежлӧ ссылкаӧ — ссыльнӧйяс, коймӧд юкӧн — пыр кежлӧ ссылкаӧ — административно-ссыльнӧйяс. Льӧмдін районӧ вайисны татшӧмъяссӧ сы мында, мый став олысьысь пӧшти быд мӧд морт лоис «антисӧветскӧй да контрреволюционнӧй элементӧн». А Троицко-Печорскӧй районын вайӧм йӧзыс лои унджык вужвойтырыс серти. Кулачитӧмъясӧс Комиӧ вайӧмыс помасис сӧмын 1939 воын.

Уна сикас категорияа спецпереселенецъясӧс — полякъясӧс, украинецъясӧс, белорусъясӧс, Поволжьеса немецъясӧс — Комиӧ кутісны вайны 1940 восянь. Война помасьӧм бӧрын бара выль йӧз — молдавана, литовецъяс, но медунаыс сідз шусяна власовецъяс. Кодъяс найӧ? Мӧд ударнӧй армияса сӧветскӧй салдатъяс, офицеръяс, кодъяс Волховскӧй фронт вылын веськалісны немецъяслӧн кытшӧ, а армиянас командуйтысь генерал-лейтенант Андрей Власов 1942 вося июль 11 лунӧ сетчис пленӧ. Но власовецъяс лыдӧ пырисны эз сӧмын найӧ. Мед лои гӧгӧрвоана роман лыддьысьлы, документъяс вылӧ мыджсьӧмӧн ставсӧ висьталам сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн.

«Власовец» нимыс лои тӧдса Коми му пасьта 1946 восянь. Тулыснас, НКВД-лӧн проверочно-фильтрационнӧй лагеръясын прӧверка бӧрын, сӧветскӧй военнопленнӧйясӧс (власовецъясӧс) республикаса войвыв лагеръясысь кутісны разӧдны спецпоселениеясӧ, медсясӧ вӧр лэдзан посёлокъясӧ. На пӧвстын вӧліны механизаторъяс, бухгалтеръяс, врачьяс, артистъяс да художникъяс, медся унаыс рабочӧй профессияа йӧз — кызвыныс томӧсь, но лагеръясад тшыгъялӧмла куш лыныс да кучикыс, и омӧлик кӧм-паськӧмаӧсь. Нелямын квайтӧд во помын кӧ Льӧмдін районса лесопунктъясын уджалісны витсё власовец, то буретш во мысти налӧн лыдыс лоис нин тысьӧча. И медым ставнысӧ кытчӧкӧ инавны да могмӧдны уджӧн, районын шуисны восьтны выль лесопункт — Таркойт. Власовецъяс (Комиын ставыс вӧлі ӧкмыс сюрс) уджалісны республикаса став районъясын, тшӧтш и Сыктывкарса предприятиеясын; эз вӧвны сӧмын Луздорын.

И сідз, коді жӧ сійӧ генерал Власовыс, кодлӧн нимыс, кыдзи предательлӧн, пыр кежлӧ колис военнӧй историялӧн лист бокын? Андрей Андреевич Власов — крестьянинлӧн пи, чужис 1901 воын, помавліс духовнӧй семинария, нелямынӧд восянь генерал-лейтенант, характеристикаас пасйӧд серти «предан делу партии Ленина-Сталина», эм кык орден. Вӧвлі Китайын военнӧй сӧветникӧн. Великӧй Отечественнӧй война пансьӧмсянь медсьӧкыд участокъясын: нелямын ӧтиӧд вося гожӧмнас командуйтіс 37-ӧд армияӧн и петкӧдіс сійӧс немецъяслӧн кытшысь; декабрсянь командуйтіс 20-ӧд армияӧн, коді нуӧдіс сьӧкыд бойяс Москва дорын. 1941 вося декабр 13 лунӧ «Известия» газет йӧзӧдіс сэкся медбур генералъяслысь фотографияяс: Жуковлысь, Рокоссовскийлысь, Говоровлысь да Власовлысь.

Сэк, кор Волховскӧй фронт вылын лои зэв сьӧкыд, Сталин индіс командуйтны мӧд ударнӧй армияӧн Власовӧс. Но армия веськаліс немецъяслӧн кытшӧ, командуйтысь сетчис пленӧ. Нелямын ӧти арӧса генераллы окота на вӧлі овны, эз лый аслыс плешкас. А писькӧдчис кӧ ас йӧз дінӧ армиятӧг, сійӧс эськӧ лыйлісны. Тадзсӧ вӧвлі эз нин ӧтиысь, и лыйлісны эз нин этша генералӧс.

Войналӧн медводдза лунъясӧ пленӧ веськалісны Краснӧй Армиялӧн медбур кадрӧвӧй частьяс — салдатъяс да командиръяс. Таысь ӧтдор, Германияын уна вӧлі мырдӧн уджӧдӧм вылӧ нуӧм сӧветскӧй граждана, пленӧ бӧрынджык сюрӧмъяс, бӧрыньтчысь немецъяскӧд пышйысьяс. Немецкӧй командованиекӧд сёрнитчӧм бӧрын, тайӧ йӧзсьыс Власов котыртіс Роч Освободительнӧй Армия, дженьыда кӧ — РОА, коді кутіс воюйтны Сӧветскӧй Армиялы паныд. Тадзи вӧвлӧм сӧветскӧй генерал-лейтенант Власов, кодлы эскыліс Сталин, лоис Рӧдинасӧ вузалысьӧн. РОА-ӧ пырысьясӧс, а сэні вӧліны СССР-са уна национальностя йӧз, тшӧтш жӧ кутісны шуны власовецъясӧн.

Сэк, кор фашистъяслы паныд тышкасьысь войскаяс босьтісны Германия, став сӧветскӧй гражданаӧс, тшӧтш и генерал Власовӧс да власовецъясӧс вайисны Сӧветскӧй Союзӧ. А война бӧрын Европаӧ кольлӧма ловъяыс СССР-са вит миллион морт. Кодсюрӧ вермӧмаӧсь пышйыны Америкаӧ, Англияӧ да мукӧд странаӧ, кӧні лӧсьӧдісны семьяяс и олісны пӧрысьысла кувтӧдз. Найӧ, кодъяс воисны рӧдинаас, немецкӧй адсянь веськалісны сӧветскӧй адӧ. Страна пасьтаын спецпоселениеӧ мӧдӧдісны 148 сюрс 79 власовецӧс. Дерт, на пиысь эз быдӧн вӧв предательӧн. Кодъяслӧн мыжыс вӧлі ичӧтджык, найӧс мӧдӧдісны квайт во кежлӧ.

1946 вося август 2 лунӧ вӧлі Верховнӧй судлӧн военнӧй коллегия. Сійӧ жӧ лунас Москваса Лубянкаын Власовӧс ӧшӧдісны. Сыкӧд тшӧтш джагӧдісны нӧшта дас ӧти генералӧс да офицерӧс.

Коми му Сӧветскӧй Союзын торъявліс аслыспӧлӧслунӧн: тані некор эз вӧвлы торъя нацияяс костын зык-шум. Коми войтыр жалитлісны да пыдди пуктылісны ставнысӧ найӧс, кодъясӧс вайлісны татчӧ кызь вит вочӧжся сталинскӧй репрессияяс дырйи. И, сэк жӧ, сійӧ кадыс Коми мулӧн историяын нэмъяс кежлӧ коляс трагическӧй лист бокӧн.

Календар вылын 1947 вося декабр 17 лун, середа. Кык вежон мысти Выль во. Ывлаыс ньӧръёвтӧма, усьӧ шочиник посни лым. Як Марьялӧн керка кильчӧ вылӧ кайисны куимӧн, чышкалісны кӧмсьыс лымсӧ гӧликӧн и пырисны керкаас.

— Мария Яковлевна, примит гӧсьтъясӧс, — пырӧмӧн тшӧтш шуис Анна Платоновна. — Тайӧ Чаланов ёрт, Таркойт посёлокӧ индӧма комендантӧн, — еджыд воротника, еджыд пася погона морт вылӧ индіс председатель. — А тайӧ Богдан, тэнад патерант, — пеля шапкаа, купайкаа, ватнӧй гача, ыджыд руд гын сапӧга, пельпом саяс неыджыд нопъя мужичӧйлань чӧвтліс видзӧдлассӧ Анна Платоновна.

Кыкӧн кольӧм бӧрын Як Марья тыр синмӧн видзӧдліс кортӧм гӧсьтлань, юаліс рочӧн:

— Кымын арӧс тэн, Богдан?

— Неважӧн тырис кызь сизим.

— Ми, сідзнад, тэкӧд тшӧтшъяяс. А менам верӧсӧй усис фронт вылын; вӧлі кӧ ловъя, сылы эськӧ тырис комын кык. Со, эстӧні пыді жыръяс и кутан узьлыны.

— Пасибӧ, Мария Яковлевна.

— Шу менӧ прӧстӧ Машаӧн. Ачыд эськӧ кытысь рӧдинанад?

— Украинец ме.

— Семьяа?

— Да. Бать-мам да чой эм.

— Гӧтыртӧм?

— Гӧтыртӧм. Киев дорын веськалі пленӧ и война чӧжыс уджалі Германияса ӧти заводын. Шофёр и автомеханик ме. Маша, эн пов меысь. Ме Енлы эскысь морт, ме нинӧм ог вӧрзьӧд тэнсьыд.

— Ог ӧд и пов. Пӧрччы купайкатӧ, пуксьы пызан саяс и ме тэнӧ верда, кынӧмыд, навернӧ, сюмалӧ.

Кымын водзӧ сёрнитісны, сымын ёнджыка кутіс чеччыны сьӧлӧмыс Як Марьялӧн. Оз-ӧ тайӧ Богдансӧ тунав сылы войся ангелыс?

Мӧд юкӧн

1

Таркойтлань Ягдор пыр мунісны груз тыра машинаяс, сідз шусяна «полуторкаяс». Тайӧ машинаясыс война кадӧ вӧліны медшӧр транспортӧн и фронт вылын, и тылын. Вӧр лэдзӧмыс районын народнӧй овмӧслӧн медтӧдчана юкӧн. Сикт-грездъяс гӧгӧрын воссялісны выль лесопунктъяс да леспромхозъяс, писькӧдісны выль туйяс, стрӧитісны улыс складъяс, мӧд ног кӧ, вӧр кражуйтанінъяс. Колісны пыр унджык и унджык йӧз, кодъяс эськӧ во гӧгӧр вермисны уджавны вӧр лэдзӧм вылын. Войнаӧдзса да войнабӧрса медводдза воясӧ лесопунктъясын кызвын уджалысьясыс вӧліны ссыльнӧйяс да спецпереселенецъяс. Дерт жӧ, вӧр лэдзан планъяс тыртӧмӧ тӧдчана пай пуктісны и колхозник-сезонникъяс.

Таркойт пырис Льӧмдін леспромхозӧ. Сійӧ — Эжва катыдын вӧр лэдзан медваж предприятие, котыртчис сюрс ӧкмыссё кызь ӧкмысӧд воын нин. Вӧр лэдзан планъяс ӧтарӧ содісны, а олан да быт условиеяс вӧліны шогмытӧмӧсь. Посёлокъясын баракъяс эз тырмыны, странаса мукӧд обласьтъясысь вайӧм административно-ссыльнӧйяс да спецпереселенецъяс тӧв и гожӧм овлісны му чомъясын, тшӧтш и коми кыйсьысьяслӧн вӧр керкаясын да пывсянъясын. Тшыгла, кынмалӧмла да висьӧмла морт кувліс веськыда делянка вылас. Сортовка кер вӧлі донаджык морт олӧм серти. И тайӧ сэк, кор страна, коммунистическӧй партия веськӧдлӧм улын, стрӧитіс социализм да коммунизм. А «Комилес» трест ОГПУ-лӧн Коми областнӧй отделкӧд сёрнитчӧм серти Льӧмдін леспромхозӧ мӧдӧдіс выль и выль йӧзӧс. И тадзи кутас кыссьыны нелямынӧд вояс помӧдз.

Сортовка лэдзӧмӧн пикӧ воштісны и колхозъясӧс. Социалистическӧй видз-му овмӧс пыр на вӧлі пидзӧсчань вылас, а октябр заводитчӧмсянь уджавны вермысь унджык колхозниксӧ, тшӧтш и анюловӧс, мӧдӧдлісны кер лэдзны; сэсся, юяс воссьӧм бӧрын, найӧс жӧ индылісны кылӧдчыны. Артмыліс тешкодьтор: колхозник во джын вӧлі вӧрын, гортас веськавліс сӧмын турун пуктігкежлӧ. Крестьянин ропкӧдчыліс: партиялӧн татшӧм нырвизьыс пӧ помӧдз джагӧдас колхозъясӧс, кодъясӧс ачыс жӧ партияыс и котыртіс. Сезонникъяслӧн уджыс да олӧмыс этша мыйӧн торъяліс ссыльнӧйяслӧн удж-олӧмысь. Баракъясын дзескыд, эз тырмыны весиг пызан-улӧсъяс, мыссян чуманъяс, йӧз узьлісны турун вольпась да турун юрлӧс вылын, пытш-лудікъяслӧн пинь туйысь зӧлитліс вир-яйныс; лампаяс пыдди сартаса би, эз тырмыв сёян-юан; торъя косьтысянін эз вӧв и кӧм-паськӧмнысӧ, и вӧвъяслысь сийӧс-кӧлуйсӧ косьтылісны сэні жӧ, узьланінас. Овліс сідз, кор нывбабаяс сьӧкыд уджысла жугӧдлісны гырк пытшкӧснысӧ, нэм кежлӧ кольлісны калекаясӧн. А пышъян кӧ вӧр лэдзанінысь — сетасны судӧ. Коммунистическӧй ад да и ставыс! Тадзи вӧвлі войнаӧдз, война дырйи, и война помасьӧм бӧрын.

Сьӧкыдлунъяс вылӧ видзӧдтӧг, дерт жӧ, вӧліны и вӧр лэдзысь ударникъяс да стахановецъяс, кодъяс йылысь паськыда гижлісны газетъясын. Олӧм вылӧ норасяна письмӧяс эз йӧзӧдлыны. Ӧд коммунистическӧй пропаганда серти сӧветскӧй общество — мирын медся справедливӧй общество, кӧть и татшӧм страм олӧмыс эз вӧв Европаса ни ӧти странаын.

Сюрс ӧкмыссё нелямын сизим во помын «Комилес» трестсянь Льӧмдін леспромхозӧ воис официальнӧй бумага, кӧні бур сорта вӧр лэдзӧмсӧ тшӧктӧма содтыны кык пӧв. Кыдзи тайӧс вӧчны — видлалісны партия райкомлӧн бюро вылын. Сэні и шуисны: выль лесопункт котырттӧг тайӧ могыс абу олӧмӧ пӧртана. Воисны ӧти кывйӧ: кад воштытӧг восьтны Таркойт лесопункт, кӧні вӧрыс абу на ёна жугӧдӧма и Эжвасянь матын. И тайӧс позьӧ вӧчны донтӧм уджалан вынӧн — вайны сэтчӧ власовецъясӧс, кодъясӧс районын некытчӧ нин инавны.

Сійӧ жӧ бюро вылас вежисны некымын лесопунктса начальникӧс, на пыдди индісны ыджыд стажа коммунистъясӧс. Вель дыр думайтісны, кодӧс вынсьӧдны веськӧдлысьнас Таркойт лесопунктӧ. Чуйдіс мортсӧ Лазарь Кузьмич Костин: ме пӧ эськӧ вӧзйи Аркадий Степанович Расовӧс, коді ӧні веськӧдлӧ вӧрын да сплавын уджалысьяслӧн рабочкомӧн. Бюроса членъяс корисны тӧдмасьны Расовлӧн личнӧй делӧӧн. Документъяссӧ пыр жӧ вайис учёт секторса томиник нывбаба, мыччис Костинлы. Сійӧ и лыддьӧдліс: «Аркадий Степанович Расов — чужлӧма 1916 воын Льӧмдінын, образование сизим класс, Великӧй Отечественнӧй войнаса участник, нелямын кыкӧд восянь партияын, миномётнӧй взводса командир, лейтенант, наградитӧма Боевӧй Краснӧй Знамя орденӧн, медальясӧн...»

— Думайта да, зэв бур кандидатура, — чӧвтіс райкомса первой секретар, коми-пермяк Тотьмянин. — А мый шуас Бочков ёрт? — шыӧдчис сэсся леспромхозса директор дінӧ.

Директорлы колис сӧмын сӧгласитчыны. Райком бюролы шуны мыйкӧ паныд эз вӧв модаын.

— Коліс эськӧ водзджык аддзысьлыны аскӧдыс, Расовыскӧд, сэсся вӧлисти примитны колана решение, — шыасьліс бюроса членӧ кандидат, районнӧй газетса редактор Безносиков. — Ӧд сылӧн тані семья.

— Сійӧ абу помка. Выль посёлок стрӧитӧм — государственнӧй тӧдчанлуна мог. Дай Таркойтыд абу Сибирын, а миян районын, — гӧлӧссӧ кыпӧдліс первой секретар. — А Расовкӧд сёрниыс лоӧ, корлам райкомӧ. Бочков ёрт, Таркойтӧ став техника да колана материал мӧдӧдӧм кузя кутанныд кывкутны ті.

— Йӧзӧс вайӧдам, а кӧні кутасны овны, ӧд ӧшинь улын тӧв? — бара на шыасьліс районса главнӧй журналист.

— Вернӧ. Та кузя ми тані тожӧ примитам решение, — водзӧ нуӧдіс бюролысь заседаниесӧ районса главнӧй коммунист. — Эм кутшӧмсюрӧ вӧзйӧм Лазарь Кузьмичлӧн. Кывзам сійӧс.

— Таркойтыс Ягдор деревнясянь куим-нёль верст сайын. Ті тӧданныд, сэні уджавлісны нин лагерникъяс, но война ӧзъян воӧ йӧзсӧ кытчӧкӧ нуисны, гашкӧ и, кодсюрӧӧс мездісны. Сулалӧ некымын барак, но овны шогмытӧмӧсь, колӧ вайӧдны найӧс тыр пӧрадокӧ: сувтӧдны ӧшинь-ӧдзӧсъяс, тэчны пачьяс. А местаыс зэв гажа, позьӧ стрӧитны сэн, Эжва берегас, мича посёлок. Но вот, думайта да, вайӧм йӧзсӧ позьӧ овмӧдлыны ягдорсаяс ордӧ. Думайта да, кад кежлад примитасны, йӧзыс сэн бур сьӧлӧмаӧсь. Но водзвыв колӧ сёрнитчыны та йылысь Юсьбӧжса сиктсӧветкӧд да Ягдор колхозса предыскӧд.

— Кысь ті ставсӧ тайӧс тӧданныд, Лазарь Кузьмич? — юаліс бюроса член, районын водзын мунысь Берия нима колхозса пред Зезегов, коді, тӧдӧмысь, эз на вунӧд Ягдорса коммунистъясӧс лякӧсьтана нимпастӧм письмӧ йылысь.

Колӧ шуны, Зезегов и ачыс эз вӧв гректӧм. Воис война вылысь нелямын нёльӧд вося гожӧмын госпитальын бурдӧдчӧм бӧрын, и гӧтыртӧм мортыд вӧлі племеннӧй уж кодь — «тырсьӧдіс» то ӧти аньӧс, то мӧдӧс, то коймӧдӧс, и сиктсаяс нимтісны сійӧс «дамскӧй угодникӧн», а сэсся и бӧрйисны (стӧчджыка кӧ, индіс райком) колхозса предӧн. И овмӧссӧ петкӧдіс водзын мунысьяс лыдӧ. Зезеговыд, гашкӧ и, бурлачитіс на водзӧ, но веськаліс ӧти том учительницалӧн капканӧ. Кывсьыліс, велӧдысьыд кор сьӧктӧма, ӧлӧдӧма мусуксӧ: он кӧ пӧ менӧ вай, юӧрта пӧ бабаястӧ ылӧдлӧмысь и райкомӧ, и личнӧ Сталинлы. А ми пӧ, кодъяслы вӧчалін кагаястӧ, ставным кутам перйыны тэнсьыд алимент. Повзис-ӧ, мусмис-ӧ том велӧдысьыд, Зезегов сыкӧд и гӧтрасис.

— Медводз-кӧ, ме ассьыным районнымӧс тӧда ассьым вит чуньӧс моз, — вочавидзис Костин. — Мӧд-кӧ, менам тесьт да тьӧща чужлісны и нэм чӧжыс олӧны Ягдорын. Коймӧд-кӧ, Ягдорын вӧлі менам бур тӧдса, Веня Турьев, кодӧс ме примитлі комсомолӧ. Дас кӧкъямыс арӧсӧн ас кӧсйӧмнас муніс фронт вылӧ и вошис «без вести».

— Ме вӧвлі Ягдорад, збыльысь шань йӧзкӧд аддзысьлі, — эз вермы чӧв овны редактор. — Сэтчӧс колхозса конюхыс, шуӧны Федот Кирьяновичӧн, лыддьыссьӧ районын медбурӧн. Сійӧ миян районын дзик ӧти конюх, кодлы сетӧма Коми АССР-са Верховнӧй Сӧвет Президиумлысь Почёт грамота. Очерк ме сы йылысь йӧзӧдлі. Чайта да, примитасны ягдорсаыд воысь выль йӧзтӧ тӧлысь-мӧд кежлад. Ме неважӧн вӧлі райвоенкоматын, вель дыр сёрнитім сэтчӧс офицеркӧд, висьталіс кутшӧмсюрӧ лыдпасъяс. И вӧчи ме татшӧм кывкӧртӧд: Ягдорӧс позьӧ шуны том дӧваяслӧн деревняӧн. Сідзкӧ, выль посёлоксӧ восьтӧмыс зэв на и кивыв лоӧ аслыныс дӧваясыслы.

— Шань йӧзыд, редактор ёрт, абу сӧмын Ягдорын. И бур конюкыд абу сӧмын сэтчӧс «Заря» колхозын, дай дӧваясыд быдлаын тырмӧны, — лыддьӧдліс Зезегов. — Мед эз кус олӧмыс, уна выль посёлок на ковмас стрӧитны миян районын.

— Та йылысь мунӧ нин сёрниыс республикаса Министръяс Сӧветын, — паніс ассьыс висьтасьӧмсӧ бюроса член, райисполкомса юралысь Елфимов. — Матыса воясӧ Комиын вӧр лэдзӧмсӧ шуӧма содтыны куим-нёль пӧв, йӧзсӧ ковмас вайны мукӧд республикаясысь да областьясысь. Вот и ковмас стрӧитны выль посёлокъястӧ. А казьтыштны кӧ дӧваяс йылысь, то тайӧ миян олӧмын збыльысь трагедия. Кора бюроса членъясӧс не сирасьны «трагедия» кыв дінас. Быд сельсӧветын, райисполкомын эмӧсь лыдпасъяс, кодъясӧс некор на эг йӧзӧдлӧй. — Районын Сӧвет власьтӧн веськӧдлысь вушъялӧм папкаысь кыскис бумага, босьтчис лыддьӧдлыны: — Талун кежлӧ Льӧмдінын матӧ нёльсё дӧва, пӧшти сы мында жӧ Керчомъяын да Ручын, неуна этшаджык Пожӧгын, Дереваннӧйын да Мысын, пӧшти кыксё дӧва талун олӧ Немдінын, сы мында жӧ Помӧсдінын. Пӧшти мужиктӧммисны ичӧт сиктъяс да деревняяс. Таӧн ме эськӧ кӧсйи тӧдчӧдны со мый: вайӧ ёнджыка кутамӧй тӧждысьны йӧз вӧсна, овны налӧн интересъясӧн. Райком частӧ примитӧ сэтшӧм постановление, коді абу олӧмӧ пӧртана. Вайӧ ӧвсямӧй татшӧмторсьыс. Ми ӧтарӧ корам да тшӧктам, а ми ӧд тшӧтш и отсӧг сетысьяс! А Таркойт посёлок колӧ стрӧитны, мед эськӧ сэні вӧліны оланінъяс, школа, медпункт, пошта, клуб, столовӧй, магазин... Пасибӧ, менам ставыс.

— Ме неважӧн вӧлі командировкаын Вуктыл лесопунктын, кӧні уджалӧны колхозник-сезонникъяс, — бара на корис кыв редактор. — Пола и висьтавнысӧ, мый ме сэсь аддзылі. Газетӧ гижны ог кут, а вот тіянлы, бюроса членъяслы, висьтала. Асьныс лэдзӧны вӧр, а оланінныс некытчӧ шогмытӧм. Прӧститӧй, но Ягдорын конюшняыс сӧстӧмджык сезонникъяслӧн барак серти. Дзескыдысла кык судта наръяс, сёян-юан пуан пач весьтын косьтӧны тюнияс, купайкаяс, сийӧс-кӧлуй. Барак ӧтар помас олӧны мужичӧйяс, мӧдар помас — нывбабаяс. Карасин абутӧмла рытъясын пемыд, пилаяснысӧ кеслӧны сартаса би дорын. Сёян оз тырмы, оз тырмы кӧрымыс и вӧвъяслы. Каменнӧй нэм да и ставыс.

— Позьӧ-ӧ мыйкӧ бурмӧдыштны матыса кадӧ? — кузьмӧс чужӧма, кузиник голиа, тӧдчана бан лыа первой секретар юаліс Бочковлысь.

— Ті тӧданныд, бокысь вайисны йӧзсӧ ӧтпырйӧ вывті уна, район та мындасӧ виччысьны эз куж. Налы дасьтӧм оланінъяс эз вӧвны, а планъяс индісны гырысьӧс, вот и ковмис кодйыны му керкаяс. Ӧні накӧд орччӧн стрӧитам баракъяс, — висьтасис Бочков. — Сэсся, «Комилес» трест зэв омӧля могмӧдӧ миянӧс кӧм-паськӧмӧн. Корам сы мындатӧ, а мӧдӧдӧны сӧмын коймӧд пайсӧ. Сёрнитны кӧ колхозникъяс йылысь, тані делӧыс со мыйын. Сы пыдди, медым быдтыны нянь, вӧчны йӧв да яй, сикт-деревняса став вермысьсӧ мырдӧн мӧдӧдӧны кер лэдзны. Мед лӧсьӧдны сы мындаыслы бур олан условиеяс, колӧ стрӧитны вӧрас быдса выль деревня. Ме вот пола: йӧзтӧ ваям Таркойтӧ, а ягдорсаыд кӧ оз примитны найӧс?

— Примитасны! Заставитам! — брунган гӧлӧсӧн шыасьліс дун рушкуа, глобус кодь шыльыд да гӧгрӧс юра майор, милицияса начальник Андреев, бюроса член.

...Ягдорсаяс примитісны власовецъясӧс мырдӧн тшӧктытӧг. Деревнясалы найӧ вӧліны прӧстӧ рочьясӧн, кӧть и вайӧм йӧз пӧвстын вӧліны и рочьяс, и украинечьяс, и белорусъяс, и литовецъяс, и азербайджанецъяс, и тотаринъяс. Коми мужикъяс кодь жӧ мужичӧйяс, сӧмын ставныс сёрнитісны рочӧн-а. Найӧ тӧдісны, мый мездмасны ветымын кыкӧд воын, но сэтчӧдз колӧ на овны, ковмас на терпитны уна сьӧкыдлун. Сьӧкыдлуныс вичмис быдӧнлы: эз сӧмын спецпереселенецъяслы, тшӧтш и вужвойтыр-крестьяналы. Колхозникъяслӧн олӧмыс этша на мыйӧн торъяліс крепостнӧй кадся олӧмысь, кӧть и партия да правительство примитлісны кутшӧмсюрӧ законъяс колхознӧй строй сӧвмӧдӧм кузя. Сиктъясын эз мун некутшӧм строительство, крестьяна мынтісны гырысь вуз-вотъяс, государство ичӧт донысь примитліс колхозъяслысь продукция; ичӧт удждон вӧсна сиктсаяс олісны гӧля, эз вермыны ньӧбны мичаджык кӧм-паськӧм; посни деревняясса ныв-зонлӧн велӧдчӧмыс помасьліс нёль-сизим классӧн, сӧмын кодсюрӧ вермыліс помавны Сыктывкарса кутшӧмкӧ училище либӧ техникум. Колхозник эз вермыв велӧдны ассьыс челядьсӧ странаса гырысь вузъясын. Водзвыв пасъям: сэтшӧм семьяяслӧн, кодъяслы мойвиис пышйыны колхозъясысь лесопунктъясӧ либӧ местнӧй промышленность предприятиеясӧ, лоис позянлун велӧдны ныв-писӧ и Москваын, и Ленинградын, и Горькийын, и Казаньын...

Эз лӧгавны Ягдорса комияс Таркойт посёлок кыпӧдысь рочьяс вылӧ. Водзті кӧ, кор сэні уджӧдісны лагерникъясӧс, сиктсаясӧс эз лэдзлыны пырны посёлокас, то ӧні серпасыс дзик мӧд. Кывсис да, посёлокыс пӧ лоӧ ыджыд, кӧні кутасны овны да уджавны оз сӧмын мырдӧн вайӧмъяс, но и ас окотанас локтысьяс.

Як Марья ӧдйӧ и велаліс смоль сьӧд юрсиа да сэтшӧм жӧ сьӧд синма Богдан дінӧ. Рытнас изба-читальняысь локтігӧн кежавліс энька ордас, вайӧдліс гортас Володя писӧ. Кык семья вылӧ видзисны мӧс и олісны йӧлӧн, а айкаыс могмӧдліс звер-пӧтка яйнад. Роч патерантыс удж вылӧ мунліс водз и бӧрсӧ воліс зэв сёрӧн. Як Марьялы жаль вӧлі тайӧ мортыс: мыйӧн вермис, сійӧн и вердіс-юкталіс. Аньлы вӧлі дзик веськодь, кутшӧм мыжысь мӧдӧдӧмаӧсь сійӧс татчӧ. Квайт во кежлӧ пӧ тай, колис пӧ нӧшта вит во. Войвывса лагер бӧрад коми нывбаба ордӧ веськалӧмыс курортӧ веськалӧм кодь. Быд асыв пасьталӧ шоныд паччӧрын косьтӧм дӧрӧм-гачсӧ да ыджыд гынкӧмсӧ. Мужик руыс кутшӧмкӧ ног да гажӧдіс том дӧвалысь керка пытшкӧссӧ. Лун-мӧд мысти, жалитіс да, Марья тшӧктіс нямӧд улас кӧмавны шоныд вурун носки. Емель Ваньыслӧн ӧд кутшӧмсюрӧ новлантор весь куйлӧ, нинӧмла жалитнысӧ.

Ок и гажтӧма, мустӧма колисны бӧръя квайт-сизим воыс Як Марьялӧн олӧмын. Нывбабаыдлӧн медъюгыда дзордзалан кадыс кызьсянь комын арӧсӧдз. Война, верӧсыслӧн усьӧмыс, батьтӧм пиӧс быдтӧм, колхозын сьӧкыд удж эз сетны Як Марьялы ни долыдавны, ни дзоридзавны. Дай шудтӧминик вӧлі челядьдырыс. Бур кӧть, ныв туйӧ пыр пуктісны энька-айкаыс да. Гашкӧ, наысь яндысис да, сы вӧсна эз на и лӧсьӧдлы ни ӧти другӧс. А ӧд аньӧс кӧсйысьясыс да сы дінӧ пондысьясыс вӧліны. Ас сертиыс томджыкъяс, но вӧліны. Вир-яйыс гиляліс, да кутчысис, поліс сьӧктӧмысь. Ӧнись Пекла аборттӧ оз нин вӧчав; верӧсыс, Спиридоныс, помӧдз дугӧдіс йӧз сітанад лукйысьӧмысь. Дерт, вӧлі кӧ верӧса, кага-мӧдтӧ эськӧ Як Марья вайис на, ӧд Воваыс таво ар мунас нин школаӧ.

Бордъя ангелӧ пӧртчӧм зонмыд сідз эз и эновт Машӧӧс; шочджыка, но век на волывлӧ войяснас, век на вӧзйысьӧ шебрас улас, и шебрассӧ вештігкості век палялӧ. Садьмас да, Педот Надьӧлысь шуӧмсӧ кылӧ: «Этша верӧсыдкӧд олін, тэн мужик колӧ!» А дзик на неважӧн тешкодь вӧт вӧталіс: Машӧ быттьӧкӧ рушкуасьӧма. Повзьӧмысла, садьмис да, ньылӧмӧн тырӧма. Шамыртліс кынӧмсӧ, нёньяссӧ, тап-тапкерис бекъяссӧ — шебрас улын орччӧн нискис-узис Воваыс. Тэ жӧ Як Марья, а абу Дева Мария, коді тай сьӧктӧма Вежа Ловсянь да чужтӧма Исус Кристосӧс! — ас йывсьыс думыштіс аньыд. — Кажитча али ог бара-й этійӧ Богданыслы-а? Ачым тай синмас видзӧдлыны ог лысьт-а, сідзи-й пола син пыдӧсӧдзыс вӧйӧмысь. Анна Платоновнаыс, надейнӧ, нарошнӧ ме ордӧ вайӧдіс татшӧм мича том мортсӧ. Луннас Ӧнись Пекла ордӧ ветлас, юалас, мый водзӧ рушкуасян вӧтсӧ вӧталіс. Бур водзӧ али лёк водзӧ?

Пекла гыӧрзьыштӧм ӧшинь дорын печкис. Спиридон нажӧвитчӧ: медасьӧмӧн Таркойтса баракъясын пачьяс тэчӧ. Мунӧ и локтӧ удж вывсьыс патерантъясыскӧд ӧтлаын.

— Кутшӧм нин мог, Машук, суис? Сьӧктін али мый рочсяньыд? — нюжмасьтӧг юаліс Пекла да ачыс жӧ и вочавидзис: — Ог ме перъясь, важӧн нин ог.

— Эг ме сы ради лок, ог ме нӧбась, — ӧдйӧджык сюйсис сёрниас Як Марья, но Пекла водзӧ на ассьыс висьталіс эз ёна мича кывъясӧн:

— Тойсясны бӧрӧн петтӧдзныс кодкӧд веськалӧ, сэсся перйысьны локтӧны. Кыкӧн волісны бӧръя вежонас, кыкнанныс Льӧмдінса уполномоченнӧйяссянь сьӧктӧмаӧсь. Жальӧсь бабаясыс, но ӧткажиті, Спиридонысь пола. Ӧні абу война, мед быдтысьӧны.

— Ӧнисимовна, ме ог нӧбась, а вот вӧтаси да, быттьӧ рушкуассьӧма. Мый водзӧ татшӧм вӧтыс, тэысь бурджыка некод оз висьтав. Вот и локті.

— Вӧтнад сьӧктӧмыд, Машук, бур водзӧ. Мыйкӧ выльтор лоас тэнад олӧмын, кӧсйӧмыд збыльмас. А кор да кыдз тайӧ лоас — ассяньыд кутас тӧдчыны. Эн ылав сӧмын патерантыдлы. Мужикъясыд ӧд сэтшӧмӧсь: мусукаласны, сэсся эновтасны дай. Сӧмын сэк сетлы, гӧтрасьны кӧ кӧсъяс. Йӧйӧсь Ягдорса дӧва-бабаясыд, уполномоченнӧйясыдлы ылалӧны да. Воласны сиктад да нинӧм бурсӧ оз вӧчны, добранысӧ сӧмын и нюжйӧдлӧны.

— Асланыд патерантъясыд оз на Таркойтас вуджны?

— Мед шондӧдыштас, сэсся тон вуджасны. Спиридон тай накӧд зэв кутіс лӧсявны-а, Данилалӧн кодь арлыдаӧсь пӧ. Данила пиыс ӧд томиникӧн на пинскӧй война вылад усьӧма, нелямынӧд воын. Пиыслӧн усьӧм бӧрын и вошласьны кутӧма Вассаыс.

— Асьныс нӧ кодарысьӧсь тіянын олысьясыд?

— Ӧтиыс, коми чужӧм-ӧбликаыс, белорус, Ярослав нимыс; мӧдыс, мугӧминик гӧгрӧс чужӧмаыс, тотарин — Муса нима.

— Нимыс Муса? — пырсӧ эз гӧгӧрво Машӧ.

— Да, да, нимыс — Муса.

— Ой, сэтшӧм мича нимыс.

— И ачыс абу мисьтӧм. Ме кӧ томджык да верӧстӧм вӧлі, эг эськӧ татшӧм мужиктӧ прӧзевайт. Кӧлдуйта да, мед Педот Надьӧлы мойвиас дай.

— Гӧтыртӧмӧсь али мый ставныс?

— А код тӧдас: коді гӧтыра да абу. Кодкӧлун Епимович ордӧ волісны эсійӧ погона Чалановыс да Таркойтса начальникыс — Аркадий Степанович Расовӧн шуӧны. Ме самӧвар пуктылі, вель дыр варовитісны, венӧ весиг волісны.

— Мыйысь?

— Чалановыс татчӧ вайӧмаяссӧ шуӧ предательясӧн, и ставнысӧ пӧ коліс лыйлыны. А Расовыс мӧд ног шуӧ: абу пӧ ставныс предательяс, унджыкыс пӧ эз ас окотанас сетчыны пленад. Война сувтан воас пӧ миян салдатъясыд сюрсъясӧн веськалісны немеч кытшад.

Колӧ шуны, Расовыс кӧ воюйтіс фронтъяс вылын, то Чаланов война чӧжыс служитіс тюрьмаясын. Ӧтисӧ индісны со Таркойтӧ участкӧвӧйӧн, мӧдсӧ — лесопунктса начальникӧн, кӧть и сэтшӧм вӧрпунктыс абу на. Ӧні кыкнанныс олісны Таркойтын; кӧзяиныскӧд сёрнитчӧм серти — Спиридон Ефимовичлӧн керкаын.

Власовецъяс пиын, дерт жӧ, вӧліны и гӧтыртӧмъяс, и гӧтыраяс. Сӧмын тай судьбаныс ставныслӧн вӧлі ӧткодь: кодкӧ видзӧдіс на вылӧ кӧдзыда, кодкӧ и веськодя. Но мам-батьныслы да чой-вокыслы найӧ пыр кежлӧ колисны асӧн да донаӧн. Таркойтӧ воӧмаяслы тавосянь позьӧ письмӧасьны гортсаясыскӧд. Ӧнӧдз найӧс шыблалісны лагерысь лагерӧ, вуджӧдлісны ӧти местасянь мӧдӧ и гортсаясыскӧд некутшӧм йитӧдъяс эз вӧвны. Ӧні позьӧ письмӧасьны Ягдорса пошта пыр. Сэні уджалысь Зина Терентьевналӧн кывъяс серти, Ягдорсянь абу на мунӧма ни ӧти письмӧ.

— Менӧ гортын некод оз виччысь, ме детдомса... — ӧтиысь Ефимовичлы висьтасис Муса. — А вот кор мездма, ветла Казаньӧ, бытьӧн ветла, ме сэні помавлі кооперативнӧй техникум. Бухгалтер ме, Ефимович.

— Ті томӧсь на, ставыс на тіян водзын. Ловйӧн кольӧмныд да и то Енлы пасибӧ. А вот менам Данилаӧй кызь арӧсӧн пӧгибнитіс, буретш сизим во сайын, нелямынӧд вося певральын... Сэсся-й, видзчысьӧй асланыд участкӧвӧйысь, Чалановыд лёк морт, нинӧм абусьыс вермас удтысьны гырысь начальстволы.

Мужичӧйяслысь варгӧмнысӧ пыр кывзыліс и Ӧнись Пекла. Корсюрӧ суитчыліс весиг налӧн сёрниӧ, кӧть и рочнас сёрнитіс некытчӧ туйтӧма. Зато асьсӧ кутіс зэв сӧстӧма да пелька, ӧд куим мужичӧй пӧвстын сійӧ ӧти нывбаба. Абу на пӧрысь и зэв мича! Шыльыд чужӧма, ковта улас тӧдчисны кӧза вӧрасьыс гырысьджык нёньяс, джекъя бекъяса. Мӧд ног кӧ: синтӧ манитана мыгӧра нывбаба. Кутшӧм на мича коми аньыд ветымын ӧкмыс арӧснад! Майбыр, эм, кыті кутыштлыны, кыті меліавны да малавны, кыті окавны. Сӧмын тай зэв на этша вичмыліс шудыс кызьӧд нэмся коми аньясыдлы-а.

Вель дыр на и лои Ӧнись Пекла ордын Як Марьялӧн пукалӧмыс. Нимкодьлун ылькмуні Машӧлӧн, нӧбасян вӧтыд пӧ бур водзӧ да. Изба-читальнясӧ кӧ восьтывліс пӧшти быд лун, то клубӧ пыранінсӧ толтӧма лымйӧн. Тӧвнад том и шӧркодь арлыда йӧзыд кер лэдзанінын, и клубӧ волысьыс абу. Кор вайлісны кино, петкӧдлісны сійӧс школа залын. Кыдзи и воддза велӧдысьыс, Антонина Николаевна сёрнитчыліс механикыскӧд и челядьӧс лэдзлісны залас дон босьттӧг.

Керкаыс эськӧ шоныд, но рытъяснас дзоля кӧрт пачсӧ ӧти гор тыр ломтывлӧ Машӧ. Ломтысигас на Вова радейтӧ сэн пӧжавны картупель. И ӧтарӧ мыйкӧ висьталӧ дядя Богданлы (тадзи шуӧ роч дядьӧсӧ), а мӧдыс нюмъялігтыр тожӧ мыйкӧ шуалӧ, сӧмын тай оз гӧгӧрвоны ӧта-мӧднысӧ-а. Пач вом дорас квайт картупель чӧвтас пӧсь пӧим пиас, и мед оз сотчы, шом чеплянӧн бергӧдлӧ. И кор ёна нин банъяс, чепляннас жӧ и кыскалас — быдӧнлы кык печенчаӧн: аслыс, мамыслы да дядя Богданлы. Сэсся дядя Богданкӧд шашкиӧн ворсасны. Шашкисӧ да морта журналъяс мамыс изба-читальняысь вайлывлӧ.

Век жӧ, тӧлка морт вӧлӧма коммунист Расовыд. Дзоньтавтӧм на баракын йӧзкӧд тӧдмасигӧн шуис: квайт лун пӧ кутам уджавны синмысь би петмӧн, а вӧскресенньӧӧ — шойччыны. «Шойччӧм» кывсӧ, гашкӧ и, вунӧдлісны нин тайӧ йӧзыс да, весиг ошкана шызьылісны. Сикт-грездад пырджык пывсьылісны субӧтаӧ удж бӧрын. Но арнас да тӧвнас, кор лунъясыд дженьыдӧсь и водз пемдӧ, мед видзтыны карасин, ягдорсаяс ломтылісны пывсянсӧ вӧскресенньӧӧ. Як Марья кӧть и избачаліс, эз жӧ кедзовтчыв колхозад уджысь ни тӧлын, ни гожӧмын. Вель на уна трудодень нажӧвитліс и энькаыс — Трепил Иван Ӧгаш. Энька-моня вевъявлісны и кӧрым заптыны гортса скӧтыслы. Мӧскыдлы ӧд вель уна турун колӧ тӧвбыд кежлад.

Субӧта асыв вӧлі, кор Як Марья энькаыс ордӧ пырис. Ӧгрӧпена удитӧма нин и мӧс лысьтыны, и сёӧдчыны. Пӧжасян пач дорас ноксис, ваймыштас да вӧлисти пуанторъяссӧ пачас сюяс.

— Емель кык вежон нин вӧрын; талун, надейнӧ, локтас, пывсян ковмас ломтыны, — шуис Ӧгрӧпена, сэсся чӧв олыштӧм бӧрын юаліс: — Патерант вылад эн на дӧзмы?

— Нинӧмысь, энька, сы вылӧ дӧзмынысӧ. Вовакӧд рыт-рыт шашкиасьӧны. Талун, энька, пывсянтӧ эн ломты. Ме аски ассьыным ломта, миянын ставӧн пывсям лунъюгыднас. Кӧсъя, патерантыд мед тшӧтш жӧ пывсяс, айкакӧд да Вовакӧд ӧтлаын, а то ӧтнасӧнсӧ коми сьӧд пывсянад оз тӧд кыдзи мый.

Ӧгрӧпеналы тайӧ эз вӧв сьӧлӧмвыв, кӧть и «но»-кайтіс. Ӧти-кӧ, сыын чужис ӧнӧдз вӧвлытӧм вежӧглун, мый сылӧн пи керкаын, моньыс ордын, олӧ кутшӧмкӧ бокӧвӧй морт. Но ветымын куим арӧса Ӧгрӧпена эз дивит том да мича моньсӧ, коді сы мында во нин дӧвуйтӧ и эз на кывлы сы йылысь нинӧм лёксӧ. И, сэк жӧ, энькаыслӧн вӧлі полӧм: ылӧдас вот тайӧ «роч шпанаыс» Як Марьяӧс и вермас кольны чуркаӧн. А «роч шпанаыс» ӧд ныма Як Марьялы, зэв на и лӧсяланаӧсь ӧта-мӧдыслы.

Богдан туша-мыганас Емель Ваньӧ кодь кымын жӧ: шӧркодь тушаа, мешӧк картупель ӧшйымӧн зумыд пельпома. Сӧнйӧра мужикъясӧс тадзи шуӧны ягдорсаяс. Машӧ петіс кумас, кӧні ыджыд мамсяньыс на кольӧм важ сундукын куйліс Емель Ваньӧлӧн улыс и вылыс дӧрӧм-гачыс. Тайӧ сундукыс ӧти казьтыланпом нин и эм, мыйӧн коркӧ вӧдитчылісны мамыс да ыджыд мамыс. Колис казьтыланпом и Емель Ваньӧсянь — тайӧ керкаыс да Вова пиыс. А вот верӧсыслысь дӧрӧм-гачсӧ видзны нинӧмла, кадысла сійӧ рыжмас либӧ воз сёяс и коркӧ ковмас шыбитны. Часлы, аски пывсян бӧр кежлас и бӧръяс мыйсюрӧ Богданлы пасьталӧм вылӧ. Сӧмын вот айкаыс мед эськӧ эз гӧгӧрво, мый тайӧ кӧлуйыс Ваньӧ пиыслӧн.

Сергей Емель воис вӧрсьыс буретш да вӧскресенньӧӧ. Зэв на и кивыв лоис Як Марьялӧн бура тӧпитчӧм пывсяныс. А васӧ новлісны и ломтісны пывсянсӧ Богданкӧд ӧтлаын; водзвыв ӧлӧдіс, кутанныд пӧ пывсьыны куим мужик; висьталіс, мый сійӧ сэтшӧм кунваыс. Емель гозъя локтісны монь ордас сьӧраныс тазйӧн и корӧсьӧн, кӧть эськӧ корӧсьыс Як Марьялӧн сараяс сёр тыр. Пывсянӧ лэччигмоз Сергей Емель жалитіс ӧтитор: Ӧгрӧпена мозыс лӧсьыдасӧ некод оз куж зыравны сылысь мышкусӧ. Дай Ӧгрӧпеналысь лайкыд мышкусӧ некод оз куж шамравны Сергей Емель моз. Сэсся-й, важӧн нин пырӧма гозъялӧн модаӧ да, пывсянын кутчысьлӧмсӧ найӧ шулісны райӧ волӧмӧн. Лоӧ мый казьтывны, кор пӧрысьмасны, а Емельлы сӧмын на ветымын кӧкъямыс, унаысь на вевъяласны зыравны гӧтырыскӧд ӧта-мӧдыслысь мышкунысӧ, тшӧтш и волыны райӧ.

А талун жар пывсянын вылыс джоджас Георгиевскӧй креста кавалер, коми вӧралысь Емельян Сергеевич Воробьёвлысь паськыд сьылісӧ зыраліс вӧвлӧм сӧветскӧй салдат-украинец, радӧвӧй власовец Богдан Иванович Шевчук. Да, быдӧнлӧн аслас судьба. И быд морт вылын медыджыд судьяыс — Ен!

Ӧти рытӧ Богдан корис Машӧлысь бумага да карандаш, шуис:

— Чаланов юӧртіс, позьӧ пӧ гортаным гижны письмӧяс.

— Ӧнӧдз эз али мый позь?

— Эз.

— Ладнӧ, ставыс лоӧ: и бумага, и карандаш, и конверт.

Куим рыт зунясис письмӧ вылас Богдан. Сьӧкыда сетчис письмӧ гижӧмыс. Гижис украина кыв вылын, кӧть и бура тӧдіс рочсӧ. Машӧлы висьтасьӧм серти позьӧ шуны: сійӧ интеллигентнӧй семьяысь. Войнаӧдзыс батьыс веськӧдлӧма Киев обласьтын районса просвещениеӧн, мамыс велӧдӧма школаын. Ичӧтджык чойыс велӧдчӧма видз-му овмӧс техникумын, ачыс помавлӧма автомобильнӧй техникум, но войнаыд вӧчис сійӧс власовецӧн. Богдан лыддис ассьыс сӧвесьтсӧ сӧстӧмӧн: сійӧ эз вузав ассьыс Рӧдинасӧ — Сӧветскӧй Союзӧс, эз веськӧд ни ӧти пуля сӧветскӧй салдатлы паныд. Письмӧсӧ шуис мӧдӧдны сэтшӧм адрес серти, кӧні и овлісны войнаӧдз, мамыслӧн ним вылӧ — Оксана Дмитриевна Шевчуклы.

— Бать и мам тшӧтшъяяс, таво тырӧ налы ветымын куим арӧс, а Юлия чойлы кызь вит. Гашкӧ, абу нин и ловъяӧсь да? — майышмунліс Богдан.

— Мам-батьыд, сідзнад, менам энькакӧд тшӧтшъяяс. Кутам бурас эскыны, виччысьны письмӧ вылад воча кыв.

— Ме кори мӧдӧдны воча кывсӧ татшӧм адрес серти: Коми АССР, Льӧмдін район, Ягдор сикт, Воробьёва Мария Яковлевналы. Абу паныд?

— Абу. Тадзи жӧ колӧ гижны и конверт вылас.

— На, ачыд и гиж сэтчӧ и татчӧ адрессӧ, — Богдан мыччис клеиттӧм на конвертсӧ Машӧлы. — Кӧсъян, ме лыддя тэн письмӧсӧ?

— Ог. Мед кольӧ мен гусяторйӧн.

— Збыльысь, эм сэні ӧти гусятор. Тэ йылысь гижи.

— Ме йылысь?

— Да. — Сьӧд пуля моз лэбыштіс Богданлӧн видзӧдласыс том дӧвалӧн лӧз синъясӧ. — Тэ ордын ме ачымӧс куті кывны ловъя мортӧн на. Гажтӧм лоӧ мен посёлокад тэнӧ да Воваӧс аддзывлытӧг.

— Ми Вовакӧд тожӧ кутам гажтӧмтчыны. Вай клеитам конверттӧ и пернапасалам, мед письмӧыд аддзас мам-батьтӧ. Аски ме нуа пошта вылӧ.

— Пасибӧ. Сэтшӧм окота бурлунсьыд аттьӧавны тэнӧ пӧся окыштӧмӧн, да ог лысьт.

— Сизим во нин ме дӧва, но ас дінӧ некодӧс на матӧ эг сибӧдлы.

— Прӧстит, мыйкӧ кӧ шуи эг сідз.

— Мый тэ, Богдан? Нинӧмысь тэнӧ прӧститнысӧ, шуин зэв лӧсьыда.

— Эг на ставсӧ шу. Он кӧ дӧзмы, шуа на.

— Шу нин, терпенньӧӧй абу.

— Радейта ме тэнӧ, Маша. Ӧтарӧ полі, мися, менӧ вӧтлан да, а со тай, кык тӧлысь нин терпитін. Вермыла-ӧ мынтыны тэн водзӧссӧ? И кымын водзӧ, сымын ёнджыка на мусман...

Аньыд чӧв оліс. Сійӧ, збыльысь кӧ, тайӧ кывъяссӧ и виччысис Богдансянь. Машӧлы вӧлі нимкодь, ӧд сы дыра нин эз кывлы тадзи меліа шуӧмсӧ: «Радейта ме тэнӧ, Маша». А войнас бара на вӧталіс тешкодь вӧтъяс, и сы весьтті бара на лэбаліс том зон бордъя ангелӧ пӧртчӧмӧн, вӧзйысис шебрас улас, но шебрассӧ вештігкості бара на паляліс. Нывбаба тільыштіс синсӧ, надзӧник петіс шебрас улысь, мед не садьмӧдны орччӧн узьысь писӧ, и ньӧжйӧник лэччис гӧбӧч вылысь. Пыді жырйын узис Богдан, код дінӧ и кыскис том дӧваӧс кывйӧн висьтавны вермытӧм вын. Лэдзалӧм лёзь юрсиа, дӧрӧм мыг кежысь сійӧ сувтіс пыдіӧ пыран ӧдзӧс дорӧ. Кытчӧкӧ воши и полӧмыс, и яндзимыс, сӧмын пемыдас кыліс сьӧлӧмыслысь ёна чеччӧмсӧ. Восьт нин ӧдзӧссӧ, воськовт порог вомӧныс! Тэ абу нин ныв, а нывбаба, сідзкӧ, нинӧмла падъявны! Вир-яйнас ӧзйӧм ань йӧткыштіс ӧдзӧссӧ, и сы здукӧ гӧбӧч вывсянь кыліс Вовалӧн унзіль гӧлӧс:

— Мам, кудзӧй петӧ, исясьны кӧсъя...

2

Мартын некымын барак лоис дась. Кык жырйын восьтісны лесопунктлысь контора, лоис участкӧвӧйлӧн служебнӧй кабинет. Нӧшта кык жырйысь вӧчисны столовӧй сямаӧс — ӧтарас ыджыд плитаа кирпич пач, мӧдас — сёянін, кытчӧ сувтӧдісны кузь пызанъяс да кузь лабичьяс. Ягдорӧ овмӧдлӧмъяс пиысь унаӧн нин вуджисны Таркойтӧ, котыртісны бригадаяс и заводитісны пӧрӧдны да чинтавны вӧр. Начальник Расов да милиционер Чаланов пыр на олісны Спиридон Ефимовичлӧн керкаын. Таркойтӧ воліс ачыс леспромхозса директор Бочков, видзӧдліс ставсӧ аслас синъясӧн, мый вӧчсьӧ выль посёлок стрӧитӧм кузя. Рытнас вӧлі собрание, кӧні директор юӧртіс:

— Коми правительстволӧн индӧд серти Льӧмдін районын шуӧма ёна содтыны вӧр лэдзӧм. Та могысь и кутам стрӧитны выль посёлокъяс, кӧні эськӧ вермисны бура уджавны да овны рабочӧйяс. Таркойт — на пиысь ӧти. Посёлокын кутасны овны сизимсё рабочӧй да служащӧй. Семьяяс вермасны кыпӧдны асшӧръя олан керкаяс. Лоасны тані магазинъяс, больнича, пошта, школа, клуб. Вочасӧн мездысям кипом уджысь, воасны тракторъяс, автомашинаяс, лебёдкаяс. Стрӧитам ыджыд гараж техника дзоньталан мастерскӧйясӧн. Вуджъя да пӧперечнӧй пилаяс пыдди лоасны электропилаяс; и посёлокын, и делянкаясын кутасны сетны ток передвижнӧй электростанцияяс. Татшӧм аскиа луныс Таркойт посёлоклӧн, и аскиа луныслы подувсӧ ті пуктанныд талун...

Директор сёрнитіс сідз, мед йӧзыс, талунъя сьӧкыдлунъяс вылӧ видзӧдтӧг, эз усьны сьӧлӧмнаныс. Мед налӧн вӧлі кутшӧмкӧ да лача: помасяс «пукалан» срокныс и вермисны бӧрйыны — мунны-ӧ чужан муаныс либӧ жӧ кольччыны татчӧ, Коми муӧ. Бочков чуйдіс начальниклы: колӧ пӧ бурджыка тӧдмасьны быд мортлӧн войнаӧдзса профессияӧн да уджӧн. И кор пӧ лоӧ позянлун, индыны мортсӧ уджавны сылӧн специальность серти. Тайӧ эз вӧв аслас директорлӧн водзмӧстчӧм, а татшӧм индӧдыс воис вылісянь. Ӧд республикаса народнӧй овмӧслӧн ни ӧти юкӧнын, тшӧтш и вӧр промышленностьын да видз-му овмӧсын, эз тырмыны бур, велӧдчӧм кадръяс. Со и шуисны корсьны татшӧм йӧзсӧ спецпереселенецъяс пӧвстысь.

Таркойт котыртан воӧ Эжва катыдын воссис нӧшта некымын лесопункт да весиг леспромхоз. Ӧткымынлаын нюжӧдісны векни коста кӧрт туйяс, кӧні кутасны кыскыны вӧрсӧ мотовозъясӧн да тепловозъясӧн. А Юсьбӧжсянь сизим верстсайса Вадбӧж лесопунктын сэтшӧм жӧ кӧрт туй кузя краж тыра вагонеткаяссӧ Эжва берегӧ кутасны кыскыны ыджыд ён вӧвъясӧн (тяжеловозъяссӧ шуисны «Комилес» вӧвъясӧн). Сэні, кӧні лӧсьӧдчисны кыскасьны автомашинаясӧн, вольсалісны лежнёвкаяс, мӧд ног кӧ, бона туйяс.

Войнабӧрся воясӧ Комиын вӧр овмӧс сӧвмӧдӧмын спецпереселенецъяслӧн тӧдчанлуныс зэв ыджыд. Льӧмдін районса лесопунктъясын кызвын уджалысьясыс вӧліны власовецъяс. Выль посёлокъясыс кыптісны сикт-грездъяскӧд орччӧнмоз. Тайӧ дзикӧдз конйыштіс жебиник, ӧдва «лолалысь» колхозъясӧс. Судзсянаджык олӧм корсьӧм могысь деревняясысь йӧз кутісны пышйыны лесопунктъясӧ, каръясӧ, войвывса выль стройкаяс вылӧ. Пышйисны весиг быдса семьяясӧн кианыс пашпорттӧг и асьныс эз тӧдны: бӧр бергӧдасны-ӧ, пуксьӧдасны-ӧ? Колхозник вӧвлі Комиын медся гӧля олысьяс лыдын. И тадзи кутасны нюжавны во бӧрся вояс.

Март помын Ягдорын олысь унджык власовецыс вуджисны Таркойтӧ. Районса веськӧдлысьяс кӧть и пинялісны Расовӧс вӧр пӧрӧдан кварталса план тырттӧмысь, Аркадий Степанович эз дугӧдлы стрӧитчан уджъяс. Бригада сӧмын на эштӧдіс ӧтпырйӧ дас вит мортлы тӧрмӧн пывсян. Местасӧ индіс Спиридон Ефимович — Эжва юлӧн ньывкӧс берегын, но ытва улӧ веськавны оз кут.

Богданлӧн мунӧм бӧрын Як Марьялӧн керкаыс быттьӧ шуштӧммис. Некодкӧд лои шашкиасьны Вовалы, рытъяснас пиыс дугдіс пӧжавны печенча, пыр частӧджык узьліс пӧчыс ордын. И пыр частӧджык юавліс мамыслысь: кор нин волас на ордӧ дядя Богданыс?

Лунъяс ӧтарӧ нюжалісны, шоналісны, югзисны. Шонді пыр вылісяньджык дзӧръяліс вӧр-ва вылӧ. Выль шыяс, выль тӧждъяс вайис аскӧдыс выль тулыс. Як Марья тыр пӧрадокӧ вайӧдіс клуб. Том йӧз дзоньталісны лабичьяс, кильчӧ перилӧяс, парторг Нестеровкӧд выльмӧдісны клубпытшкӧсса лозунгъяс да плакатъяс, ӧшлісны странаса вождьяслысь портретъяс. Рамаын Сталинлысь портретсӧ чышкалігӧн некыдз эз мын стеклӧас, генералиссимуслӧн ус весьтӧ сибдӧм гут сіт. Сэки Машӧ сьӧлыштіс стеклӧас и кӧсйис чышкыны дульнас. Казяліс тайӧс Нестеров и пӧдӧм гӧлӧсӧн шуис:

— Мария Яковлевна, абу мича сьӧлавны вождьлы чужӧмас. Аддзылас кӧ татшӧмтортӧ лейтенант Чаланов, пуксьӧдас.

— Ог жӧ сьӧлав, чышкала да, — правдайтчис мӧдыс.

— Сэсся, Мария Яковлевна, тэн кад нин пырны партияӧ, — водзӧ сёрнитіс парторг. — Тэ культурнӧй пронтвывса уджалысь, сиктса агитатор, йӧз пӧвстӧ ленинско-сталинскӧй партиялысь шуӧмъяссӧ вайӧдысь. Асьтӧ петкӧдлан сӧмын бур боксянь, красноармеечлӧн дӧва, ӧтнад быдтан пиӧс.

— Сійӧ и лёк, Степан Андреевич, мый ме сизим во нин дӧва, мый ме ӧтнам быдта пиӧс, и некутшӧм партия оз бырӧд менам сьӧлӧмысь шог-печальсӧ. Ог пыр ме партияад, Степан Андреевич.

— Жаль, но мырдӧн тшӧктыны ог вермы.

Ягдорса партийнӧй организацияын сӧмын вӧвлӧм фронтӧвикъяс, эз на ло примитӧма ни ӧти выль членӧс. Мӧдарӧ на, Никӧн Толь да Ӧртем Ермолай ыршасьӧны петны партиясьыс. Оз кӧ асьныс петны, вермасны на и вӧтлыны, оз кӧ юӧмсьыныс да пӧдруга видзӧмсьыныс ӧвсьыны. Сэк на, кор вайӧм йӧз олісны деревняын, колхоз правленньӧын вель ёна кыпъялӧма Никӧн Толь. Гажа юрӧн, дерт. Увгӧма власовецъяс вылӧ, пигасӧ петкӧдлӧмӧн косьӧбтӧма: со пӧ налы, предательяслы, ягдорса бабаяс пыдди! Вежӧгтӧ ас сиктса аньяссӧ на дінӧ. Гӧтыртӧм на. Бӧрйысьӧ на. Унджык дӧваӧс окота видлыны; коді медъёна кажитчас, сыкӧд и гӧтрасяс. Закар Агни сысянь пиӧс чужтіс, но алиментсӧ эз судит. Агнилӧн лача эм: шӧйтас-шӧйтас пӧ да сы дінӧ на и локтас Толейыс. А кутас кӧ судитчыны, вермас и не локны. Агни тӧдӧ аслыс донсӧ, сы вӧсна и кутӧ надеясӧ. Кӧть и вайис чуркатӧ, сійӧ абу друг видзысь баба. Верӧссяньыс вот абу сьӧктылӧма, а Толейсянь регыдӧн и кӧвъясьӧма.

Никӧн Толь сідзсӧ нинӧмӧн оз торъяв мукӧдысь, деревняса мужик дай ставыс. Ягдорса мужичӧйяс, видзӧдан да, унджыкыс, мыйлакӧ, нырсер мунӧмаӧсь. Толей абу жӧ пельдӧма землякъяссьыс: нырыс гоб кок моз шмака пома. И кор куритчӧ, тшыныс пуркйӧ сэсь Эжва катыд ветлысь «Бородино» пароходлӧн трубаысь моз. Толейлӧн эм ошйысянтор: сійӧ вӧвлӧм фронтӧвик; кӧсъяс кӧ, любӧй нывбаба сетчас. Тадзи думайтӧ Никӧн Толь и дуль петмӧныс вежыс петӧ Як Марья вылӧ. И, сэк жӧ, поліс: ылӧдас вот тайӧ мича аньсӧ сы ордын олысь эсійӧ власовецыс да. Удитны колӧ Машӧсӧ, панйыны патерантсӧ.

Ӧти рытӧ, Ӧртем Ермолай ордын вель чорыда аскурасьӧм бӧрын, Никӧн Толь кӧсйысис ёртыслы: кӧть кыдз, но пӧкӧритны Як Марьяӧс.

— Пӧкӧритан кӧ, бур гӧтыр лоӧ Машӧыд, — буркнитіс другыс.

— Эн тэ менӧ гӧгӧрво, Ермолай. Ог ме гӧтрасьӧм йылысь сёрнит, а мӧдтор йылысь, сэсся тон тыдовтчас — гӧтрасьны али мый вӧчны. Машӧыдлӧн ӧшпи эм, Вова нима, Емель Ваньсяньыс. Сэтшӧм приданнӧйыд мен оз ков.

— Сідзкӧ нӧсь, эн и пондысь Машӧ дінад, оз сибӧд сійӧ тэнӧ ас дінас.

— Сибӧдас, абу нин ӧд ялавич.

— Сы дыра нин мужиктӧм да ялавич кодь и эм. Оз сійӧ радейт юысьястӧ, оз тэнӧ примит.

— Примитас! — асланьыс синіс Никӧн Толь.

— Оз! — эз сетчы Ермолай.

— Заклад вартам!

— Вартам. Мыйысь?

— Парта самӧкурысь.

Долыд сьӧлӧмӧн Никӧн Толь петіс Ермолай ордысь, шутьлялігтыр веськӧдчис топалӧм лымъя юж туй кузя изба-читальнялань. Кадыс сёр нин, но ӧшинь пырыс тӧдчыштіс чусалысь би, сідзкӧ, Як Марья тані на.

— Бур рыт, Машенька! Мися, биа на да, часлы кежала; мися, видзӧдла ассьым сьӧлӧм косьтысьӧс, — меліа шыасис Никӧн Толь.

— Корсянь нӧ ме лои сьӧлӧм косьтысьнас? Тэнад эм нин сьӧлӧм косьтысьыс.

— Тэ мен томсянь глянитчан, а вот Емель Ваньлы мойвиин. Ӧні ми вермам веськӧдны сійӧ ӧшыбкасӧ. — Толя матыстчис нывбаба дінӧ, кӧсйис кутыштны кисӧ, но эз артмы.

— Анатолий Никӧнович, тэ талун гажа, аски садь юрӧн волы. Мен колӧ томнасьны нин, со пызан вылын томаныс.

— Мария Яковлевна, эн тэрмась. Тэрмасьлӧны сӧмын каньяс, а тэа-меа — ныла-зонмаяс. А мый вӧчлӧны ныла-зонмаыд, кор найӧ ас кежынӧсь? Кутчысьлӧны да окасьлӧны!

— Тэнад эм, кодкӧд кутчысьлынысӧ. Агнюшаыд сэтшӧм мича да шань нывбаба, а тэ ӧтарӧ мыйкӧ шлёнъялан, абу нин том-а. Пи нин быдмӧ, а челядь руӧн олан.

— Емель Ваньыдкӧд ми тшӧтшъяяс, сы пыдди и примитлы менӧ морӧс бердад. Тэа-меаысь ӧтдор некод оз и тӧдлы. — Толя ӧтарӧ сибӧдчис нывбабалань, коді вӧлі водзсяньыс кизя ас кыӧм шоныд ковтаа, кузь сьӧд юбкаа, ас гындӧм гын сапӧга. — Маш, тэ меным адӧй ёна кажитчан, лун и вой тэ йылысь думайта. — Петіс, тыдалӧ, ку письыс Никӧн Тольыд и бӧрсяньыс сывйыштіс Машӧӧс: ӧтар кинас шашаритчис нёняс, мӧднас писькӧдчис бӧж улас. — Мед эг дойдав, сетчы ас окотанад, а он кӧ сетчы — войнас джагӧдча и нэм помӧдзыд кута тэн каститчыны.

Машӧ гораа чилӧстіс ӧтчыд дай мӧдысь:

— Вешты китӧ, яндысьтӧм бугыль! Аски жӧ норася Чалановлы и лэччӧдас Льӧмдінса чижовкаӧ.

Нинӧм эз повзьӧд ярмӧм Никӧн Тольӧс, пыр пыдӧджык писькӧдчис аньлӧн юбка бӧж улӧ. И сӧмын сэк, кор Як Марьялӧн орис гач вӧньыс, нывбаба кватитіс пызан вывсьыс колькъя сьӧкыд томансӧ да колскӧбтіс мырдӧналысьлы юрас. Буретш сэк посводзас кылісны кок шыяс. Дзуртыштіс ӧдзӧсыс и керкаӧ пырис... Закар Агни.

— Чилзӧм шы кылі, кодӧскӧ, мися, джагӧдӧны али мый. Вот и кежи, а тані со мый вӧчсьӧ... — шензьӧмысла Агни кальквартіс вомсӧ и вель дыр эз вермы тупкыны, быттьӧ мегыр сэтчӧ веськаліс.

— Эг вевъяв гортӧ мунны, пырис Никӧн Тольыд да. Бурӧн сёрнитӧм пыдди гач пиӧ кутіс пырны. Эг виччысь татшӧмторсӧ, гач вӧньӧс стервоыд орӧдіс. Нёньӧс шамыртіс да, надейнӧ лӧзӧдіс.

— Нёньӧдзыд инмӧдчыны али мый лэдзин?

— Ковта пыр шамыртіс чорыд кабырнас.

— Мыйкӧ ещӧ удитіс эз вӧчны? — вежӧглун ыпнитіс Агнилӧн.

— Вӧчны ӧд эг жӧ сетчы. А мыйӧн веськалӧ вартнытӧ верми. Со этійӧ томаннас и кучки.

— Став бур мужикыс усисны война вылын, а татшӧм лӧптыс и бергӧдчис бӧрсӧ. — Агни, тыдалӧ, тӧд вылас кутіс ассьыс усьӧм верӧссӧ. — Ноко, вина гаг, видзӧдлы менам синмӧ, — Агни кабыртіс мусуксӧ юрсиӧдыс, — мед алимент эг судит, быд лун кӧсъян гӧтрасьны мекӧд, а тэ йӧз юбка улӧ пыран! Но, мый татчӧ шуан? Кутан кӧ менӧ пӧрйӧдлыны, райкомӧ норася. Ӧні жӧ кор прӧща Машӧлысь и мунам, эн манит мортсӧ.

— Мыйысь прӧщасӧ корны? — кодысла ли, томаннас кучкӧмла ли, Толя тэрыба лапйӧдліс лазъя синъяссӧ.

— Гач вӧньсӧ орӧдӧмысь — со мыйысь! — гӧлӧссӧ кыпӧдліс Агни.

— Маш, вай пӧрччӧда гачтӧ: ме кӧ орӧді, вай ачым и йита вӧньтӧ, — нурбыльтіс Толя.

— Со тэныд, вӧнь йитӧм пыдди! — кулаксӧ мыччыліс мусукыслы Агни. Босьтіс Толейӧс сойбордйӧдыс и петісны керкаысь.

Сэк, кор Як Марья воис гортас, ломтысис нин дзоля кӧрт пач. Сы дорын киас шом чепляна пукаліс Вова, пӧжаліс квайт печенча. Пызан сайын Богдан листаліс изба-читальняысь водзтіджык вайлӧм журналъяс.

Аскинас Никӧн Толь муніс удж вылас лӧз син дора. А сійӧ да Ермолай скӧт картаясын вӧчисны дзоньтасян уджъяс.

— Но, мый, Толь, Як Марьяыд сетліс? — ки на ки чолӧмасьӧм бӧрын мудера юаліс Ермолай, кор ёртыслӧн шуйга син горулысь казяліс лӧз пыкӧссӧ.

— Сетӧбтіс юрӧ сідз, со лӧз кырымпас колис менам чужӧмӧ.

— Мыйӧн нӧ тадзисӧ гӧститӧдіс?

— Колькъя томанӧн.

— Ме ӧлӧдлі тэнӧ: оз сетлы, мися, Машӧыд; эн мун сы дінӧ.

— Ладнӧ, ме ворсси тэн парта самӧкур. Закар Агни вийӧдас и сэки мынтыся.

Рытнас, Агнилӧн корӧм серти, Толя бара на муніс изба-читальняӧ. Тайӧ пӧрйӧ корны прӧща Як Марьялысь. И Як Марья прӧститіс, и некор некодлы тӧрытъя йывсьыс эз висьтавлы.

Вежон кык мысти Никӧн Толь да Закар Агни гӧтрасисны.

3

Ягдорсаяс посёлокӧ вайӧмаясӧс некор эз нимтыштлыны власовецъясӧн, а шулісны прӧстӧ рочьясӧн. Этша мужика деревнялы вӧлі веськодь, кодъяс найӧ, медтыкӧ эз гусясьны да эз пакӧститчыны. Агникӧд ӧтувтчӧм бӧрын дугдіс скӧравны «пришлӧйяс» вылӧ и Никӧн Толь, но нывбабаяс дінӧ окочлуныс эз быр. Дай кутшӧм мужик овлӧ веськодьӧн анюлов дінад? Мужикыд сэтчӧдз мужик, кытчӧдз кутас кыскыны сійӧс нывбаба дінӧ. Сідзкӧ, огӧ кутӧй ёна дивитны Никӧн Тольӧс.

Посёлокын клубыс эз на вӧв и таркойтсаяс гажӧдчыны волывлісны Ягдорӧ. Кино видзӧдӧмысь ӧтдор йӧктывлісны. Нывъяс да том дӧваяс кольлісны зэв дӧвӧленӧсь. Быд мужичӧй пырджык йӧктывліс ӧти и сійӧ жӧ анькӧд. Педот Надьӧӧс, вӧсни коскӧдыс кутӧмӧн, тшапа новлӧдліс тотарин Муса Шаймиев. Як Марья пырджык вӧлі украинец Богдан Шевчуклӧн сывйын. Белорус Ярослав Лукашевич, морӧс бердас топӧдыштӧмӧн, йӧктывліс районса медтом трактористка, Ягдорса медводдза комсомолка Нина Распоповакӧд — верӧс сайӧ петавтӧм нывкӧд. Ставныс вӧліны донтӧминик, омӧлик кӧм-паськӧмаӧсь, но томӧсь да мичаӧсь.

Нина Распопова дінӧ пондысьлісны сиктса зонъяс пиысь то ӧти, то мӧд, но матӧсӧ некодӧс эз сибӧдлы. Деревняын шулісны: Нина пӧ ассьыс тракторсӧ радейтӧ ёнджыка зонъясӧс серти. И со, том ань быд пӧрйӧ кутіс йӧктыны ӧти и сійӧ жӧ морткӧд — Минскысь энергетическӧй институтса вӧвлӧм студент, руд кудриа белорус, власовец Ярославкӧд. Нина волывліс клубӧ морӧсас югыд наградаӧн — война воясӧ зіль уджысь Юсьбӧжса сиктсӧветын торжественнӧя сетісны сылы «За доблестный труд в Великой Отечественной войне 1941–1945 годов» медаль. Клубӧ волывлісны йӧзыс эз сӧмын йӧктыны да кино видзӧдны, но и аддзысьлыны да варовитны ӧта-мӧдныскӧд. Вӧвлӧм салдатъяс пинжак либӧ гимнастёрка морӧсаныс пысавлісны боевӧй наградаяссӧ. Сиктса том йӧз пӧвстысь кодсюрӧ волывліс гажа юрӧн, но некор эз вӧвлы зык-шум, ставӧн полісны югыд погона лейтенант, участкӧвӧй милиционер Чалановысь. Сылы ар комын, гӧтыртӧм, пыр шыльыда бритчӧма; и шынель морӧсас, и погонвывса кизьясыс век югыда дзирдалісны.

Войнабӧрся воясӧ сиктъясын и посёлокъясын ёна кутіс сӧвмыны художественнӧй самодеятельность. Юсьбӧжын сьылысь-йӧктысьяслысь коллектив котыртіс Ольга Ермолаевна. Рытъясын кагаыскӧд гортас пукавліс Георгий Евгеньевич. Коллектив концертъясӧн ветлывліс матыса сиктъясӧ. Ноябрса праздник водзвылын воліс Ягдорӧ. Местнӧй артистъяслысь сьылӧм-йӧктӧмсӧ видзӧдны локтісны и таркойтсаяс. Буретш сэки клубын пукалысьяс казялісны: лейтенант Чаланов пырис залӧ Карить Розакӧд ки на ки кутчысьӧмӧн. Роза, тыдалӧ, аслас мича чужӧмӧн пӧкӧритӧма участкӧвӧй милиционерлысь крут сьӧлӧмсӧ. Кызь куим арӧса нывлы повны вӧлі нинӧмысь. Ирина Кӧсьтакӧд, коді служитӧ армияын морскӧй флотын, эз письмӧасьны. Олісны эня-ныла, батьыс усис война вылын.

Изба-читальняын (шуисны библиотекаӧн) либӧ клубын Як Марья манитчыліс вель сёрӧдз. Володя пиыс велӧдчис первой классын и урокъяссӧ гортас дасьтӧм бӧрын мунліс пӧль-пӧчыс ордӧ. Удж вывсьыс локтігӧн мамыс кежавліс энькаясас и, оз на кӧ узь, писӧ вайӧдліс гортас. Декабрпомса вӧскресенньӧӧ Богдан локтіс Як Марья ордӧ водз на. Керка ӧшинь улас кык додь пес и коліс поткӧдлыны. Кӧзяйка шуис сёрӧнджык ломтывны пывсян. Ывлаас кӧдзыдыс кызь кымын градус, и колуннад кыдз пу чуркаяс потласисны кокниа. Сиктсаяс чайтісны, быттьӧкӧ кызь кӧкъямыс арӧса Як Марья важӧн нин кутчысьлӧ Богданкӧд, но збыльысьсӧ на костын нинӧм на эз вӧв. Дерт, кутас кӧ пондысьны, аньыд ыръянитчыны оз кут. Гашкӧ и, ачыс на водзмӧстчас, тырмас терпитны войся ангеллысь дэльӧдчӧмсӧ.

Тӧвся луныд дженьыд, и Богдан зілис помавны уджсӧ лунъюгыднас. Поткӧдлӧмсӧ ачыс жӧ и новліс лэбулас. Тӧрыт мам-батьсӧ видлыны бӧра-водз воліс Елизавета Емельяновна. Лазарь Кузьмичлӧн шофёрыс вайӧдліс «козликӧн». Вовалӧн заводитчис тӧвся каникул, и обыс сьӧрсьыс лэччӧдіс гӧститны Льӧмдінӧ. Сергей Емель вежон нин ыліса вӧр керкаын и кӧсйӧма локны Ӧгрӧпена дінас кыйдӧсӧн Выль во кежлӧ.

Богдан казяліс: мир туй кузя талань восьлалӧ руд гын сапӧга, лэдзалӧм пеля шапкаа, еджыд пася лейтенант. Гашкӧ, тӧрытсянь нин Ягдорын да? Чаланов кепысьсӧ пӧрччылӧмӧн здоровайтчис Шевчуккӧд. Тадзи эз на вӧвлы, мед участкӧвӧй киасьӧмӧн чолӧмасис власовецкӧд. Тыдалӧ, мича Розаыд аслас ныв мывкыдлунӧн дзикӧдз небзьӧдӧма милиционерлысь стрӧг ӧбичасӧ.

Дисциплина да пӧрадок кузя Таркойт лои районын медбур посёлокъяс лыдын. Лесопунктса начальник Аркадий Степанович кужис котыртны бригадаяслысь удж, тӧждысис коллективлысь оласногсӧ бурмӧдӧм вӧсна. Таын эм заслугаыс и участкӧвӧй Чалановлӧн, но медыджыд пайыс Ягдорса аньяслӧн, кодъяс во сайын вайӧм йӧзӧс примитісны асланыс шоныд керкаясӧ. Кывсьыліс, шогмытӧм олан условиеяс вӧсна районса посёлокъясысь пышйӧмаӧсь во чӧжӧн нелямын спецпереселенец. Таркойтса власовецъяс асланыс уджӧн зілисны вештыны ассьыныс мыжсӧ, кӧть и веськавлісны пленӧ эз ас кӧсйӧмнас. Тырвыйӧ мездмытӧдз налы колис нёль во!

Шевчук висьтасис лейтенантлы, мый сёрӧдз кутас отсавны ӧттор-мӧдтор вӧчны Мария Яковлевналы и воас посёлокӧ сӧмын асывнас удж вылӧ петігкежлӧ.

— Валяй! — кинас ӧвтыштіс Чаланов и чӧвтіс ассьыс радейтана кывсӧ.

Як Марья тӧдіс, мый Богданыс локтӧма узьӧмӧн, и шуис судзӧдны парта самӧкур. Пестӧ поткӧдлӧмысь ӧд кыдзкӧ колӧ мынтысьны. Дерт, эз самӧкур ради лок Богдан, сідз нин винатӧг курыд сылӧн том олӧмыс. Як Марья йылысь думъясыс оз сетны покойсӧ Шевчуклы, сэтшӧма мусмис сылы тайӧ коми аньыс. Сьӧлӧмнас кылӧ тайӧ радейтӧмсӧ Як Марья и виччысьӧ стрӧка, кор вермас вочавидзны радейтӧмӧн жӧ. Самӧкуртӧ деревняад вийӧдӧны унаӧн. Код ордӧ ветлыны? Мед эськӧ эз паськав сёрни: Як Марья пӧ роч другыслы самӧкур вӧлі корсьӧ. Закар Агни чорыд аскур вийӧдӧ, но Толейыс, надейнӧ, гортас, дай дзоля кага налӧн. Абу лӧсьыд сы дінӧ шыӧдчыны. Гашкӧ, пӧдругаыс, Педот Надьӧ, мездас? Шоча, но вӧчӧ жӧ корсюрӧ ас винатӧ. Сы ордӧ и муніс.

— Выль во кежлӧ вийӧді парта-мӧд, — шуис Надьӧ. — Висьталан кӧ, мый могысь тэн ковмис, сета.

— Богдан пес поткӧдліс, сылы колӧ.

— Пемдӧ нин, а век на тан али мый?

— Узьны кӧсйӧ.

— О-о, та ради ме кык парта верма сетны.

— Ӧтиыс тырмас. А Мусаыд эз волы?

— Воліс. Гын сапӧгсӧ батьӧ утъяліс, лунтыр мыйкӧ кургисны-сёрнитісны. Неважӧн на-й муніс, катыдпомӧдз колльӧді.

— Чаланов тай тані жӧ вӧлі-а.

— Карить Розаыд сылысь синсӧ пӧртӧма. Гӧтрасьны пӧ кӧсйӧны.

— Медъя, медъя. Зэв на и бур, Чаланов кӧ ягдорсалы зятьӧн лоас.

— Асланыд нӧ Богданыдкӧд мыйкӧ гынмӧ оз?

— Висьтасьліс: радейта пӧ. Ачым эг на вочавидз.

— Тэ вочавидз. Тырмас манакиня моз овны. Абу ми мыжаӧсь, мый томӧн колим дӧваясӧн. Воваыд гортад али пӧчыс ордын?

— Лиза обыс тӧрыт Льӧмдінӧ лэччӧдіс. А тіян нӧ кӧнӧсь?

— Власик ыджыд батьыскӧд конюшняын. — Надьӧ восьтліс гӧбӧч ӧдзӧссӧ, джаджйысь судзӧдіс дӧра пробкаа сулея: — На, тавой мед лоас тіян юмов вой.

— Тіян вӧлі нин Мусаыдкӧд сэтшӧм войыс?

— Эз на. Гозйӧдчывнысӧ некӧн.

Гортас локтіс Як Марья питшӧгас парта аскурӧн. Ломтіс дзоля кӧрт пачсӧ, вой кежлас век ломтылӧ. Пывсян пачыс ваймытӧм на, юрйыв ӧшиньыс тупкытӧм. Богданлӧн пыригкежлӧ кӧзяйка нуръясян дасьтіс. Пуксисны пызан сайӧ воча ныр. Мужичӧйлы гранъя стӧкан тыр кисьтіс курыдторсӧ, аслыс — стӧкан джын.

— Пасибӧ пестӧ поткӧдлӧмысь, — шуис Як Марья, лэптіс стӧкансӧ.

— Аслыд ставсьыс пасибӧ. Лун и вой ме думайта тэ йылысь; кор мездма, тэ дінысь ме некытчӧ ог мун, примитан кӧ. Вовалы бать пыдди лоа.

— Примита. Дыр кӧ он волы, гажтӧмтчӧ Володя, батьсӧ ӧд сійӧ эз тӧдлы. И ачым гажтӧмтча.

Видзӧдісны лӧза-сьӧд синъяс ӧта-мӧд выланыс — кызь кӧкъямыс арӧса коми ань Як Марья да сыкӧд тшӧтшъя украинец Богдан — и думсьыныс жалитісны ӧта-мӧднысӧ.

— Таысь унджыксӧ ме ог ю, мен водз ковмас чеччыны, — кыкысьӧн тыртӧммӧдіс стӧкансӧ Богдан.

— Час кык мысти пывсян и выльӧн чужӧм морт кодь лоан. — Кӧзяйка чеччис пызан сайысь, пытшкӧс комнатасьыс петкӧдіс дӧрӧм-гач. — Менам верӧсӧй тэ кодь туша-мыгаа вӧлі, ставыс тэн лӧсялас. Вывсьыд ставсӧ пӧрччан да ме песлала, а тайӧс пасьталан.

Дзоля кӧрт пач ӧдйӧ сетіс шоныдсӧ и керкаын оняліс. Пызан вывсӧ эз идрав, Як Марья бара пырис пыді жыръяс. Здук-мӧд мысти кыліс кӧзяйкалӧн джын гӧлӧсӧн шуӧм:

— Богдан, пывсьӧм водзвылад верман шойччыштны, ме дасьті вольпасьтӧ.

Мужичӧй пӧрччис гын сапӧгсӧ, ас кыӧм джодждӧра кузя тапиктіс аслас узьланінӧ. Крӧвать дорын сулаліс еджыд дӧрӧм мыг кежысь кӧзяйкаыс — кӧмтӧм, мыш вылас лёзьгӧдӧм кузь сьӧд юрсиа.

— Ме тӧда, тэ полан ме дінӧ инмӧдчыны. Тайӧ здуксяньыс верман не повны. — Ань пырис шебрас улас.

Сизим во да джын колис сэксянь, кор Як Марья медбӧръяысь узис верӧсыслӧн сой вылын. Томлуныслӧн медбур кадыс колис дӧвуйтӧмӧн. Як Марья абу пуысь вӧлалӧм нывбаба, а радейтны кужысь яй сьӧлӧма ань. И ӧні сійӧ тырвыйӧ петкӧдліс Богданлы ассьыс нывбаба мелілунсӧ, мичлунсӧ и чӧскыдлунсӧ. Со пӧ кутшӧм на лӧсьыд дӧва-нывбабаыд!

— Тэ шойччы, ме петала пывсянӧ, юрйыв ӧшиньсӧ тупка, мед сэсся тӧпитчас. — Пасьтӧм Як Марья пуксис крӧвать дорышӧ, ӧні кыліс асьсӧ бордъя ангел кодь кокниӧн. Богдан нёрыньтліс на крӧватяс и быдлаті окаліс да шыльӧдіс. Нывбаба лесьт кань моз и гатшасьліс, и кымынясьліс, и корсюрӧ лӧсьыдысла ымӧстліс. Енмӧн вӧчӧм медся мичаыс да мусаыс му вылас — Нывбаба. Сӧмын тай войнаыс, гӧлиник олӧмыс кадысь водз нюкыртіс аньяслысь сьӧлӧмнысӧ, колис сьӧлӧманыс зӧлитана дой. Но колӧ овны водзӧ.

Тӧпитчӧм бӧрас пывсянӧ водзджык лэччис Як Марья. Век жӧ, поліс, мед эськӧ некод эз казяв мусукыскӧд ӧтлаын пывсьӧмнысӧ. Регыд мысти пывсянӧ пырис и Богдан. Джоджас порог дорас чусалыштіс карасина лампа. Саӧн вевттьысьӧм стенъяса, из горъя сьӧд пывсяныс Як Марьялы да Богданлы ӧні кажитчис му вылас медъюгыд дворецӧн.

4

Конюк Педьлӧн конюшняса медся яр уж моз кыккокйыв лэбӧ олӧмыс. Воліс дзоридз дукъяса, сяльгысь гӧлӧса тулыс, пукалыштіс му вылас юмов озъя да чӧдлач синъяса гожӧм, вежис сійӧс тшака-вотӧса ар. Сэк, кор гора гӧлӧса турияс джуджыд енэжті лунвылӧ лэбигӧн прӧщайтчисны чужан муыскӧд, Як Марья чужтіс нывкаӧс. Бабитчис Педот Надьӧ, коді и лоис кагаыслы гӧгиньӧн. Сёрнитчисны Богданкӧд да, нывкалы сетісны ним — Люда. Як Марья лэччыліс Юсьбӧжӧ кагасӧ чужтӧм йылысь бумагала. Свидетельствоын пасйисны тыр ним-овсӧ да овнасӧ: Шевчук Людмила Богдановна.

Жытниксьыс Як Марья пыртіс мичаа серлӧдлӧм потан, кодӧс вӧчліс Емель Вань аслас медводдза и медбӧръя пиыслы — Володялы. Дзик выль нюдз лайкан вайис да крепитіс ыджыд жырса пӧтӧлӧк бердас Тикӧн Опонь. Мӧдӧд классын велӧдчысь Володя Воробьёвлӧн лоис чой, сӧмын вот абу ӧткодь оваӧсь да вичаӧсь.

Война кусӧмсянь нёль сайӧ во, и тайӧ каднас сиктын чужисны выль нывкаяс да зонкаяс. А найӧс чужтісны кага вайны вермысь ставсикас арлыда анюловыс: ӧтияс — верӧссяньныс, мӧдъяс — мусуксяньныс, коймӧдъяс — Таркойтса рочьяссянь, нёльӧдъяс — Льӧмдінса да Юсьбӧжса уполномоченнӧйяссянь. И эз вӧв ӧта-мӧдӧс некутшӧм дивитӧм. Та вӧсна и эз кус Ягдорын олӧмыс. Ӧттшӧтш артмисны и выль семьяяс. Ноябрса праздник водзвылын Карить Роза да милиционер Чаланов гижсисны. Сэки жӧ участкӧвӧйлӧн погон вылын содіс ӧти звёздочка и лоис старшӧй лейтенантӧн. Таркойтсянь сійӧ вуджис овны гӧтырыс ордӧ.

Сиктсалӧн корӧм серти Ягдорын восьтісны крестьянскӧй керкаын ясли-сад. Быд ногыс отсаліс сиктсӧвет. Керка ӧтар джынъяс кутісны видзны посни челядьӧс, мӧд джынъяс — гырысьджыкӧс. Кага видзысьясӧн индісны Педот Надьӧӧс да Карить Розаӧс — Роза Чалановаӧс. Яслиӧ новлӧдліс мамыс и Людаӧс. Богдан ӧдва виччысьліс удж помасьӧмсӧ, мед ӧдйӧджык локны кутыштны моздорас ассьыс кагуксӧ. Сэк, кор Як Марья библиотекаын, Людаӧс гортас босьтліс Педот Надьӧ. Но рытъяснас медсясӧ вӧдитчылісны кагаӧн Володя вокыс да Ягдорӧ пӧшти быд рыт волывлысь Богдан. Посёлокын помалісны стрӧитны техника видзан да дзоньталан ыджыд гараж и Богдан Шевчукӧс, кыдзи автомеханикӧс, лесопунктса начальник индіс веськӧдлыны гаражӧн.

Кыдзи и водзті, тӧвся тӧлысьясӧ тӧдчанаджык мероприятиеяс мунлісны эз клубын, а школаын. Сэні и пасйисны великӧй вождь Сталинлы 70 ар тырӧм. Волісны и челядь, и колхозникъяс, и найӧ, кодъяс уджалӧны Таркойт лесопунктын, но олӧны Ягдорын. Вождь йылысь неыджыд доклад вӧчис парторг Нестеров. Степан Андреевич кужис лӧсьыда сёрнитны, кӧть и ёна пӧръясис; йӧз кывзісны сійӧс вомнысӧ кальквартӧмӧн. Октябрёнокъяс да пионеръяс сьылісны сьыланкывъяс; нёльӧд классын велӧдчысьяс — нывка да зонка — ӧта-мӧднысӧ вежлалӧмӧн лыддисны Сталинӧс ошкана-лэптана кывбуръяс Яков Рочевлысь да Серафим Поповлысь. Шызьылісны йӧзыс, кор нывкаыс лыддис кывбур, кӧні висьтавсис Сталинлӧн Комиӧ волӧм йылысь. Быттьӧкӧ вождьыд лэбзьылӧма ӧти районса лесопунктӧ вӧр лэдзны, отсалӧма тыртны плансӧ.

— Мыйла эськӧ Ӧсип Писсароновичыс миян Ягдорӧдз эз волы? — кыліс Конюк Педьлӧн кыз гӧлӧсыс. — Воліс кӧ, гашкӧ эськӧ, колкозаным выль конюшня отсаліс стрӧитны-а. Важ Эжваса свежӧй черинад эськӧ гӧститӧдім и.

— Степан Андреевич, надейнӧ, тӧдӧ, мыйла эз волы Сталиныс Ягдораным, — шыасьліс нывбаба.

— Тӧда, ёртъяс, тӧда, — сувтлӧмӧн шуис Нестеров. — Коми муным паськыд, а Сталиныд му шар пасьтаыс ӧти, быдлаӧ волыны эз удит. А вот мӧдысь волігӧн кежалас, сэки и гӧститӧдам и Ягдорса самӧкурӧн, и свежӧй, и сола чериӧн.

Йӧзыс клопайтісны, медъёна кекеначис старшӧй лейтенант Чаланов, коді пукаліс воддза радас нюмъялысь гӧтырыскӧд орччӧн. Во-мӧд сайын кӧ, Сталинтӧ самӧкурнад юктавны кӧсйӧмысь Чалановыд эськӧ вермис и лэччӧдны Нестеровӧс Льӧмдінса чижовкаӧ. Милиционер ягдорсалы кутіс лоны ас мортӧн. Со ӧд кыдзи нывбабатӧ радейтӧмыд вежӧ морттӧ! Районса газет сетіс юӧртӧмъяс, кӧні да кыдз пасйисны вождьлысь юбилейсӧ. Вӧлі тшӧтш индӧма: Иосиф Виссарионович Сталинлы сиӧм гажа рыт пӧ муніс и Ягдорын.

Локтан вося гожӧмнас гырысь вежсьӧмъяс лоисны сиктъясын. Ичӧт колхозъяс пыдди котыртісны ыджыд овмӧсъяс, кодъяслы сетісны Ленинлысь, Сталинлысь, Калининлысь, Молотовлысь, Маленковлысь, Хрущёвлысь, Бериялысь, Ждановлысь нимъяс. Ягдорса «Заря» колхоз ӧтувтны вӧлі некодкӧд и сӧмын коми ног шуисны нимсӧ и лоис «Кыа». Быд овмӧсӧ индісны выль юралысьӧс. Колхоз нимъяссӧ да юралысьяссӧ вынсьӧдіс партия райкомлӧн бюро. Анна Платоновналӧн предалӧмысь петӧм бӧрын Ягдорса колхозӧ вайисны нин коймӧд юралысьӧс, бара бокысь. Чукӧртлісны колхозникъяслысь собрание, но мода вылас. Райкомса инструктор воліс, сійӧ и вӧзйис да тӧдмӧдіс выль предкӧд: шуӧны пӧ Алипий Артемьевичӧн, уджалӧй пӧ зіля да дружнӧя.

Людалы куим ар тырӧмсӧ Шевчукъяс пасйисны ыджыд кыпыдлунӧн. 1952 во помын странаса ӧкмысдас сюрс власовецӧс мездісны вӧвлӧм мыжысь и лоисны странаса тыр правоа гражданаӧн. На лыдын и таркойтсаяс. Найӧ, кодъяс эз йитны олӧмнысӧ коми аньяскӧд, мунісны чужан муаныс. Но унаӧн и кольччисны. Юсьбӧж сиктсӧветын гижсисны да лоисны законнӧй гозъяясӧн Як Марья да Богдан Шевчук, Педот Надьӧ да Муса Шаймиев, Нина Распопова да Ярослав Лукашевич. Куимнан аньыс босьтісны овнысӧ верӧсныслысь. Татшӧм гозъяясыс котыртчисны районса став лесопунктас, кытчӧ вайлісны власовецъясӧс. Коми ова аньяслӧн лоисны татшӧм овъяс: Зубаревич, Лях, Зейналова, Ойнус, Дубровина...

Гижсьытӧдзныс на унаӧн чужтісны кагаяс, кодъяслы сетісны батьныслысь овнысӧ. А Педот Надьӧ сиктсӧветӧ муніс Мусаыскӧд ыджыд кынӧмаӧн. Ветымын коймӧд вося февральын комын кӧкъямыс арӧса Надьӧлӧн чужис нывка, кодлы сетісны ним — Карима. Воддза верӧссяньыс, Пантелеймонсяньыс, Власик пиыс велӧдчис нин сэк Льӧмдінса шӧр школаын. А Володя Воробьёвӧс мамыс да Богдан дядьыс водзӧ велӧдчыны лэччӧдісны Юсьбӧжӧ.

Сталинлӧн кулӧмыс эз парализуйт сӧветскӧй йӧзлысь олӧмсӧ. Пракмунӧм йывсьыс юӧрыс ӧтиясӧс уськӧдіс шогӧ; а мӧдъяс, кодъяс веськавлісны вождьлӧн ёсь пиня кык изки костӧ, радлісны. Ягдорын, пӧжалуй, эз ӧшйы инас сӧмын парторг Нестеров. Ӧд эз вевъяв волыны Иосиф Виссарионовичыд Ягдорӧ, эз вевъявны гӧститӧдны вождьӧс ни самӧкурӧн, ни Важ Эжваса чериӧн. Зато комын во чӧж ыджыд странаӧн веськӧдлігӧн мувывса медыджыд антихристъясысь ӧти Сталин удитіс гӧститӧдны пуксьӧдӧмъясӧн да лыйлӧмъясӧн крестьянаӧс, рабочӧйясӧс, попъясӧс, учёнӧйясӧс, военачальникъясӧс, писательясӧс, артистъясӧс, политикъясӧс, партийнӧй да сӧветскӧй уджалысьясӧс — мужичӧйясӧс и нывбабаясӧс. И, сэк жӧ, сы веськӧдлӧм улын лои шедӧдӧма Великӧй Отечественнӧй войнаын победа. Мӧд ногыс и лоны эз вермы. Ӧд ворссис кӧ странаным, Гитлерыд эськӧ Сталинтӧ ӧшӧдіс добраӧдыс Кремльса медджуджыд башня йылас. Со мый вӧсна и Сталиныд эз жалит ассьыс салдатъяссӧ: любӧй ног, но коліс победа. Сідзкӧ, Сталиныд медводз дорйис ассьыс олӧмсӧ миллионъяслысь олӧмсӧ воштӧмӧн.

Уска грузин Джугашвили бӧрын партияӧн во джын веськӧдліс паназыр кодь тшӧг чужӧма роч Маленков. Но креслӧ вывсьыс сійӧс зырыштіс мольыд юра хохол Хрущёв. Страна пасьтаысь Комиӧ ыльӧбтісны вербованнӧйяс. Думсьыныс локтісны ыджыд нажӧткала кутшӧмкӧ кад кежлӧ, а унаӧн кольччисны пыр кежлӧ. Быдмисны-паськалісны каръяс, промышленнӧй предприятиеяс, вӧр лэдзысьяслӧн посёлокъяс. Вежласисны веськӧдлысьяс колхозъяссянь босьтӧмӧн да ЦК-ӧн помалӧмӧн.

Ӧтарӧ быдмис-мичаммис Таркойт посёлок. Эжва берег пӧлӧныс унаӧн босьтчисны стрӧитны асшӧръя оланінъяс. Юлань видзӧдысь ӧшиньяса лӧсьыдик керка лэптіс и Богдан Шевчук. Кыптісны посёлокын клуб, школа, столовӧй, пошта, вӧчисны волейболӧн ворсан кык площадка. Ветымын квайтӧд воын, Людалӧн первой классӧ мунан воӧ, Шевчукъяслӧн семья Ягдорсянь вуджис овны Таркойтса выль керкаӧ.

Сійӧ воыс сӧветскӧй йӧзлӧн олӧмын лоис паметьӧ коляна: февральын КПСС-лӧн кызьӧд съезд вылын Хрущёв вӧчис Сталинлӧн культ йылысь доклад. Гожӧмнас Москваын петысь став газетъяс йӧзӧдісны КПСС ЦК-лысь июнь 30 лунся «О преодолении культа личности и его последствий» постановление. Сӧветскӧй Союзын Сталинӧс Ен туйӧ пуктӧм помасис. Аминь!

Странаӧн водзӧ на веськӧдліс вернӧй ленинец, дона Никита Сергеевич, кодлӧн юрнуӧдӧм улын партия да народ стрӧитісны СССР-ын коммунизм. Стрӧитісны и адмовысланнӧйяс, и тюрмаясысь мездӧмъяс да прӧституткаяс, кодъясӧс Льӧмдін районӧ вайисны мукӧд обласьтъясысь гырысь чукӧръясӧн, а сэсся разӧдісны лесопунктъясӧ. Таркойтӧ вайисны вӧрын мырдӧн уджӧдӧм могысь мича чужӧма, джаджъя бекъяса нёль прӧституткаӧс. Лун-мӧдӧн найӧ асланыс гӧгулӧн висьмӧдісны нёль зонмӧс и кӧкъямыснаннысӧ лэччӧдісны Сыктывкарӧ вуджан лёк висьӧмысь бурдӧдчанінӧ.

Ӧтпертаса олӧм олісны ягдорсаяс. Колхозникъясыд кӧть и эз нин тшыгъявны, но озыра олӧм-вылӧмӧн ошйысьны эз вермыны. Да, начальнӧй школа бӧрын унджык ныв-зон кутісны велӧдчыны водзӧ. Сідз, медым помавны шӧр школа, Владимир Воробьёвлы ковмис велӧдчыны Ягдорын, Юсьбӧжын да Льӧмдінын. Ветымын кӧкъямысӧд воын дас класс бура помалӧм бӧрын Володя пырис Ленинградса государственнӧй университетӧ. Кыдзи и мӧвпавліс школаын велӧдчигӧн — журналистика факультетӧ.

— Велӧдчы сэні да сы дыра, кӧні кӧсъян и мыйта кӧсъян. Дядьыс пыр кута отсавны, — эскӧдіс Богдан Иванович и кутіс ассьыс кывсӧ.

Водзвыв пасъям: вӧвлӧм власовецъяс пиысь унаӧн лоисны уджвывса ударникъясӧн, коммунистическӧй партияса членъясӧн, асланыс водзмӧстчӧмӧн нажӧвитісны орденъяс да медальяс.

5

Буретш сэк, кор муніс КПСС-лӧн кызь кыкӧд съезд, а сійӧ вӧлі 1961 вося октябр 17–31 лунъясӧ, Владимир Воробьёв велӧдчис университетлӧн нёльӧд курсын. Съездсӧ шуисны коммунизм стрӧитысьяслӧн съездӧн. Партия ЦК-са Первой секретар Хрущёвлӧн докладыс, съездлӧн шуӧмъясыс, торйӧн кӧ, Сталинӧс Мавзолейысь петкӧдӧм йылысь постановлениеыс, шызьӧдісны сӧветскӧй йӧзӧс, тшӧтш и ызйӧдісны выль вермӧмъяс вылӧ. Мӧд ногыс и лоны эз вермы. Ӧд съезд тыр гӧлӧсӧн юӧртіс му шарвывса став олысьяслы: кызь во мысти пӧ Сӧветскӧй Союзын лоӧ коммунизм! Кодсюрӧ эскис, но унджыкӧныс — эз. Эскытӧмъяс лыдас медсясӧ вӧліны асьныс коммунистъясыс, но ассьыныс мӧвпнысӧ явӧ висьтавны эз лысьтлыны и ковмыліс мунны асланыс сӧвесьтлы паныд.

Москваын и республикаын петысь газетъяс, центральнӧй и местнӧй радио ӧтарӧ гижисны да брунгисны сы йылысь, кыдзи страна, Никита Сергеевич Хрущёв веськӧдлӧм улын, восьлалӧ коммунизмӧ; кутшӧм ыджыд ӧдъясӧн страна пӧкӧритӧ космос; мый коммунизм — став человечестволӧн югыд аскиа лун; мый сӧветскӧй йӧзлӧн ӧнія поколение кутас овны коммунизм дырйи, овны сэтшӧм обществоын, мый йылысь мӧвпавліс человечество.

Коммунизмлысь материально-техническӧй подувсӧ дасьтӧмӧ ыджыд пай лӧсьӧдчис пуктыны Коми республика. Учёнӧйяслӧн пызан вылын чужисны выль проектъяс, чертёжъяс, артасьӧмъяс. Уджалісны Москваса, Ленинградса да миян республикаса проектируйтчысьяс да инженеръяс. Странаын паськыда тӧдса проектъясысь ӧти — войвыв юяслысь васӧ Волгаӧ веськӧдан проект. Проект дасьтысьяслӧн ӧти группа уджаліс Льӧмдінын.

Сьӧрас диплома том журналист Владимир Воробьёв кӧсйис веськавны сӧмын ас районас. Велӧдчигас на «Известия» газетысь лыддьыліс, мый Льӧмдін дорын пансяс ыджыдсьыс-ыджыд строительство. Тайӧ и кыскис сійӧс Эжва катыдӧ. Сыктывкарын пыраліс партиялӧн обкомӧ, аддзысьліс морткӧд, коді кывкутӧ республикаын печать вӧсна. Водзсяньыс ёна нин кушмӧм юра, гӧрба ныр йылас ӧчкиа, ар ветымына мужичӧй (печать секторӧн веськӧдлысь) сёрнитіс комиӧн, чолӧмаліс том мортӧс университет помалӧмӧн, вель дыр юасис ӧттор-мӧдтор йылысь, и ачыс тшӧтш жӧ висьтасис: вӧвлі пӧ ме колхозын трактористӧн, пыри партияӧ, заочнӧ помалі Ленинградса ВПШ и ӧні со тані. Ошкис Воробьёвлысь водзмӧстчӧмсӧ — асланыс районса газетын уджавны кӧсйӧмсӧ. И тӧдчӧдіс: республикаса газетъясӧ пӧ туйыс пыр лоӧ восьса — кӧть комиӧн, кӧть рочӧн петысь газетъясӧ. А Сыктывкарын телецентр эштӧдӧм бӧрын пӧ ковмас и оз этша тележурналист.

Обкомӧ пыралӧмнас Воробьёв колис дӧвӧлен. Льӧмдінӧ позис воӧдчыны либӧ самолётӧн, либӧ пароходӧн, либӧ грузотаксиӧн. Медся кивыв эськӧ самолётӧн — билетыс абу дона и ӧдйӧ воан, но йӧзыс пукалӧны аэровокзалын кык-куим лунӧдз: то оз тырмы самолётыс, то омӧль поводдя. Зуркыда, но час витӧн воан грузотаксиӧн. Мый сійӧ сэтшӧмыс? Брезентӧн вевттьӧм кузола автомашина. Кузолас ӧтар-мӧдар бокас кузьтаног чорыд, пӧв лабичьяс. Карсянь Льӧмдінӧдз туйыс нэмъяс нин шыльӧдлытӧм, колӧ карбасӧн вуджны Сыктыв да Висер юяс, кыкысь Эжва. Пӧрысь либӧ висьысь морт грузотаксиӧн петны кузь туйӧ оз лысьт: вермас киссьыны лысьӧмыд и петны лолыд. Та вылӧ видзӧдтӧг, билетсӧ судзӧдны сьӧкыд, ӧд автомашинаыс сувтлӧ быд сиктӧ да посёлокӧ: кодкӧ эм чеччысь, кодкӧ — сӧлысь.

Медся надёжнӧйыс ва туй. Билетыд пароход вылад век эм. Катны лоӧ дыр, но сӧмын пароход вывсянь позьӧ пӧттӧдзыд нимкодясьны коми пармалӧн мичлунӧн. Ытванад пароход кывтӧ-катӧ сибдывтӧг, а вот гожӧм шӧрнас, кор Эжва ёна ямӧ, вермӧ ӧшйывны кынӧм вылас. Та вӧсна коськаинъяссӧ джудждӧдӧны вынйӧра насос-агрегатъясӧн.

Пароход вылӧ билетла ӧчередьыс эз вӧв ыджыд. Сьӧрас билетӧн Воробьёв шуис шӧйтыштны кар кузя. Ленинград бӧрын Сыктывкар кажитчис ляпкыдӧн, лӧньӧн, этша йӧзаӧн. Сідзи и вӧлі, ӧд пединститутса студентъяслӧн, техникумъясын да училищеясын велӧдчысьяслӧн каникулъяс, и ставныс разӧдчисны гортаныс. Ас машинаяс пӧшти эз вӧвны, уличаяс тыртӧмӧсь, ӧтарӧ-мӧдарӧ мунлісны кар кузя йӧзӧс новлӧдлан автобусъяс. Век жӧ, гожся Сыктывкар ас ногыс мича. Со тай, кутшӧм уна гӧлӧса джуджыд да пашкыр пуяса Киров нима шойччан парк. Абу этша гожйӧдчысь Сыктыв юмӧдарса лыа кӧса вылын.

Буретш во сайын Владимир Воробьёв вӧлі Льӧмдінса межрайоннӧй газетын практика вылын. Сэки жӧ Льӧмдінӧ волісны лыддьыны лекцияяс паськыда тӧдса коми учёнӧй Василий Лыткин, мӧд ног кӧ, Илля Вась, да коми гижысь котырӧн веськӧдлысь Георгий Торлопов, мӧд ног кӧ, Пальса Ёгор. Та йылысь водзвыв висьталісны и местнӧй радио пыр, и ӧшалісны гырыся да мичаа гижӧм юӧртӧмъяс, но культура керкаӧ найӧс кывзыны локтісны зэв этшаӧн. Залын пукалісны газетчикъяс, райкомса некымын уджалысь да морт-мӧд школаын велӧдысь. Илля Васьлӧн сёрнитанторйыс — коми войтырлӧн история йылысь, Пальса Ёгорлӧн — талунъя коми литература йылысь. Буретш страда кад, и сы вӧсна, тыдалӧ, эз чукӧрмыны йӧзыс.

Водзджык сёрнитіс учёнӧй. Сійӧ висьталіс сэтшӧмторъяс, мыйяс йылысь медводдзаысь на кыліс Воробьёв. Ӧні, карса Киров нима улича кузя мунігӧн, журналистлы тӧд вылас усис Илля Васьлӧн висьталӧмыс. Вӧлӧмкӧ, 1924 воын нин Коми обласьтса веськӧдлысьяс ырыштчылӧмаӧсь Усть-Сысольск карлысь нимсӧ вежны и сетны сылы Владимир-Ленин ним. Но сэтчӧс олысьясыс, унджыкыс вӧліны комияс, сувтісны паныд. 1930 воын Усть-Сысольск лоис Сыктывкар. Колис сизим во, и республикаса ӧткымын веськӧдлысь, медым уськӧдчыны вождь водзын честьӧ, кӧсйӧмаӧсь коми войтырлӧн столицалысь нимсӧ вежны Сталинкар вылӧ. И бара на йӧз сувтасны талы паныд. А вежисны кӧ? Кутшӧм ним эськӧ сетісны сэк коми Сталинкарлы личностьлысь культсӧ эрдӧдӧм бӧрын?..

Ӧттор-мӧдтор йылысь мӧвпаліс Воробьёв. Киоскысь ньӧбис «Югыд туй» да «Красное знамя» газетъяс. Кежис Сӧветскӧй улича вылӧ, пристаньсянь ёна ылӧсӧ сэсся эз мун. Со кызьӧд номера керка — пединститутса студентъяслӧн ӧтуволанін. Тайӧ ыджыд, уна ӧшиня керкаыс мыйсюрӧ казьтылӧ Владимир Воробьёвлы. Коймӧд судтаас, туйлань видзӧдысь эсійӧ ӧшиня жыръяс олісны куим студентка, ӧти на пиысь — Тамара Королёва. Льӧмдінса ныв, физматын велӧдчысь, Володя Воробьёвлӧн школаын велӧдчан кадся медводдза муслуныс. Ленинградсянь гортас волігъясӧн Володя кежавліс тайӧ общежитиеас, мед аддзысьлыны Тамаракӧд. И тадзи кык во чӧж. Кӧть и письмӧасисны, ӧта-мӧдныслы мӧдӧдлісны фотояс, студентӧс да студенткаӧс йитан ён гӧрӧд пыр на эз артмы. Вот и мӧд курс помалӧм бӧрын, гожӧмнас, Володя воліс Таркойтсянь Льӧмдінӧ быттьӧкӧ гӧститны батьыслӧн чой ордӧ, Лиза обыс ордӧ, но збыльысьсӧ воліс аддзысьлыны Тамара Королёвакӧд.

Квайтымынӧд вонас Воробьёвъяслӧн да Костинъяслӧн семьяясын вӧлі уна юбилей. И Володя тӧдіс став тайӧ юбилейсӧ: пӧльыслы, Сергей Емельлы, тырис сизимдас ар; пӧчыслы, Ӧгрӧпеналы — квайтымын вит; зятьыслы, Лазарь Кузьмичлы — нелямын вит; сылӧн мамлы, Глафира Ананьевналы — квайтымын вит; Лиза обыслӧн верӧс сайӧ петӧмсянь — дас вит во; кызь во сайын Емель Вань гӧтрасис Як Марьякӧд, кодъяссянь и чужис ачыс Владимир Иванович Воробьёв. Сійӧ жӧ воас воча чойыс, Вера Костина, помаліс сизим класс. А воча вокыслы, Кузьма Костинлы, тырис дас арӧс.

Лазарь Кузьмичлӧн чуйдӧм серти, рӧдвужыскӧд сёрнитчӧм бӧрын, ставныслысь юбилейсӧ пасйисны ӧти и сійӧ жӧ лунӧ — августын, челядьлӧн школаӧ мунтӧдз. Чукӧртчылісны Ягдорӧ, Сергей Емель ордӧ. Гӧсьтъяс лыдын вӧліны и Юсьбӧж сиктсӧветса юралысь Георгий Евгеньевич Игнатов (бӧрйылісны сэтчӧ райкомлӧн тшӧктӧм серти) Ольга гӧтырыскӧд да Лазарь пиыскӧд. Тані медводдзаысь матысянь тӧдмасисны тшӧтшъя ныла-зонма Вера Костина да Лазарь Игнатов. Вера быд гожӧм волывліс ыджыд мамыс да ыджыд батьыс ордӧ и Ягдорӧс да сы гӧгӧрса местаяссӧ тӧдіс бура. Лазарӧс нуӧдліс Важ Эжва дорӧ, кывтыдпомса том кыдзьяса кос раскӧ, кӧні уна да джуджыда быдмис гырысь чӧдлач. Зонкалы кажитчисны татчӧс гажа местаясыс, кӧть и Юсьбӧжын уна жӧ мичаиныс, но сиктсянь ылынджыкӧсь. Арнас кыкнанныс пырисны кӧкъямысӧд классӧ. Лазарлы эз на ковмы лэччыны Льӧмдінӧ, чужан сиктас Юсьбӧжын лоис кӧкъямыс вося школа.

Сійӧ жӧ квайтымынӧд воас нелямын арӧс пасйисны Володялӧн мамыс да Богдан дядьыс. Кыкнан пӧрйӧсӧ чужан луна пызан сайын пукалісны Надя да Муса Шаймиевъяс, асьныс гозъя да дас ӧти арӧса Люда. Володя вӧлі Ленинградын и кыкнаннысӧ чолӧмаліс письмӧӧн. Аслыс нелямын вит арӧс тыран лунӧ Педот Надьӧ нуӧдліс гортас Шевчук гозъяӧс. Вӧвлӧм энька-айкаыскӧд Як Марья оліс мирӧн да сӧветӧн, кӧть и украинец сайӧ петӧм бӧрын рӧдвуж йитӧдыс на костын орис. Но эз помӧдз, йитысьнас колис Сергей Емель гозъялӧн внукыс — Володя.

А кыдзи жӧ гӧститіс сэки Володя Воробьёв, кор воліс Лиза обыс ордӧ? Оліс Льӧмдінын вежонысь дырджык, быд лун аддзысьліс да колльӧдчыліс Тамара Королёвакӧд. Кыкысь ветлісны кино вылӧ, субӧта рытӧ культура керка залын вӧліны том йӧзлӧн йӧктӧмъяс, сэтчӧ ветлісны жӧ. Кык лун гожйӧдчисны Льӧмдін горувса лыа кӧса вылын, кӧні медсясӧ ризъялісны челядь. Страдуйтан кад, и том и пӧрысь гожъялісны видз вылын. Райцентрса колхоз турун пуктӧмсӧ помавліс медводдзаяс лыдын, ӧд страда чӧж сылы отсасьлісны учреждениеясын да организацияясын уджалысьяс. Тадзи жӧ вӧлі и урожай идралігӧн — картупель керигӧн да кӧчан кералігӧн.

— Вов, гашкӧ, миянӧ пыралам? — гожйӧдчанінысь локтігӧн чуйдіс Тамара. Тыдалӧ, сикт кузя йӧз син водзын ӧтнога шлёнъялӧмыс эз кут кажитчыны нывлы.

— Бать-мамыд оз дивитны? — шӧйӧвошліс Воробьёв.

— Мыйысь?

— Ну, том мортӧс гортад вайӧдӧмысь.

— Ме абу нин челядь, абу нин школьница, мед менӧ дивитны. Мен кызь арӧс да нёль тӧлысь нин, — ассьыс верстьӧлунсӧ тӧдчӧдіс ныв.

— Ме эськӧ кызьӧд вылӧ жӧ нин вуджи да.

— Миян факультетысь кык ныв кольӧм во петісны верӧс сайӧ. Правда, коймӧд курссаяс.

— Бурджык эськӧ вӧлі, велӧдчӧмсӧ помалӧм бӧрын кӧ гӧтрасисны. А тэ, Тамар, менӧ кутан виччысьны? Куим во нин и колис, и тэныд сы мында жӧ.

— Вай ог кутӧй гадайтны, кадыс петкӧдлас. Ленинградад паныдасяс мича ныв и вунӧдан менӧ, — эз немтор кӧсйысь и эз веськыда вочавидз Тамара. Куш окасьӧмыд нывлы вӧлі этша нин, а Воробьёв пыр на кутіс асьсӧ школьник моз. Гашкӧ, ас нога вежавидзӧмнас Володя кӧсйис ёнджыка кажитчыны нывлы, но тайӧ эз вӧв сьӧлӧмвыв Тамаралы. — Со и воим. Пыралам? Ме ӧтнам. Батьӧ да мамӧ отпускынӧсь, тӧрыт лэбисны Сыктывкарӧ, а сэсянь водзӧ — Моршинса курортӧ.

Нывлӧн батьыс, Мисаил Карпович Королёв, пыр на уджаліс ОРС-са начальникӧн и лесопунктъясын нималіс эз омӧль боксянь; лавкаясӧ тырмымӧн сёян-юан да промышленнӧй тӧваръяс вайӧмысь гижлісны весиг районса газетӧ. Кор волісны Льӧмдінӧ УРС-ын уджалысьяс, пырджык сувтлісны Мисаил Карпович ордӧ. Мамыс, Евлампия Ивановна, уджаліс районса сбербанкын. Керкаыс сулаліс Эжва берегпӧлӧнса улич вылын. Йӧрас, ӧшинь улас, пуритіс мудйӧм нин картупель кор, кык град вылын лук. Оланінсӧ лэптӧма абу на важӧн, и картатӧг да стынтӧг. Ӧти судтаа, но джуджыд кильчӧа, ыджыд гӧбӧч ӧшиня.

Тамара пыртіс гӧсьтӧс ыджыд комнатаӧ, кӧні стеклӧа шкапын тыдалісны хрусталь вазаяс, фарфор чашкаяс. Ӧти стен бердын мича вевттьӧда небыд диван, орччӧн камод вылын радиола. Пӧжасян пача пачводзсӧ сайӧдӧма пемыдгӧрд занавесӧн. Пыдынджык, ӧдзӧс сайын, Королёвъяслӧн ӧтка ныв Тамаралӧн комнатаыс. Ӧти пельӧсын зеркалӧа гардероб, и, крӧвать пыдди, паськӧдӧм небыд диван. Пызан вылын часі-будильник, петкӧдліс нёль час лун. Пызанкӧд орччӧн книгаяс тыра этажерка, сы весьтын серлӧдлӧм рамаын Тамаралӧн артисткалӧн кодь ыдждӧдӧм портрет. Став сертиыс тӧдчис: тані олӧ тыр судзсяна семья.

Югыд шондіыс ӧшаліс Эжва весьтын, югӧръяссӧ кӧдзис Тамараяслӧн керка ӧшиньясӧ, ковмис найӧс занавесавны. Уна ӧшиня керкаад жарыс йӧрмӧма, но ывлаас серти ыркыдджык.

— Со, лыддьы, талунъя районнӧй газет, — кильчӧвывса пошта кудйысь пыртіс газетсӧ том кӧзяйка. — А ме мыйсюрӧ сёян-юан дасьта.

Кокни да дженьыд ситеч сарапана, кӧмтӧм, гожъялӧм кызіник кок пӧкъяса, тринкъяліс Тамара гӧрд паласа джодж кузя. Воробьёв кӧть и унаысь нин да матысянь аддзыліс липӧдз да трусикӧдз пӧрччысьӧм Королёваӧс, ӧні, кор найӧ кыкӧнӧсь тайӧ кыпыд комнатаас, сійӧ видзӧдіс том ань вылӧ азым синъясӧн. Зон гӧгӧрвоис, колӧ лоны збойджыкӧн и сэк жӧ не ӧбидитны нылӧс. Дружитӧны ӧкмысӧд классянь и ни ӧтчыдысь на эз висьтасьлыны ӧта-мӧднысӧ радейтӧм йылысь. Ӧнӧдз сӧмын на окасьлісны, а куш окасьӧмнад верман на и мустӧммыны.

Тамара вайис пызан вылӧ чӧлалӧм калбас, шӧралӧм нянь, кык румка да кузь голяа, тешкодь гижӧда коньяк, шуис:

— Вит звёздочкаа, нелямын градуса, армянскӧй. Юлін эн татшӧмсӧ?

— Эг. Юлі сӧмын водка да гӧрд вина.

— Восьт пробкасӧ; со, пробка восьтан напаръяыс. Кор волӧны миянӧ гырысь гӧсьтъяс, век татшӧм коньяк и юӧны. Гашкӧ, радиола включитам, гажаджык лоӧ? Али водзджык юам ӧти румкаӧн? Вай кисьтав.

Володя кисьталіс чукйысӧн.

— Мый вӧсна кутам юны? — лэптіс вӧсни стеклӧа румкасӧ Тамара. — Мед и водзӧ колим бур ёртъясӧн!

Ныла-зонма пукалісны орччӧн и воча тост шуӧм пыдди Воробьёв чупнитіс Тамаралысь тыра анькытш пуртӧс моз пӧльтчыштӧм вом дорсӧ.

Тотшнитчисны и юисны.

— А ӧні прамӧй ног окышт, — корис аньыд.

Тайӧ кывъяссӧ мӧдыс гӧгӧрвоис тадз: «Воробьёв, эн ло нямӧдӧн!» И ӧтар кинас дзигӧдыштіс нылӧс, мӧднас чорыд нёньсӧ шыльӧдігтыр кутіс окавны. Молодеч, Воробьёв! Тадзи и колӧ нывтӧ петкӧдны этшсьыс. Со тай, тэнад сывйын сырмӧ нин Тамараыс; здук-мӧд и сійӧ вермас лоны тэ водзын восьса евангелльӧ кодь. Код тӧдас — гашкӧ и, оз?

— Кисьтав винасӧ, юам мӧд румкаӧн, збойджыкӧсь лоам, — чӧвтіс аньыд, — а ме радиола включита. — Тадзи шуӧмнас ныв быттьӧкӧ тӧдчӧдіс: вӧч пӧ, мый кӧсъян! Оз, оз кут тэрмасьны Воробьёв; мыйта вермас, кутас нюжӧдны тайӧ гажсӧ. Том журналист гӧгӧрвоис: олӧмыд абу сӧмын енгагъяс моз ныла-зонмалӧн ӧта-мӧд бердас сибдылӧм.

Орчча ыджыд комнатаын кӧзяйка бӧрйис сьыланкывъяса пластинкаяс. Володя клёнӧдчис румкаясӧн.

— Кӧсъян кывзыны Шульженкоӧс, Лемешевӧс ли?

— А эм кутшӧмкӧ йӧктана музыка?

— Со, ки улын Штрауслӧн вальс — «Сказки венского леса». Пластинкаыслӧн кыкнан бокас тайӧ вальсыс.

— Сійӧс и пукты.

— Слушаюсь, — рочыштіс Тамара. И керкаын паськаліс сьӧлӧмтӧ ышмӧдана мича музыка. — Вов, вай сёйыштам калбассӧ, а то коддзам. На! — ӧти чӧлан нылыд йӧткыштіс зонлы вомас, мӧд чӧлан аслыс босьтіс.

— Мед эськӧ унаысь на лолас миян татшӧм аддзысьлӧмыс. Ме та вӧсна юа, — лэптіс румкасӧ Воробьёв.

— Кутам надейтчыны.

Тотшнитчисны и юисны. Бара морт ӧти чӧланӧн сёйисны калбассӧ. Зон босьтіс киӧдыс нылӧс и кыскис ыджыд жыръяс, кӧні и ворсіс радиола. Заводитісны надзӧник йӧктыны.

— Уп, дзикӧдз пӧсьӧ шыбитіс, — шуис Тамара.

— Менӧ тожӧ. Гашкӧ, личӧдчам лыа вылад моз?

— Оз эськӧ некод лок да. Яндзим тай нӧ эськӧ мен. Гашкӧ, липӧс пӧрчча, а то дзескӧдӧ морӧсӧс.

— Мый кӧсъян, сійӧс и пӧрччы.

— А ачыд?

— Он кӧ дӧзмы, пӧрччыся жӧ.

— Ог жӧ дӧзмы. Часлы, ме аслам комнатаӧ пырала.

Воробьёв трусик кежысь колис. Мый бара-й шуас Тамараыс-а, татшӧмнад аддзас да. Регыд и мыччысис нылыд, бара жӧ кокни сарапана, кияссӧ пуктіс зонлӧн пельпом вылӧ:

— Ме дась тэкӧд войбыд йӧктыны.

— Ме тожӧ. — Володя кутіс нылӧс вӧсни коскӧдыс и казяліс: сарапанысь ӧтдор сы вылын нинӧм абу.

Йӧктісны-веглясисны ӧта-мӧднысӧ кутыштӧмӧн, кылісны ӧта-мӧдныслысь ньылӧм дуксӧ, и тайӧ кыкнаннысӧ ызйӧдіс и ӧзйӧдіс.

— Тэ, надейнӧ, менӧ чайтан мывкыдтӧм нывбабаӧн, кӧть и век на нылала.

— Мыйла?

— Дружитам ми тэкӧд во нёль нин, а ог кӧ тшӧкты, он весиг окышт. Гортӧ со ачым вайӧді. Йӧктам со, пӧшти пасьтӧмӧсь.

Зон крепыдджыка топӧдіс нылӧс и окыштіс сарапан увсьыс джынвыйӧ петӧм нёньсӧ. Сэки и зэлаліс Воробьёвлӧн гӧгӧрбок, деливӧ весиг лои йӧктынысӧ, вежсьыштӧм гӧлӧсӧн шуис:

— Тамар, мен деливӧ.

— Коньяксьыд али мый?

— Абу. Гашкӧ, гачася?

— Ой, прӧстит, Вовочка. Ӧні гӧгӧрвои... Мед ставыс лоӧ тэрмасьтӧг, тадзи вӧчам. Пока Лиза обыд и Лазарь Кузьмичыд удж вылынӧсь, звӧнитлы и висьтав воча чой-вокыдлы: талун пӧ узьны ог лок, узьны пӧ кута друг ордын. Телефоныс радиолаыскӧд орччӧн, кӧсъян кӧ кольччыны ме ордӧ — звӧнит, он кӧ — эн.

— Кусӧд радиолатӧ. Звӧнита. Кӧть вӧтлыны кутан, ог мун. Ме дась кольччыны нэм кежлӧ.

Коммутаторыс пыр и йитіс Костинъяслӧн гортса телефонкӧд.

— Верочка, тайӧ тэ?

— Ме, — кыліс трубкаын воча чойыслӧн гӧлӧсыс.

— А Кузьмаыд кӧн?

— Зонпосникӧд ывлаын ворсӧ.

— Тӧдін, коді звӧнитӧ?

— Тӧді.

— Мамыдлы да батьыдлы висьтав: талун ме узьны ог лок, кута узьны ӧти друг ордын, кодкӧд школаын пукавлім ӧти парта сайын.

— Но, висьтала.

— Эг кӧ чуйды, тэ эськӧ сёрӧн звӧнитін; обыд эськӧ юасьны сэк кутіс: кысянь звӧнитан, код ордын кутан узьны? А челядьыд татшӧмтортӧ оз юасьны. — Кӧзяйкалӧн нӧшта на содіс кыпыдлуныс. — Мен тэкӧд сэтшӧм лӧсьыд да гажа, сы вӧсна и кӧсъя, мед тэ кольччин ме ордӧ. Некор на эг юлы коддзымӧн, а талун кӧсъя коддзывны. Вай ещӧ юыштам.

Юисны. Кымын водзӧ, сымын кокниджыка пырис коньякыс. Воддза румкаыс кӧ кажитчис лудік кӧраӧн, то ӧні Воробьёв эз нин пӧтурайт некутшӧм дук. Нывлӧн шоныд морӧссянь да шочиник читкыль гӧна киняувсянь ӧвтысь ньылӧм дукыс ӧні кажитчис сылы медся чӧскыдӧн и коддзӧдіс коньяксьыс на ёнджыка.

Грампластинкасӧ эз вежны, уна жыръя керкаын водзӧ шыаліс «Сказки венского леса».

— Лӧсьыда ми коллялам томлуннымӧс, да? — вомтырнас нюмъялӧ гажмӧм Тамара.

— Лӧсьыда, — коса вочавидзӧ мӧдыс.

— Сӧмын тай... — эз помӧдз шу, тшӧкмуніс ныв.

— Мый, сӧмын тай?

— Зэв тэ кид ме дінӧ. Некыт он шыльӧдышт, он гильӧдышт, он шу ме мича али абу. Мича кӧ, кыті медмича. Али век на полан меысь?

— Тэ зэв мича, и пола тэнӧ воштӧмысь. Помнитан, тулыс вӧлі, ӧкмысӧд классын экзаменъяс буретш, тэа-меа рытпукны петім. Культура керка дорын миянӧс паныдалісны кык зон, ӧтиыс кутчысис менам морӧсӧ да шуис: Тамараыс пӧ Льӧмдінса зонъяслӧн, а абу ягдорсалӧн!

— Помнита. Но ме тэнӧ ӧбидитны эг сет.

— Эн, но сэксянь и пола воштӧмысь.

— Мекӧдысь ӧтдор некодкӧд на эн дружитлы?

— Эг. Тэ йылысь думъясӧн и ола.

— Ме вед эг жӧ. Пырам пыдіас, шойччыштам.

Диванӧ пуксьӧмӧн тшӧтш и нёрыньтіс зонмыд нывтӧ, окалігмозыс вӧлясӧ сетіс и киясыслы.

— Нӧрӧвитлы, вольсася, — эбӧссьыс усьӧм гӧлӧсӧн шуис Тамара.

— Дыр нин терпиті, сэсся ог вермы.

— Ме ӧдйӧ, терпитышт. Пӧшти нёль во терпитім...

Пырисны вӧсни шебрас улӧ.

— Тупкы чужӧмӧс юрлӧснас.

— Мыйла? А кыдзи нӧ кута окавны?

— Кутас кӧ доймыны, ойзӧмӧй мед эз кыв.

— Доймас али мый?

— Код тӧдас, менам гӧг улӧ некодлӧн на чунь помыс эз инмыв да. Ачыд, гашкӧ, кодкӧд кӧ мусукасьлін нин да?

— Эг. Тэ менам медводдза.

— И тэ менам медводдза. Сідзкӧ, мусукасян делӧад ми кыкнанным первоклассникъяс.

— Войбыднад ӧд велӧдчам.

— Эн тэрмась, ме тэнад кынӧм улысь некытчӧ нин ог пышйы.

— Ог и тэрмась. Таті пышкай поз кодь да, колӧ корсьны кӧні мый.

— Сэні, сэні... Сӧмын ньӧжйӧник... — юрлӧс увсянь кыліс нывлӧн пӧдӧм гӧлӧсыс.

Пӧв-мӧдысь ойӧстіс да пӧв-мӧдысь ружтыштіс Тамара и чужӧм вывсьыс вештіс юрлӧссӧ, юрси йылӧдзыс пӧсялӧма.

— Ёна доймис? — вир сӧныс личалӧм бӧрын юаліс зон.

— Терпитмӧнъя. Ме дась терпитны татшӧм дойтӧ и мӧдысь на. Ӧні шойччыштам, сьӧлӧм чеччӧмӧй мед лӧньыштас. Ме татшӧмасӧ некор на эг волнуйтчыв.

— Ме эг жӧ.

— Коньякыд збоймӧдіс. Не кӧ сійӧ, эг на и лысьтӧй эськӧ мусукасьнытӧ.

— Каитчан?

— Ог. Ме вӧчи ставсӧ ас кӧсйӧмӧн. Тэ, Володя, зэв шань, вот и кӧсйи, мед менам томлунӧй тэныд мойвиис.

— Позьӧ кӧ, шыльӧдышта.

— Кыт кӧсъян, сэті-й шыльӧд; кӧть ульӧн сёй, ӧні ме ставнас тэнад.

— Видзӧдтӧ, чунь помын вир пасъяс, — аньлӧн «пышкай позйӧ» инмӧдчылӧм бӧрын казяліс Воробьёв.

— Збыльысь тай. Сарапанӧй ме улын, сійӧн и косӧдчыштам, аски песлала. Вӧрзьӧдлытӧм нылыдлӧн пӧ ӧтияслӧн овлӧ вирыс, а мӧдъяслӧн оз. Ноко, тэнсьыд тожӧ чышкышта. О-о, муртса на-й инмӧдчи, а бара нин юрсӧ лэптӧ, тыдалӧ, абу на пӧтӧма.

— Дас ӧкмыс арӧсаыд, дерт на, ӧтчыднад эз пӧт. Тамар, вай гӧтрасям.

— Мый шуин, эг гӧгӧрво?

— Вай, мися, гӧтрасям.

— Кор?

— Кӧть аски, кӧть аскомысь.

— Гӧтрасям, сэсся мый кутам вӧчны? Ме лоа Сыктывкарын, тэ — Ленинградын, и куим во чӧж заочнӧя овны гозъя моз. Тэ сэн кутан пӧдруга видзны, ме тані друг видзны.

— Оз-ӧ мӧй позь друг да пӧдруга видзтӧгыс?

— Ми огӧ на тӧдӧй, мый лоӧ аски, аскомысь. Лун-мӧд сайын на ми эгӧ кужӧй и думыштны, мый тэа-меа ӧнія моз кутам вальмасьны ӧти вольпасьын, да нӧшта и пасьтӧг. Менам бать-мам кӧ эз мунны отпускӧ, тайӧ эськӧ вермис и не лоны. А кымын виччысьтӧмтор на вермас лоны водзын?

— Бур математик тэысь петас, Тамара Мисаиловна. Кужан анализируйтны лоӧмторъяссӧ.

— Чайта да, и тэысь петас оз омӧль журналист, Владимир Иванович, он кӧ кут думайтны гӧтрасьӧм йылысь. Тэ куйлы, ме ужин дасьта.

— Энлы, ме син пӧла. Восьт мӧд синмӧс...

— Куйлышт син пӧвтӧ куньӧмӧн, а ме звӧнитла столӧвӧйӧ, мамӧ чойлӧн, ичиньлӧн нылыс сэн уджалӧ. Гортас локтігӧн мед миянлы мыйсюрӧ сёянтор ваяс. — Петіс шебрас улысь и платтьӧасис кӧзяйка.

— Алла, тайӧ ме, Тамара звӧнита. Мог суис: гортад локтігӧн пӧпуттьӧ вай мен нёль порция котлет да нёль порция жаритӧм треска. Артышт, ме мынтыся. Мыйла татшӧм уна? Юсьбӧжысь пӧдруга воӧма больничаӧ, узьны кӧсйис локны ме ордӧ. Час мысти? Ладнӧ, гортын лоа.

Воробьёв кывзіс мусукыслысь телефон пыр сёрнисӧ, шуис:

— Талун, июль кызь кӧкъямысӧд лун, тэа-меалӧн пӧръясян лун.

— Ме тэ ради пӧръяся.

— Пасибӧ. Лок нин.

— Ог.

— Ӧтчыдйӧн и мустӧмми?

— Эн. Кильчӧ вылын керогаз ӧзтыла, чайник пузьӧда. Тэнӧ вердны-юктавны колӧ, тшыг кынӧмнад мый тэ мекӧд кутан вӧчны. Ягдорад али Таркойтад нӧ кор мӧдан?

— Кӧть эськӧ ог и мунлы тэ дінысь да. Лун кык мысти.

Ӧшинь улын кылісны кок шыяс. Тамара пӧдлаліс пыдіӧ пыран ӧдзӧссӧ, петіс кильчӧ вылӧ локтысьлы воча. Тайӧ вӧлі Алла — ляпкыдик да кызіник, ар кызь вита нывбаба, верӧса, быдтӧны пиӧс, училище помалӧм бӧрын во-мӧд нин веськӧдлӧ Льӧмдінса столӧвӧйӧн. Олӧны Королёвъяссянь керка кост мысьт. Сеткаӧ пуктӧм алюминь кӧструляын Алла вайис некымын порция котлет, жаритӧм треска, аладдя. Керкаӧдзыс эз пыр, кӧструля ректӧмсӧ виччысис кильчӧ вылас.

Ыджыд комнатаса пызан вылӧ Тамара дасьтіс ужин. Сёянторъяссӧ тэчис еджыд фарфор тасьтіясӧ. Вель на и озыр лоис пызан вылыс. Сэтчӧ жӧ сувтӧдіс и коньяк коляссӧ. Ковмас кӧ, тонӧ шкапас быдсикас вина-водкаыс сулалӧ.

— Воробьёв, кора пызан сайӧ, — чукӧстіс кӧзяйка, включитіс радиола. Пуктіс Пятницкий нима народнӧй хорлӧн сьыланкывъяса пластинка.

— Ог лок.

— Мыйла?

— Ме син пӧла.

Ныв кӧсйис мырдӧн чеччӧдны мусуксӧ, но ачыс веськаліс зонлӧн кынӧм улӧ. Володя зэвтіс став вынсӧ, мед Тамаралы ёнджыка воны сьӧлӧм вылас. И, тыдалӧ, воис. Садьсӧ воштылӧм том нывбаба кор чеччис зон бокысь, асьсӧ кыліс пыста кодь кокниӧн, весиг вомгорулас сьылыштіс «Подмосковные вечера»-лысь мыла шыяссӧ. Радиола вылын пластинка чӧв оліс, кор помасьӧ сьыланкывйыс — ачыс дугдӧ бергалӧмысь.

— Мӧд синмыд воссис? — юалӧ кӧзяйка.

— Нёль синма кӧ вӧлі, нёльнаныс эськӧ воссис.

— Мыськы китӧ и восьса синмӧн пызан сайӧ! — командуйтіс кӧзяйка.

...Куим во сэксянь колис, а Володя Воробьёвлӧн нинӧм абу вунӧма, ставыс син водзас, и ӧніӧдз кылӧ Тамаралысь киняув дуксӧ. Кык вой сэки узис ныв ордын.

Ленинградӧ мунтӧдз, август помланьыс, Воробьёв нӧшта ӧтиысь воліс Льӧмдінӧ. Воліс сӧмын сы вӧсна, мед аддзысьлыны Тамаракӧд. Королёв гозъя вӧлі воӧмаӧсь нин отпускысь и ныв ордӧ эз веськав. Сёрнитчисны телефон пыр, шуисны аддзысьны рытнас вичкодорса шор пос вылын. Сэсянь лэччисны Эжва дорӧ, но ывлаыс буситіс и коліс корсьны сайӧдін. Берегас сулаліс Аллаяслӧн неважӧн на стрӧитӧм пывсян. Королёвъяслӧн пывсяныс эм жӧ, ӧшинь ув йӧрас, но сэтчӧ нуӧдны мусуксӧ Тамара эз лысьт. Кор тай тӧрӧпитас, век позьӧ аддзыны кутшӧмкӧ да петан туй. Ывлаыс пемыд, дай некод некодӧс оз кыйӧд, коді кытчӧ мунӧ. Тамара и чуйдіс: пыралам пӧ Аллаяслӧн пывсянӧ, пӧварняыс пӧ ӧшиня и ӧта-мӧдӧс сэн ог воштӧй. Эз и воштыны: сувтсӧн мусукасисны и пӧся топӧдчылӧмӧн да окасьӧмӧн прӧщайтчисны.

6

Выль велӧдчан во: Тамара Королёва — Сыктывкарын, Владимир Воробьёв — Ленинградын. Шочиника, но письмӧасисны. Сентябрын карса студентъясӧс петкӧдісны Выльгортса муяс вылӧ керны картупель. Сэки и казяліс Тамара: мыйкӧ вӧчсьӧ кынӧм пытшкас да оз гӧгӧрво. Муніс поликлиникаӧ, видлаліс врач-терапевт и медбӧрти шуис: Королёва пӧ, тіянлы ковмас петкӧдчывны гинекологлы, и гижис направление. Киас и сетіс личнӧй карточкасӧ, ӧні пӧ и позьӧ пыравны сэтшӧмтӧ кабинетӧ.

Быттьӧ пӧсь да нильӧг кунваӧн койыштісны Тамараӧс: «Ог-ӧ нӧбась?» Этш тӧдтӧг мусукасисны Володяыскӧд, вот и кӧвъясьӧма, тыдалӧ. Часлы, мый на ӧд врачыс шуас. Гинеколог дінӧ веськавны кӧсйысьыс морт вит, ставныс том аньяс, кыкӧн ыджыд кынӧмаӧсь. Вель дыр ковмис пукавны, виччысьны ӧчередь воӧмсӧ. Шань врач шӧрӧ веськаліс, олӧма нин нывбаба, коми, быдторсӧ юасьӧ. Быдлаті небыдика шамраліс, быдлаті аслыспӧлӧс зеркалӧӧн видзӧдаліс.

— Шуан, коймӧд курсын велӧдчан?

— Коймӧдын.

— Верӧс сайын?

— Абу.

— Жӧникыд эм?

— Эм.

— Студент жӧ, гашкӧ да?

— Студент. Ленинградса университетын велӧдчӧ, журналистӧ.

— Ӧти сиктысьӧсь?

— Ӧти районысьӧсь.

— Кутшӧмысь?

— Льӧмдінысь.

— А ме Шойнатыысь... Томочка, нӧбасян. Квайт вежонся кымын. Сідзсӧ ставыс чистӧй, некутшӧм висьӧм абу. Жӧникыд кутшӧм курсын?

— Коймӧдын жӧ.

— Дыр на тай кыкнанныдлы велӧдчынытӧ. Эз на эськӧ ков сьӧктынытӧ да. Овлӧ, унатор вӧчам немдумайттӧг да мый сэсся вӧчан.

— Мый эськӧ ті сӧветуйтінныд?

— Ме, кыдзи врач, быдсикас абортлы паныд. Но кыдзи нывбаба, гӧгӧрвоа, кутшӧм сьӧкыд студентыдлы ичӧт каганад.

Кык лун мысти Тамара мездысис кынӧмас гӧрддзысьӧм пытшпиысь. Дерт жӧ, та йылысь Воробьёвлы эз юӧрт. Коркӧ, гашкӧ и, уна во мысти висьтасяс. Кызь арӧса мича студентка эз нин вермы овны сӧмын Воробьёв йылысь думъясӧн, ӧд институтын сы мында том йӧз. Ныв вылӧ синнысӧ чӧвтлісны унаӧн, но медъёна глянитчис химико-биологическӧй факультетысь нёльӧд курсса студент Юрий Размыслов, кодкӧд бӧръя кадыс и пырджык йӧктывлісны институтса залын шойччан рытъясӧ. Сэсся и, Юрий колльӧдліс нылӧс общежитиеӧдзыс.

Размыслов — шӧркодь тушаа, бӧрлань шыльӧдӧм руд юрсиа, пыр лӧсьыд костюма, пинжак кӧлыс вылас лэптӧм дӧрӧм воротника — бать сертиыс коми, мам боксяньыс — роч, и пыр сёрнитіс рочӧн. Ачыс карса, батьыс — народнӧй овмӧслӧн ӧти юкӧнын министрӧс вежысь; мамыс абу ыджыд чина, но тожӧ служащӧй. Размысловъяс олісны Коммунистическӧй уличвывса нёль судта кирпич керкаын, куим жыръя патераын. Быд нывлы любӧ вӧлі колльӧдчыны ыджыд начальниклӧн пикӧд, но, со тай, мойвиис Тамара Королёвалы.

Тӧлысь кык мысти Юрий нуӧдіс нылӧс гортас, тӧдмӧдіс бать-мамыскӧд, юисны ӧти пызан сайын чай. Колис нӧшта вежон, и Тамара лоис Юрийлы гӧтырӧн, вуджис овны сы ордӧ. Гижсьытӧг. Свадьбатӧг. Гаж котыртлытӧг. Королёв гозъялы татшӧмторйыс эз кажитчы, ӧд Тамара налӧн ӧтка ныв, но Юрийлӧн бать-мамыс синісны асланьныс: кор пӧ асьныс кутасны нажӧвитны, мед сэки и свадьбуйтасны, сэки и ӧти памиллеӧн кутасны овны. Мисаил Карпович Королёв сэтшӧма дӧнзис, крапкис нылыслы: мен пӧ татшӧм скуп сват-сваттяыд оз ковны, тайӧ керкаас пӧ ме сэсся кокӧн ог тувччыв! И мамыд пӧ тожӧ оз!

Верӧс сайӧ петӧм йывсьыс Тамара юӧртіс Воробьёвлы прӧща корана письмӧӧн, и помалӧма кывъясӧн: «Ме тэнӧ, Володенька, некор ог вунӧд». Мусукыслысь ни ӧти письмӧ, ни ӧти фото Воробьёв эз косяв, эз шыбит. И шуис видзны найӧс ассьыс томлунсӧ казьтылӧм ради. Эз мӧдӧд и воча кыв: ачыс, Тамараыс, абу корӧма. Сылӧн водзӧ олӧм да велӧдчӧм йылысь Воробьёв сэсся нинӧм эз тӧд.

А Тамара Королёвалӧн озыр верӧскӧд олӧмыс эз вӧв ма панялӧм. Юрий пыр частӧджык кыскавліс, мый сы мында сӧстӧм ныв институтын, и веськаліс сылы доддявлӧм нин, мӧд ног кӧ, дзоньтӧм нывбаба. Тамара бӧр кӧсйис мунны общежитиеӧ, дась нин вӧлі чоботаныс, но Юрий падмӧдіс татшӧм кывъясӧн: чужты пӧ мен кагаӧс, и ставсӧ вунӧда, а ӧні пӧ ме тэнӧ мунны ог лэдз. Королёва сэк велӧдчис нёльӧд курсын, Размыслов — бӧръяын. Эз, Тамара эз сьӧкты, чайтіс, аборт бӧрад пӧ, надейнӧ, кыткӧ торксис. А аборт йылысь верӧсыс нинӧм эз тӧд. Квайтымын кыкӧд воын гожӧмнас, кор Юрий Размысловлӧн киас вӧлі нин диплом, а Тамара вуджис витӧд курсӧ, гозъякост олӧм киссис. Важ йӧз шулӧмаӧсь: гозъяыд пӧ ӧти лун пурсьӧны, мӧд лун нювсьӧны. Буретш да, нювсьӧмыс и эз тырмы том йӧз костын. Мӧд ног кӧ, эз тырмы ӧта-мӧднысӧ радейтӧмыс.

Кӧсйис кӧ, Юрий Размыслов вермис кольччыны уджавны и карӧ — век жӧ, ыджыд начальниклӧн пи. Дай Выльгортса школаӧ колісны велӧдысьяс. Но сійӧ вӧзйысис Изьва районӧ. Тадзи вӧчис сы вӧсна, мед не аддзысьлыны Тамаракӧд, коді быдса во на кутас велӧдчыны Сыктывкарын. Бӧръя курсас велӧдчигӧн Королёва бара оліс Сӧветскӧй уличавывса общежитиеын. Пӧдругаяс пиысь сійӧс некод эз дивит: бур пӧ, абу сьӧктӧмыд да, а то пӧ институттӧ эновтны ковмис, заочнӧ вылӧ вуджны ли. Бать-мамыс жалитісны нывсӧ верӧс сайӧ лёка петалӧмысь, но жальлунсӧ эз петкӧдлыны. Мамыскӧд татшӧм сёрни ӧтиысь вӧлі:

— Школасяньыд дружитінныд Ягдорса зонмыдкӧд, а кутшӧм сьӧд кань котӧртіс тіян костті?

— Некутшӧм сьӧд кань эз котӧрт. Ме мыжа, мам. Володя таво жӧ помалӧ университетсӧ. Правда, важӧн нин огӧ письмӧасьӧй и ме нинӧм ог тӧд сы йылысь.

— А Володяыд тӧдӧ эсійӧ страмина саяс петалӧм йывсьыс?

— Тӧдӧ, мам. Юӧртлі письмӧӧн, но код сайӧ — эг пасйыв.

— А сійӧ мый вочавидзис?

— Нинӧм эз. Эг корлы ме воча кывсӧ.

— Ӧні, надейнӧ, жалитан эськӧ да?

— Збыльысь кӧ, жалита. Мисьтӧма ме вӧчи.

— Ладнӧ, мый лоны — лоӧма нин, киссьӧм ватӧ он нин курав. Водзӧ олӧм йылысь колӧ думайтны. Володяыд, колӧкӧ, Ленинградсьыс гӧтырӧн локтас, сэки вот жалитны кутан.

— Локтас кӧ гӧтырӧн, ме мырддя гӧтырыслысь, — крапкис сэтчӧ Тамара.

— М-ы-ы-й? Кысь тэ лоӧмыд татшӧмыс! Колантор тэ сылы та бӧрти!

— Колантор! Менам сійӧ медводдза, и ме сылӧн медводдза... Кага ме перйылі сысянь...

— О, Енмӧй! Абу тай морт тэ вӧлӧмыд! — пузис мамыс. — Кага вед он жӧ перйы. А Володяыд кӧть тӧдӧ та йылысь?

— Оз. Некод оз тӧд.

— Мед кӧть батьыд та йылысь оз кывлы, а то весьӧпӧрас. Тшыкӧдін асьтӧ да, гашкӧ, сэсся оз нин и ло кагаыд да? Оз кӧ нӧ ло, пӧрысьмам да, мый ми кутам вӧчны батьыдкӧд?

— Юрийкӧд янсалӧм бӧрын, кодӧс тай тэ страминаӧн шуан, ме петкӧдчылі гинекологлы. Быдлаті видлалӧм бӧрын шуис: анализъясыд пӧ бурӧсь, верман пӧ лоны мамӧн. Сідзкӧ, менам некыті на абу тшыкӧма.

— А страминасяньыд абортсӧ эн вӧчлы?

— Эг, мам. Мустӧм мен сійӧ вӧлі, ачым эськӧ муні сы дінысь.

— Слабог, мамӧн кӧ верман лоны. Лӧньӧдыштін сьӧлӧмӧс. Сэсся эн нин чепӧсйы любӧй гача сайӧ.

— Ог, мам. Сьӧлӧмӧн кыла, мый бӧр на аддзыся Володякӧд. Вӧтӧн ме сійӧс аддзывла, войся ангелӧ пӧртчӧмӧн ме дінӧ волывлӧ. Ме вед тэ моз жӧ Ен веруйтысь.

— Батьыд кӧть и коммунист, веруйтысь жӧ. Война чӧжыс морӧсас пернаа вӧлӧма, сійӧ пӧ и видзис немеч пулясьыд.

Вель важӧнсянь мунӧ сёрни Мисаил Карповичӧс карӧ, рабочӧйясӧс могмӧдан управлениеӧ (УРС-ӧ) вуджӧдӧм йылысь — отделса начальникӧ пӧ. Сылысь муссӧ эз зырт и Льӧмдінын, леспромхозын ОРС-са начальниклӧн чиныс абу ичӧт. Водзджыксӧ пыксис, жаль вӧлі кольны уна жыръя ас керкасӧ да. Сэсся чукӧртчисны став семьяӧн и шуисны: позьӧ овны да уджавны и карын, Тамара кӧ институтсӧ помалӧм бӧрын овны да уджавны локтас Льӧмдінӧ. Ас керкасӧ жаль и вузавны, и эндӧдны, но мыйкӧ дыра кежлӧ, век жӧ, эндӧднысӧ ковмыліс. Квайтымын коймӧд вося апрельсянь Королёвъяс олӧны Сыктывкарын. Тамаралӧн и аслас эз вӧв некутшӧм окоталун кольччыны карӧ, и киас дипломӧн вӧзйысис ас районас. Воліс роноӧ, сэні и шуисны: Льӧмдінса шӧр школаысь пӧ ӧти математик петӧ пенсия вылӧ. Кутанныд пӧ уджавны сы местаын, нуӧдны урокъяс гырысь классъясын. Узис гортас ӧти вой и аскинас лэбис карӧ, коліс вайны сэсь ӧттор-мӧдтор, тшӧтш и новлан кӧлуй.

Некымынысь гораа тутӧстӧм да шутёвтӧм бӧрын, ыджыд лопта кӧлесаяснас швачӧдчиг, пароход ылыстчис карса пристаньысь. Владимир Воробьёв чоботансӧ пыртіс сійӧ местаас, кытчӧ вӧлі индӧма билетын. Йӧз кызвыннас босьтлісны медся донтӧм билетсӧ, ӧти-кык местаа каютаяс пырджык вӧліны тыртӧмӧсь. А вот нырладор трюмас, торъя ӧдзӧс сайын, морт даслы тӧрмӧн плацкарт, кытчӧ билетыс донаджык, но кывтны-катны сэн зэв лӧсьыд. Сэні и местаыс Воробьёвлӧн. Велӧдчигчӧжыс сійӧ оліс эз омӧля, век босьтіс стипендия, гортсяньыс быд тӧлысь мӧдӧдлісны тырмымӧн сьӧм. Богдан дядьыслӧн бур удждон и Володялы нинӧм эз жалитны, Як Марьякӧд гордитчисны, мый пиыс велӧдчӧ татшӧм ыджыд карын — Ленинградын, дай университетын, дай журналистӧ.

Воробьёв сьӧрас босьтіс киоскысь ньӧбӧм газетъяссӧ и кайис вылыс палуба вылӧ. Ывлаыс шондіа, лӧнь и йӧзыс сэн уна, но пуксянін позис аддзыны. Медводз босьтчис видзӧдны «Югыд туй», нуӧдіс син пырыс статьяяслысь юргижӧдъяссӧ, думсьыс корсис асланыс район йылысь пасйӧдъяс. И мӧд лист бокас ӧти ыджыд статья улысь казяліс тӧдса ним: «Л. Костин, сельскӧй райисполкомса председатель. Льӧмдін». Да тайӧ жӧ Лазарь Кузьмич! Бытьӧн лыддяс статьясӧ, сӧмын бӧрынджык. Уна юӧр нёльӧд лист бокас. Ӧтиӧс лыддис помсянь помӧдз, кӧні висьтавсис Сыктывкарын том коми авторъяслӧн семинар йылысь. И сэні жӧ снимок авторъясыслысь ним-овсӧ индӧмӧн — Ленин нима библиотекаӧ пыран пос тшупӧдъяс вылын сулалӧны дас том мужичӧй. Ӧтиӧс тӧдіс, Александр Гановӧс, коді уджалӧ Льӧмдінса газетын и ӧттшӧтш гижӧ висьтъяс. Газетын юӧр серти позьӧ шуны: оз ло гӧль коми литературалӧн аскиа луныс. Володя ичӧтсяньыс лыддьысис комиӧн, сэсся и, мамыслӧн верӧс сайӧ петӧм бӧрын, ӧдйӧ велаліс роч сёрниӧ, кутіс лыддьыны и роч литература. И коми, и роч литературасӧ радейтӧмыс и кыскис Воробьёвӧс журналистикаӧ.

Уна выльтор тӧдмаліс «Красное знамя» газетлӧн лист бокъясысь. Со тай, снимокъяса ыджыд репортаж Сыктывкарса телецентр стрӧитӧм йылысь. Во мысти нин пӧ сійӧс лоӧ помалӧма и тасянь передачаяссӧ кутам видзӧдны республика пасьта. Пароходлӧн радиорубка включитіс музыка, палуба вылын лоис нӧшта на гажаджык. Тайӧ музыкаыс Воробьёвлы вӧлі зэв тӧдса, ӧд Эжва пасьта разаліс Штрауслӧн «Сказки венского леса». Кусыньтіс газетсӧ, кӧсйис вӧйтчыны аслас думъясӧ, но сы здукӧ бӧрсяньыс небыдик чуньясӧн кодкӧ тупкис синсӧ: тӧд пӧ, коді ме? Но гӧлӧссӧ эз сет. Воробьёв малыштіс син тупкысьлысь кисӧ: нывбаба! И ёвкмуні сьӧлӧмыс. Сэтшӧм чӧскыда ӧвтыштіс нывбабасянь, кӧсйӧ шуны нимсӧ, да оз лысьт. Друг да абу сійӧ, кодӧс чайтӧ? «Сійӧ!» — шӧпкӧдӧ сьӧлӧмыс. И шуис:

— Тамара!

— Володя!

Тайӧ здукас найӧ кӧть и нинӧм на эз тӧдны ӧта-мӧд йывсьыныс, пӧся сывъясисны; некодысь повтӧг, нинӧмысь яндысьтӧг мичаа окасисны кызь куим арӧса учительница да кызь кык арӧса журналист. Палубавывса том и олӧма йӧз аддзисны тайӧ мича серпассӧ и эз вермыны бокӧ вештыны ассьыныс синнысӧ.

— Диплома? — юаліс ныв. Вӧрыштӧны сылӧн ичӧтик ныр бордъясыс. Вом доръяс сертиыс не то кӧсйӧ нюмдыны, не то бӧрддзыны. Вӧня кокни платтьӧыс быттьӧ сибдӧма вир-яй бердас — тӧдчыштӧны быд мыльктор и гурантор.

— Да, диплома. Верма петкӧдлыны. Ачыд кыдз?

— Да, тожӧ. Лэччам менам каютаӧ, ме сэні ӧтнам, сэні и сёрнитам. Гашкӧ, гӧтыра нин да?

— Гӧтыртӧм. Тэнӧ видла мырддьыны верӧсыдлысь, — збыльысь-ӧ, шмонь ради-ӧ шуис Володя.

Тамара вочавидзис сӧмын сэк, кор пытшкӧссяньыс томналіс кык местаа каютасӧ:

— Ме вӧльнӧй лэбач кодь, менӧ некодлысь мырддьынысӧ. Пасибӧ Енмыслы, отсаліс выльысь паныдасьны аслам томлункӧд. Радейта ме тэнӧ, Воробьёв. Сы вӧсна и волывлан тэ ме дінӧ вӧтӧн, ангел моз лэбзьывлан бордъяс вылын.

— И ме тэнӧ радейта.

Пӧжалуй, медводдзаысь висьтасисны ӧта-мӧднысӧ радейтӧм йылысь. Тамаралӧн вӧзйӧм серти, Володялысь билетсӧ кокниа вежисны каютаын катӧм вылӧ. Ӧні найӧ татӧні, Аллаяслӧн пывсян пӧварня ыджда каютаын, вӧліны кыкӧнӧсь. Пӧшти куим во нин коли бӧръяысь кутчысьлӧмсянь и бырӧма ӧта-мӧдсьыныс гажыс. Володялӧн водзмӧстчӧм серти, дипломнысӧ шуисны «мыськавны» мусукасьӧмӧн. Винатӧг, кӧть и буфетын курыдторъяснас вузасисны. Мусукасисны азыма, корсюрӧ петлісны этшсьыныс; вӧвліны здукъяс, пароходыс кӧ вӧлі дзибрӧс, пӧлнясис эськӧ сійӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.

— Петан ме сайӧ? — юаліс зон.

— Пета, — вочавидзис мӧдыс.

7

Льӧмдінӧ воан коймӧд лунас и Воробьёв да Королёва шыӧдчисны загсӧ, мед найӧс гижӧдісны. Корисны, мед гижӧдісны сідз шусяна «испытательнӧй» сроктӧг, тшӧтш и чунькытшъястӧг. Загсын уджалысь босьтчыліс пыксьыны, но, век жӧ, сетчис. Тамара Мисаиловна Королёва лоис Воробьёваӧн. Рытнас звӧнитлісны Сыктывкарӧ, юӧртісны Тамаралӧн бать-мамлы гижсьӧм йылысь. Евлампия Ивановна, кылӧ, эз эскы нылыслӧн висьтасьӧмлы, и корис босьтлыны трубкасӧ Володяӧс. Ставыс пӧ збыль, мый висьталӧ Тамара; талунсянь пӧ сійӧ менам законнӧй гӧтыр, а тэ пӧ Евлампия Ивановна, талунсянь менам законнӧй тьӧща. Сэсся и Тамара, и Володя сёрнитісны Мисаил Карповичкӧд. Королёвъяс благӧслӧвитісны нывсӧ да зятьсӧ.

Сы бӧрти, кор квайтымын кыкӧд во помын Эжва катыдын куим район пыдди котыртісны промышленнӧй да сельскӧй районъяс, Льӧмдін лоис чиновникъяслӧн сиктӧн. Кык партком, комсомоллӧн кык комитет, кык райисполком, Эжва катыдса межрайоннӧй колхознӧй управление, а став выланыс ыджыдаліс КПСС обкомлӧн парторг. Гӧгӧр учреждение да организация, а йӧз эз тӧдны, кытчӧ шыӧдчыны асланыс могъясӧн.

Владимир Воробьёв сьӧрас дипломӧн пыраліс редакцияӧ, аддзысьліс редакторыскӧд. Бокысь вайӧм редактор Юрков уджаліс Льӧмдінса газетын эз на ёна важӧн. Воддзасӧ, Николай Трофимовӧс, индісны сійӧс вежысьӧн. Трофимов эськӧ и водзӧ на редактораліс, но мыжмӧма карӧ лэччылігӧн — веськавлӧма пальӧдчанінӧ. Милицияыд та йылысь юӧртӧма и партия обкомӧ, и Льӧмдінса парткомӧ. Юрков верстьӧ морт, Воробьёвлы бать пыдди туяс. Том журналистӧс примитіс бура, лоан пӧ газетын штабса начальникӧн, мӧд ног кӧ, ответственнӧй секретарӧн. И кымын водзджык пӧ локтан, сымын бур. Газетӧ уджалысьяссӧ пӧ лоӧ корсьны республика пасьтаысь. Висьтасис да, Визинысь воӧма Павел Шеболкин — Выль Паш, кызьӧд вояссянь нин кывбуръяс гижысь. Районса вӧвлӧм медваж редактор Безносиков нуӧдіс письмӧяс юкӧн. Видз-му юкӧнӧн веськӧдліс Айкатылаысь вайӧм газетчик Оньков. Льӧмдін районысь петӧм мортыс редакцияас сӧмын Тарабукин, ӧти организацияса вӧвлӧм бухгалтер, веськӧдлӧ промышленность юкӧнӧн. Корреспонденталіс Ганов, коді Емдін районын помавлӧма рытъя школа, вит во служитӧма флотын. Газетчикъяс эз тырмыны, и, партия обкомлӧн шуӧм серти «Югыд туй» да «Красное знамя» редакцияяс бердын котыртлісны тӧлысь-мӧдся курсъяс, кӧні велӧдісны гижны статьяяс. Сійӧ курсъяс вылас веськавліс и Ганов. Удж йылысь сёрнитны волігӧн Воробьёв тӧдмасис став тайӧ йӧзыскӧд. Кодсюрӧкӧд вӧлі тӧдса водзджык нин. Кӧсйис локны удж вылӧ кык вежон мысти.

Льӧмдінса газетчикъяс пиысь кодсюрӧ гижисны тшӧтш и висьтъяс да кывбуръяс. Ассьыс кывбуръяс газет-журналын йӧзӧдавліс Степан Оньков, висьтъяс петавлісны Александр Гановлӧн. Посни челядьлы «Повтӧм Васька» книгаӧн локтіс редакцияӧ Павел Шеболкин. Коми журналистика да коми литература топыда йитчӧмаӧсь кызьӧд вояссянь. Тайӧ отсаліс ӧдйӧджык сӧвмыны ӧта-мӧдыслы. Уна гижысь уджалісны «Югыд туйын» да республикаса радиоын. Налысь нимъяснысӧ да гижӧдъяснысӧ тӧдісны Коми му пасьта. Сы бӧрти, кор Москваын петысь газетъяс да ставсоюзса радио кутісны уна гижны да висьтавны войвыв юяслысь визувсӧ мӧдарӧ бергӧдӧм йылысь, Льӧмдінӧ волывлысь журналистъяслӧн лыдыс ёна содіс. Ӧд Москваса проектируйтчысьяслӧн ӧти бригада уджаліс Льӧмдінын. Сэтчӧс инженеръяс окотапырысь юксьылісны асланыс мӧвпъясӧн.

Войвыв юяс бергӧдан проект торъя ыджыд интерес чужтіс районса олысьяслысь. Ӧтияс полісны сиктъяс да посёлокъяс, му-видз да кыйсян угоддьӧяс ва улӧ веськалӧмысь. Мӧдъяс нинӧмысь эз повны и кӧсйисны, мед эськӧ ӧдйӧджык пансис тайӧ ыджыд проектсӧ олӧмӧ пӧртӧмыс. Коймӧдъяс проектсӧ шуисны збыльмӧдны позьтӧм мойдӧн. На пиысь быдӧн ас ногыс прав. Кыкнан парткомыслӧн водзмӧстчӧм серти, шуисны котыртлыны районса культура керкаын «Гидропроект» институтса инженеръяскӧд аддзысьлӧм.

Вӧскресенньӧ, югыд шондіа Иван Купала лун — Эжва катыдын шуӧны купальничаӧн. Инженеръяскӧд аддзысьлӧм йылысь юӧртісны зэв паськыда да йӧзыс квайт час рыт кежлӧ чукӧрмис зэв уна. Локтӧмаӧсь весиг матыса сиктъясысь да посёлокъясысь, медсясӧ том йӧз. Культура керкаын прӧст места эз вӧв. Воддза кык радас пукаліс гырысь начальство. Сэні жӧ гӧтырыскӧд Лазарь Кузьмич Костин. Локтісны и Тамара да Владимир Воробьёв гозъя. Аски-аскомысь найӧ мӧдӧны Таркойтӧ, но водзджык сувтласны Ягдорӧ — Володялӧн абу нин терпенньӧыс, сэтшӧм окота тӧдмӧдны гӧтырыскӧд ассьыс матысаяссӧ.

Сценавывса пызан сайӧ петісны куимӧн: ӧти нывбаба да кык мужичӧй. Мыш саяныс Сӧветскӧй Союзлӧн да Коми мулӧн ыджыд карта. Аддзысьлӧмсӧ нуӧдысьыс татчӧс войтырлы бура тӧдса морт — Льӧмдін райисполкомса вӧвлӧм юралысь, ӧні КПСС обкомса парторг Тимушев. Сійӧ дженьыдика тӧдмӧдіс аскӧдыс орччӧн пукалысьяскӧд. Кыкнанныс «Гидропроект» институтысь. Нывбабаыс кудриа еджыд юрсиа, гожъялӧм мелі чужӧма, ар комын – комын вита, Льӧмдінын проектировщикъяскӧд уджалӧ во кымын. Шуисны Юлия Дмитриевнаӧн. Мужичӧйыс ар комына жӧ, кузьмӧсіник мугов чужӧма, руд юрсиа, пинжак морӧсас вуз помалӧм йылысь значок. Комиӧ воӧма Москвасянь сӧмын на тӧрыт, кутас тӧдмасьны Льӧмдінса да Печораса инженеръяслӧн уджӧн.

— Кывсӧ водзджык ме сета Тимофей Вячеславович Колосовлы, — ыджыд акцентӧн рочӧн шуис Тимушев. Кӧть и важӧнсянь уджалӧ партийнӧй да сӧветскӧй органъясын, уна роч кыв сылӧн пырджык артмӧ коми ног. «Ещё» пыдди шуліс «ешщӧ», «товарищи» пыдди «тӧваришщи», «колхозники» пыдди «колкозники», «понимаете» пыдди «пӧнимаете» да сідз водзӧ.

— Пасибӧ, Михаил Васильевич, — аттьӧаліс Тимушевӧс Колосов, петіс пызан сайысь и паніс ассьыс сёрнисӧ: — Комиӧ ме вои медводдзаысь на. А вӧзйыси татчӧ командировкаӧ батьӧлӧн тшӧктӧм серти. Менам бать Вячеслав Михайлович Колосов комынӧд вояс помын пукавлӧма татчӧс лагеръясын. Бӧръя вояссӧ вӧлӧма буретш тіян районын Ягдор сиктсянь неылын. Бать менам инженер-конструктор, мыждылӧмаӧсь ветымын кӧкъямысӧд статья серти дас во кежлӧ, пукалас нёль во, а война сувтан воӧ выльысь видлаласны делӧсӧ и мездасны, бӧр примитасны партияӧ, заводитас уджавны секретнӧй заводын. Ӧні менам батьлы ветымын кӧкъямыс арӧс, техническӧй наукаясса доктор, странаса Государственнӧй премияа лауреат. Мыйла ме тайӧс висьтала? Со мыйла. Бать ӧнӧдз медбур кывъясӧн казьтылӧ Ягдорса коми вӧралысь Емельян Сергеевичӧс да сылысь гӧтырсӧ Аграфенаӧс.

— Лазарь, тайӧ жӧ менам бать-мам йылысь висьталӧ, — верӧсыслы шӧпкӧдіс Елизавета Сергеевна. — Ме бура помнита тайӧ историясӧ.

Эз вермы лӧня пукавны и Владимир Воробьёв:

— Тамар, менсьым пӧльӧс да пӧчӧс казьтылӧ.

— Збыль али мый?

— Збыль, дерт. Вай водзӧ кывзам.

— Комын ӧкмысӧд воын, арнас, ассьыс чӧс туйсӧ кытшовтігӧн и паныдасьӧмаӧсь менам бать-лагерник да коми вӧралысь. Воасны сёрниӧ и тӧдмасясны. Бать корас куритчыны, но Емельян Сергеевич, вӧлӧмкӧ, оз куритчы. Сетас лагерникыдлы лэчкас шедлӧм став сьӧласӧ, а табаксӧ кӧсйысяс вайны аски, — водзӧ висьтасис Колосов. — Шуӧмаӧсь аддзысьны тані жӧ тайӧ жӧ кадӧ. И вӧралысьыд абу пӧръялӧма. Локтӧма мышкас ноп мешӧкӧн, вайӧма путӧм картупель. Позьӧ кӧ пӧ, нуан баракӧдзыд и сэні сёянныд ёртъясыдкӧд. Сэсся пӧ перйис некымын шаньга и парта йӧв, и тшӧктіс сёйны да юны ас дырйиыс. И, медбӧрти, питшӧгсьыс перйӧма неыджыд мешӧк тыр самосад — юксян пӧ ёртъясыдкӧд. А табак тыра этійӧ кучик кӧшельыс пӧ дзик тэн: вури пӧ ачым тӧрыт, гӧтырӧй пӧ вышивкаӧн вӧчис со татшӧм гижӧд: «Ягдор. 1939». Со, сійӧ кӧшельыс ӧні менам киын, — кыпӧдліс пӧльтчӧм кӧшельсӧ Колосов. — Тайӧ кӧшельыслы кызь нёль во, и кызь нёль во чӧж нин менам бать, ыджыд учёнӧй, тайӧ кӧшельсӧ лыддьӧ ас олӧмас меддонаторйӧн, донаджыкӧн Государственнӧй премияыс серти. Вот татшӧм бур йӧз олӧны Коми муын, торйӧн кӧ, тіян районын.

Залын пукалысьяс Колосовлысь висьталӧмсӧ кывзісны лов шынысӧ дзебӧмӧн, а кор шуис бӧръя кывъяссӧ, зал сувтӧмӧн кекеначис. Но гӧсьт сёрнитіс на водзӧ:

— Бать корсюрӧ казьтывлӧ лагерын пукалӧмсӧ и оз дугдыв шензьыны: кыдзи коми вӧралысь эз пов аддзысьлыны лагерниккӧд? А аддзысьлӧмаӧсь унаысь и быд пӧрйӧ Емельян Сергеевич вайлӧма то табак, то нуръясянтор. Ӧд казяліс кӧ охрана, пуксьӧдісны эськӧ тшӧтш и асьсӧ Емельян Сергеевичсӧ. Ме тӧдмалі нин: Емельян Сергеевич гозъя, слава богу, ловъяӧсь и дзоньвидзаӧсь, и аски ме ветла на ордӧ. Ягдорӧ звӧнитлім нин, и тӧдӧны менам локтӧм йылысь.

— Пасибӧ, Тимофей Вячеславович, интереснӧй юӧрсьыд, — аттьӧаліс Тимушев. — Гашкӧ, кодкӧ мыйкӧ кӧсъянныд юавны?

— Позьӧ кӧ, ме кӧсъя шуны кыв-мӧд, — сувтӧмӧн шыасис Владимир Воробьёв. — Емельян Сергеевичыс менам пӧль, а Аграфена Ивановнаыс менам пӧч. Шуны кӧ ас йылысь, ме ачым Ягдорысь, велӧдчылі Льӧмдінса шӧр школаын, таво помалі Ленинградса университетын журналистика факультет. Кӧсъя чуйдыны: тайӧ залас пукалӧ и Емельян Сергеевичлӧн нылыс — Елизавета Сергеевна Костина верӧсыскӧд, Лазарь Кузьмичкӧд.

Кыліс дружнӧя кекеначӧм. Тимушев чужӧмнас бергӧдчис Колосовлань и мыйкӧ висьталіс сӧмын сылы кывмӧн, мӧдыс сӧгласа довкйӧдліс юрсӧ. Тӧдӧмысь, висьталіс, кодъяс найӧ Лазарь Кузьмичыс да Елизавета Сергеевнаыс. Володя Воробьёв, ӧддзис да, сёрнитіс водзӧ, гӧрдитчис аслас пӧльӧн:

— Содта нӧшта со мый: Емельян Сергеевич Георгиевскӧй креста кавалер; сылы сетӧма «СССР-са медбур вӧралысь» почётнӧй ним да татшӧм жӧ нима значок. Таво пӧльӧлы тырӧ сизимдас куим арӧс. А Тимофей Вячеславовичлӧн висьтасьӧмыс мен зэв ёна воис сьӧлӧм вылӧ. Ме эськӧ талун жӧ кӧсйи аддзысьлыны Колосов ёрткӧд.

— Аддзысьлам, — вочавидзис Колосов.

— Пасибӧ, Воробьёв ёрт. Ӧні ӧти интереснӧй сёрнисянь вуджам мӧдӧ. Эжва да Печора юяслӧн аскиа лунся судьба йылысь висьталас Льӧмдінын проект дасьтысьясысь ӧти, инженер Юлия Дмитриевна, — юӧртіс Тимушев.

Юлия Дмитриевна петіс картаяс дорӧ киас указкаӧн, кӧть и бӧрынджык пукалысьяслы этша мый тыдаліс. Паніс сёрнисӧ мича гӧлӧсӧн зэв лабутнӧя:

— Видзӧдлӧй Коми республикалӧн карта вылӧ. Пармалысь веж рӧмсӧ вундӧны кык югыдлӧз вез. Тайӧ — Печора да Эжва ассьыныс ваяссӧ нуӧны Войвыв Ледовитӧй океанӧ. Тайӧ юясыслӧн вынйӧрыс зэв на этша мунӧ народнӧй овмӧслы пӧльза вылӧ. А бергӧдны кӧ налысь визувсӧ мӧдарӧ, лунвылӧ, и Кама да Волга пыр воӧдчыны Каспий мореӧдз, то позяс сэк ёна сӧвмӧдны промышленность, быдтыны Россияса уна обласьтын ыджыд урожайяс. Талун изгармӧмаӧсь, вынтӧммӧмаӧсь уна сюрс гектар муяс Волга да Урал костын: абу ва. Муясыс, кытчӧ колӧ вайӧдны васӧ, куйлӧны сё метрӧн вылынджык Волгалӧн веркӧс серти. Мед та вылнаӧдз кыпӧдны васӧ, колӧ уна донтӧм электроэнергия, кодӧс вермасны сетны сӧмын Печора да Эжва. Войвыв ваяс, быд во шӧркодя комын кӧкъямыс миллиард кубическӧй метр, Каспийӧ кутасны воны гидроэлектростанцияяслӧн турбинаяс пыр и сетны страналы матӧ дас ӧти миллиард киловатт-час электроэнергия, — Юлия Дмитриевна вайӧдіс уна лыдпас. — Лоӧ лӧсьӧдӧма подув, медым ваӧн тырвыйӧ могмӧдны Куйбышевскӧй, Саратовскӧй да Сталинградскӧй обласьтъясса муяс.

И сідз, Коми муын кутас мунны збыльысь историческӧй стройка. Мирӧвӧй гидротехническӧй строительствоын эз на вӧвлы татшӧм сооружениеыс, кутшӧмӧс думыштісны вӧчны миян учёнӧйяс Печора да Эжва вылын. Щугӧр ю вомсянь горулынджык Печоралысь кывтӧмсӧ сувтӧдас ыджыд му плӧтина. Сылӧн кузьтаыс лоӧ дас кык верст и кыпӧдас васӧ сизимдас метр вылнаӧ. Артмас море кодь ыджыд водохранилище, оз кутны тыдавны весиг берегъясыс.

Мӧд водохранилище лоӧ Эжва вылын. Плӧтинаыс кыптас Льӧмдін кывтыдпомын, сылӧн кузьтаыс кык верст и судтаыс комын вит метр. Тані лоӧ гидроэлектростанция, пуръяс кылӧдан установкаяс. Ми нин вермам сувтӧдны син водзӧ: льӧмдінсаяс петӧны берегӧ и нимкодясьӧны чуймӧдана серпасӧн — налӧн сикт дорын паськаліс сӧветскӧй мортлӧн вежӧрӧн да киясӧн вӧчӧм море!

Тайӧс шуӧм бӧрын зал шызьыліс, кыліс кекеначӧм.

— Ӧтувтны кӧ Печора да Эжва вывса водохранилищеяссӧ, — водзӧ висьталіс Юлия Дмитриевна, — то сійӧ лоӧ кык пӧв ыджыдджык мирын медся ыджыд Куйбышевскӧй искусственнӧй море серти. Водохранилищеяссӧ каналъяс йитасны Кама ювывса сооружениеяскӧд. Каналъяс пырыс вермасны мунны ставсикас вынйӧра суднояс. Выль искусственнӧй море кузя кутасны ветлыны куим судта палубаа мича теплоходъяс. Сылӧн берегъясын лоасны портъяс да пристаньяс, промышленнӧй предприятиеяс. Поволжьеӧ да Уралӧ суднояс кутасны нуны Печораса вӧр да Воркутаса из шом. Тайӧ лоӧ Коми пармалысь да тундралысь озырлунъяссӧ нуан медся донтӧм транспорт. Печора да Эжва вылын оз ло мольӧн вӧр кылӧдӧм... Вот тадзи миян лунвыв мореяс лоӧ йитӧма Ледовитӧй океанкӧд. Помала ассьым сёрниӧс Никита Сергеевич Хрущёвлӧн кывъясӧн: «Ставыс тайӧ миян вынъяс серти».

— Пасибӧ, Юлия Дмитриевна. А ӧні, ёртъяс, верманныд юасьны, верманныд юксьыны асланыд мӧвпъясӧн. Дерт, мый ми ӧні кывзім, шензьӧдӧ аслас ыдждалунӧн, — шуис партия обкомса парторг Тимушев. — Чайта да, коркӧ и миян Льӧмдін вермас лоны карӧн.

— Вот ме кывзі и син водзӧ сувтіс зэв мича серпас, — сувтӧмӧн шыасис коймӧд радын пукалысь Попов, школаын география урокъяс нуӧдысь. — Волга да Урал костын пӧ бурмасны уна сюрс гектар муяс. А мый лоас Эжва да Печора бокъясса парма-вӧркӧд, му-видзкӧд, юяс пӧлӧн пуксьӧм сикт-грездъяскӧд?

Вочавидзны босьтчис Тимофей Вячеславович:

— Сійӧ, мый йылысь висьталіс Юлия Дмитриевна, ставыс на Москваса, Ленинградса да Коми республикаса учёнӧйяслӧн да инженеръяслӧн чертёжъясын, схемаясын. Арталӧны тшӧтш и сійӧс, кутшӧм ущерб вермас вайны тайӧ стройкаыс. Колӧ шуны, воштӧмъяс, дерт жӧ, лоасны гырысьӧсь.

— Абу и жаль, миян киссьӧм колхозъясыд кӧ веськаласны ва улад. Мед нин эськӧ регыдджык пансяс стройкаыс, ме эськӧ сэтчӧ медводдзаяс лыдын муна, — зал помсянь кыліс мужичӧй гӧлӧс. Весиг кылісны клопайтӧмъяс.

— Миян Войвылад сідзи нин ышнясьысь поводдя. Лоас кӧ ки помысь вӧчӧм кык море, кодарӧ вежсяс поводдяыс — бурланьӧ али лёкланьӧ? — кыліс юалӧм.

— Та вылын уджалӧны учёнӧй-экологъяс да метеорологъяс — поводдя кузя специалистъяс. Колӧ шуны со мый: войвыв юяс бергӧдӧм кузя странаса учёнӧйяслӧн ӧнӧдз абу ӧтсӧглас. Проектыслы паныд сувтӧны и странаса ӧткымын нималана писатель да журналист. Но проект вылын уджыс кутас мунны и водзӧ, — тӧдчӧдіс Тимофей Вячеславович. — Лоӧ вӧчӧма сідз, кыдзи шуас партиялӧн Центральнӧй Комитет.

— А кыдзи думайтанныд залын пукалысьяс? — йӧз дінӧ шыӧдчис Тимушев. — Кора лэптыны кинытӧ найӧс, кодъяс Льӧмдін кывтыдпомысь кӧсйӧны аддзыны комын вит метр судта плӧтина да искусственнӧй море?

Видзӧдӧмпыръяысь, лэптісны унаӧн, но эз ставӧн.

— Му пуксьӧмсяньыс Енмыс шуӧма кывтны Печоралы да Эжвалы Севернӧй Ледовитӧй океанӧ, — шыасис олӧма мужичӧй, — и му сотчытӧдзыс найӧ мед кутасны кывтны войвылӧ, а оз лунвылӧ. Вӧлі эськӧ ёна бурджык, юяс бергӧдӧм пыдди кӧ Коми муаным босьтчисны стрӧитны туйяс. Ми ӧд век на ветлам прапӧльясӧн да прапӧчьясӧн писькӧдӧм ордымъяс кузя. Арся зэръяс бӧрын сиктса уличаяс вылӧ сибдан вӧла телегаӧн, челядь школаас ветлӧны потшъясӧн посйысьӧм туй кузя. Газетъяс гижӧны: кӧкъямысдас ӧтиӧд воын пӧ странаын лоӧ коммунизм. Сы серти кӧ, мый ме аддза асланым районысь, коммунизмӧдзыд, пӧжалуй, некор ог воӧй. — Унаӧн тӧдісны повтӧг сёрнитысьсӧ, унаӧн и эз. А тайӧ вӧлі Фёдор Булышев — Эжва катыдса сиктын чужлӧм морт, РКП(б)-лӧн Льӧмдінса уезднӧй комитетысь вӧвлӧм секретар, а сэсся партия Коми обкомса мӧд секретар. Комын сизимӧд воын сійӧс некутшӧм помкатӧг мыжалісны, а нелямын ӧтиӧдын кыдзи «народлысь врагӧс» военнӧй трибунал судитіс лыйлыны. Но тӧлысь-мӧд мысти приговорсӧ вежисны — мӧдӧдісны кызь во кежлӧ исправительно-трудӧвӧй лагерӧ. Пукаліс сэні дас вит во, воис Комиӧ ветымын квайтӧд воын.

Колӧ шуны: Фёдор Иванович Булышев вӧлі Комиын медуна велӧдчӧм, уна тӧдысь, сюсь вежӧра веськӧдлысьясысь ӧтиӧн. Сталинскӧй лагерын уна во пукалӧм эз вермы чегны-жугӧдны коми мужикӧс — царскӧй армияса вӧвлӧм салдатӧс, гражданскӧй войнаын участвуйтысьӧс. Романлӧн авторлы мойвиис аддзысьлыны да сёрнитны Фёдор Ивановичкӧд. Тайӧ вӧлі квайтымын ӧтиӧд вося гожӧмын Льӧмъюын. Литфондын уджалысь писатель Павел Доронинлӧн корӧм серти ме шойччи гижысьяслӧн сэтчӧс керкаын, корлісны кык вежон кежлӧ. Булышев сэки уджаліс тайӧ посёлокас. Павел Григорьевич и чуйдӧма сылы: миян дачаын пӧ ӧні шойччӧ сэтшӧмтӧ ним-ова тэнад землякыд. Ме пукалі дачадорса лабичын, кор казялі: мелань тэрыб воськовъясӧн матыстчис латшкӧс тушаа, гӧгрӧсіник чужӧма олӧма мужичӧй. Тӧдмасим. Пуксис мекӧд орччӧн и варовитім вель дыр.

Фёдор Иванович юасис чужан районса войтырыслӧн олӧм-вылӧм йылысь. Ме уджалі районса газетын и сикт-грездъясын да посёлокъясын олӧмсӧ тӧді эг омӧля. Сёрнитім дзик комиӧн, Эжва катыдса ног. Дай Булышевлӧн да менам чужан сиктъяс костын сӧмын дас квайт верст и уна ӧткодьлуныс. Ме, яндыси да, юаси этша, но висьтасис ачыс менам юасьтӧг. Прӧщайтчим. Кыкнанным колим дӧвӧленӧсь аддзысьлӧмнас. Меным сэк вӧлі кызь куим арӧс, Фёдор Ивановичлы — квайтымын нёль.

Бӧрынджык Павел Доронин мен шуис: татшӧм йӧз йывсьыс пӧ, кыдзи Фёдор Иванович Булышев, и колӧ гижны коми авторъяслы поэмаястӧ да повесьтъястӧ. Но коми войтырлысь комынӧд-нелямынӧд воясса трагедиясӧ коми художествоа литератураын сідз эз и ло петкӧдлӧма. Зато роч литератураын сійӧ кадсӧ петкӧдлісны паськыда да гораа — Солженицынсянь босьтӧмӧн да томджык авторъясӧн помалӧмӧн. Водзвыв пасъя: Фёдор Иванович Булышев кувсис кӧкъямысдасӧд воын Сыктывкарын кӧкъямысдас куим арӧсӧн. Мый эз вӧчны коми писательяс, вӧчисны Коми муын олысь роч да коми журналистъяс: Сӧвет власьт воясӧ йӧз вылын тешитчан кад йылысь гижисны уна очерк да статья, лэдзисны олӧмсӧ збыля петкӧдлан книгаяс.

А сэки, культура керкаын учёнӧйяскӧд аддзысьлігӧн, Булышевлӧн шыӧдчӧм вылӧ дженьыда вочавидзис ачыс Тимушев:

— Оз артмы ставыс ӧдйӧ да ӧтпырйӧ. Да, районын туйяс шогмытӧмӧсь, но воас кад и босьтчам тайӧ уджас.

— Сёрнитам искусственнӧй море йылысь, а ӧд районын и збыльысь оз мун некутшӧм строительство, — сувтӧмӧн шыасис Павлов, коді уджавліс и райкомын, и райисполкомын, но «каличтӧм» вом радиыс ӧти местаас дырсӧ эз ӧшйыв. — Видзӧдан да, гӧгӧр кантора, и ставыс вӧвлӧм кулакъяслӧн важмӧм керкаясын. А райисполкомным кӧн? Коді оз тӧд, висьтала: тайӧ кык судта кузь бараксӧ комынӧд вояс заводитчигӧн стрӧитлісны лагерникъяс асланыс начальстволы.

Павлов бӧрын кывсӧ корис историк Турышев:

— Меным, збыльысь кӧ, зэв окота аддзывны ас синъясӧн юяс бергӧдан тайӧ ыджыд стройкасӧ. Сэки, думайта да, лоасны и бур туйяс, и гырысь да мича кантораяс, и олан керкаяс. Ӧд Льӧмдінлӧн кывтыдыс, вичкодорса нӧрысӧдз, сэсся и Эжва пӧлӧнса став стрӧйбаыс, веськалӧ ва улӧ. Кытчӧ воштыны йӧзсӧ? Ковмасны налы выль оланінъяс. А кӧні кутасны овны стрӧительясыс? Жаль, но тайӧ проектыс, чайта да, абу олӧмӧ пӧртана. Вот туйяс йывсьыд кад нин чорыдджыка думыштлыны.

— Ветымынӧд воын нин кыптыліс сёрни сы йылысь, медым Льӧмдінын стрӧитны гидроэлектростанция, — корис кывсӧ райпланса вӧвлӧм веськӧдлысь, пенсионер Дёмин. — Коми АССР-са правительство шыӧдчыліс странаса Министръяс Сӧветӧ корӧмӧн, медым народнӧй овмӧс сӧвмӧдан вит вося планӧ пыртісны Эжва вылын тайӧ станция стрӧитӧмсӧ. Проектно-сметнӧй документацияыс вӧлі дась. Проект сертиыс плӧтинасӧ вӧлі индӧма стрӧитны сикт кывтыдпом весьтын. Тайӧ эськӧ сетіс позянлун суднояслы ветлыны гожӧм чӧж Эжва йылӧдз. Весиг Эжвалысь визувсӧ мӧдарӧ бергӧдтӧг, ва улӧ веськалӧм вӧсна ковмис эськӧ ветымын колхозысь олысьяссӧ вуджӧдны мукӧд сикт-грездъясӧ, ӧткымынлаысь весиг и орчча районъясӧ. СССР-лӧн вит вося планӧ гидроузел стрӧитӧмсӧ эз вӧв пыртӧма и ӧні сы йылысь вунӧдісны нин. Татшӧм кымын жӧ судьбаыс, надейнӧ, лоӧ и войвыв юястӧ мӧдарӧ бергӧдан проектлӧн.

— Пасибӧ. Эм-ӧ нӧшта кодкӧ сёрнитысь? — шыӧдчис залӧ Тимушев.

— Менам эм ӧти юалӧм, но дзик мӧдтор йылысь. Позьӧ, Михаил Васильевич? — кыліс лабутнӧй гӧлӧсыс районын бура тӧдса журналист Безносиковлӧн.

— Позьӧ. Пӧжалуйста.

— Ме частӧ ветлывла командировкаӧ, и быдлаын ӧти и сійӧ жӧ юалӧм: мыйла ковмис кык парткомыс, кык райисполкомыс, комсомоллӧн кык комитетыс, а сідзжӧ партийно-государственнӧй контрольлӧн кык комитетыс?

— Вочакывйыс зэв дженьыд: тадзи шуис партиялӧн Центральнӧй Комитет. Медшӧр могыс — бурджыка веськӧдлыны странаса народнӧй овмӧсӧн. Пӧжалуй, кутам гӧгрӧстчыны. Вайӧ кекеначӧмӧн аттьӧалам миянлысь учёнӧй гӧсьтъясӧс. Тайӧ аддзысьлӧмыс вӧлі зэв колана да интереснӧй. Сёрнитім эг сӧмын юяс бергӧдан проект йылысь, но и мукӧд проблемаяс йылысь. А тайӧ залас вӧліны и парткомъясса секретаръяс, и райисполкомса председателяс, и учреждениеясӧн да организацияясӧн веськӧдлысьяс, колхозникъяс, рабочӧйяс да служащӧйяс. Вайӧ ставӧн ӧтвылысь кутам зільны сы вӧсна, медым водзӧ сӧвмӧдны ассьыным районнымӧс, медым водзӧ бурмӧдны районса войтырлысь олӧмсӧ. Пасибӧ ставныдлы!

8

Костин гозъя нуӧдлісны Тимофей Вячеславовичӧс гортӧдзныс. Накӧд тшӧтш вӧліны и Тамара да Володя Воробьёвъяс. Ӧтлаын ставныс ужнайтісны, сёрнитчисны аскиа лун йылысь. Сельскӧй райсӧветлӧн сессия вылын Лазарь Кузьмичӧс бӧрйисны веськӧдлыны райисполкомӧн. Коми морт лоис и промышленнӧй райисполкомса юралысьӧн. Комияс веськалісны и парткомъясӧ да партийно-государственнӧй контроль комитетъясӧ. Коми муным сэки вӧлі на комиӧн. Республикаса веськӧдлысьяс пӧвстысь унджыкыс вужвойтыр пӧвстысь петӧмъяс. Татшӧм серпасыс вӧлі и учреждениеясын да организацияясын.

Володя Воробьёвлӧн гӧтырыскӧд Таркойтӧ кайӧмыс аслыспӧлӧс «свадебнӧй путешествие» кодь. Гортсаясыс оз на и тӧдны сылысь гӧтрасьӧмсӧ. Москваса гӧсьт да Воробьёв гозъя петасны туйӧ Лазарь Кузьмичӧн сетӧм легкӧвӧй машинаӧн. Кыкнан парткомсӧ и исполкомсӧ вӧлі могмӧдӧма машинаясӧн, кодъяс вермисны мунны и лёк туйяс кузя. Вӧзйысис кайлыны ыджыд мамыс да ыджыд батьыс дінӧ и Кузьма. Таво сійӧ мунас сизимӧд классӧ. Вера чойыс кӧсйӧ лоны докторӧн и лӧсьӧдчӧ пырны Кировса медицинскӧй институтӧ. Сэтчӧ жӧ дасьтысьӧ и Лазарь Игнатов. Юсьбӧжын сӧмын на кӧкъямыс вося школа и водзӧсӧ ковмис велӧдчыны Лазарлы Льӧмдінын. Кыкнан восӧ сійӧ вӧлі Вера Костинакӧд ӧти группаын. Важысянь ёртасьӧны налӧн бать-мамыс, бур ёртъясӧн лоисны и Лазарь да Вера.

Льӧмдінӧ волігъясӧн Игнатовъяс век пыравлӧны шойччыны, тшӧтш и узьлывлӧны Костинъяс ордын. Бӧръяысьсӧ волісны дзик на неважӧн, школа помалысьяслӧн выпускнӧй рыт вылӧ. Зрелосьтлысь аттестат сеталігӧн школаӧ корлісны тшӧтш и ныв-зонлысь бать-мамсӧ. Вот и вӧліны сэні Ольга Ермолаевна да Георгий Евгеньевич Игнатовъяс, Елизавета Емельяновна да Лазарь Кузьмич Костинъяс, сідзжӧ и мукӧдлӧн бать-мамыс.

Ой, мый ӧдйӧ лэбӧ кадыс! Со тай, Костинъяслӧн да Игнатовъяслӧн нин «кагаясныс» помалісны шӧр школа. Бордъясьӧм лэбачпиян моз сэсся жбыркнитасны бать-мамлӧн позйысь, петасны асшӧр туй вылӧ. Верстьӧяс рыт вылысь мунісны водзджык, том йӧз кольччисны гажӧдчыны школа залӧ. Сулалісны медкузь да медшоныд лунъяс, медъюгыд да меддженьыд войяс. Лӧня кывтіс меженьын сулалысь Эжва. Игнатов да Костин гозъя юпӧлӧнса туй кузя локтісны Лазарь Кузьмич ордӧ. Кильчӧ ӧдзӧсдорса розьӧ кисӧ сюйлӧмӧн кӧзяин восьтіс пытшкӧсса каличсӧ. Глафира Ананьевна да Кузьма внукыс узисны нин горничаас, найӧс эз садьмӧдны. Лазарь Кузьмич корис гӧтырсӧ, мед сійӧ мыйсюрӧ вайис пызан вылас: ми пӧ Георгий Евгеньевичкӧд кӧсъям на пукалыштны, верманныд пӧ и ті тшӧтш миянкӧд. Ті пӧ сёрнитӧй асланыд политика йылысь, а миян пӧ Ольгакӧд асланым бабскӧй сёрни, — вочавидзис Лизаыс. Дасьтіс пызансӧ и Ольгакӧд пырисны мӧд жырйӧ. Коньяк доз да кык румка пызан вылӧ вайис ачыс кӧзяин. Районса та ыджда начальник оз жӧ кут гӧститӧдны нэмӧвӧйся другсӧ водкаӧн!

Юисны морт ӧти румкаӧн и варовмисны, кутісны казьтывны ассьыныс томлунсӧ: ӧтиыс Дёмаын олӧмсӧ, мӧдыс Юсьбӧжса вояссӧ.

— Сэсся нӧсь, Дёмаад сідз эн и кайлы ни ӧтиысь? — юаліс Костин.

— Век кӧсйи, да сідз эз и артмы. Вӧравны эськӧ окота вӧлі кайлыны да.

— Сӧмын вӧравны? — ёртыс, тыдалӧ, кутіс тӧд вылас и Октябринаӧс.

— Ну и аддзысьлыны важ тӧдсаяскӧд.

— А тӧдан, сэтчӧс «Труд-Земля» колхозыс районын век медводдзаяс лыдын. Юралысьыс сэн бур — коммунист Погуляев, кодӧс предавны индім сэтчӧ райкомын на менам уджалігӧн.

— Йӧзыс сэні зільӧсь и зэв шаньӧсь, няня-солаӧсь. Но ӧтитор менӧ кутіс майшӧдлыны.

— Мый нин сэтшӧмторйыс?

— Тӧлысь-мӧд сайын Дёмаса скӧт дорын уджалысьяс йывсьыс районнӧй газетын вӧлі ыджыд статья. И сэні уна гижӧма Октябрина Зюзева йылысь, и абу сӧмын кыдзи медбур доярка йылысь, но и пи йывсьыс тшӧтш. Эн лыддьыв?

— Эг. Но и мый?

— Пиыс пӧ, Егор Зюзев, велӧдчӧ видз-му овмӧс институтын агрономӧ; таво пӧ помалӧ нёльӧд курс, велӧдчынысӧ отсалӧ колхоз.

— Но и мый? — бара юаліс Костин. — Думайтан, тэныд тӧдса Октябрина йылысь сёрниыс?

Ёртъяс варовитісны сідз, мед пыді жырйын пукалысь гӧтыръясныс эз кывны и эз гӧгӧрвоны налысь сёрнисӧ.

— Ог думайт, а збыль сы йылысь. Ӧти-кӧ, татшӧм нима нылыс, шуисны Ринаӧн, деревняас вӧлі ӧти. Мӧд-кӧ, мыйла пиыслӧн нимыс Егор? Менам суседӧй, Октябриналӧн батьыс, кодкӧд ветлывлім вӧравны, шуліс менӧ Ёгорейӧн. Коймӧд-кӧ, таво пиыс помалӧма нёльӧд курс, сідзкӧ, сылы кызь ӧти арӧс. Чужис, сідзкӧ, нелямын кыкӧд воын, а ме муні сэсь война сувтан тӧлысьӧ. Со и артмӧ: Егор пиыс месянь! Но Октябрина весиг прӧщайтчиганым эз висьтась, мый сійӧ нӧбасьӧ. А вот батьыс, Семён Петрович, ме шулі прӧстӧ Петровичӧн, менӧ жалитіс. Сідзи и шуис: жаль пӧ, Ёгорей, эн ло меным зятьӧн да. Волы пӧ коркӧ видлынытӧ. Абу шань морт ме, сідз эз и ло кайлӧмӧй.

— А пиыслысь вичсӧ газетас абу индӧма?

— Абу. Верӧс йывсьыс тожӧ нинӧм абу гижӧма.

— Кымын арӧс Октябринаыдлы?

— Куим арӧсӧн меысь томджык. А тэа-меалы кымын? Нелямын кӧкъямыс. Артмӧ, сылы нелямын вит.

— Да, миянлы нелямын кӧкъямыс, — шуис Лазарь Кузьмич и мыйкӧ думыштчис. Эз-ӧ син водзас сувт Вера Ильинична — Костинлӧн томлуныс, коді виччысьтӧг кувсис буретш да нелямын кӧкъямыс арӧсӧн? Тулыс-гожӧмнас, кор Лазарь Кузьмич Юсьбӧж пыр мунліс командировкаӧ, корліс сувтӧдны машинасӧ кладбище весьтӧ. Нӧрӧвитлы пӧ, ме бӧра-водз, — шуас шофёрыслы и шочиник пуяса веж луд кузя веськӧдчас кладбищелань, кӧні и куйлӧ учитель-комсомолец Лазарь Костинлысь сьӧлӧмсӧ гажӧдысь коркӧя кӧзяйкаыс — Костинӧн козьнавлӧм чышъяна да ковтаа Илля Вера. Мед пуктыны гу вылас, мунігмозыс луд вывсьыс нетшкыштас ловъя дзоридзьяссӧ. Сулыштас крестыслы воча, тапнитас гу вывсӧ и крестсӧ, и прӧщайтчас выльысь волытӧдз. Некор и некод сідз оз и кут тӧдны, мыйла тайӧ ыджыд начальникыс волывлӧ Юсьбӧжса прӧстӧй аньыслӧн гу вылӧ.

— Лазарь, кыдз тэ думайтан, Егорыс месянь али абу? — мӧд румка бӧрын юаліс Игнатов, ӧчки пырыс другланьыс видзӧдіг.

— Быттьӧкӧ и тэсянь, но вермас лоны и мӧдсянь.

— Кыдз сідз?

— Зэв прӧстӧ. Тэ мунін Дёмасьыд июньын, а Ринаыд вермис сьӧктыны и бӧрынджык. Сёравно эськӧ чужтіс нелямын кыкӧдын. Егорнас, вермас лоны, шуисны тэнад ним кузя. Ме вот ассьым медводдза кагаӧс шуи Юсьбӧжса шань кӧзяйкалӧн ним кузя Вераӧн. Мӧд ног кӧ, тэнад тьӧща ним кузя.

— Сійӧтӧ сідз. Ме вед ассьым кагаӧс Лазарнас тэнад ним кузя жӧ шуи.

— Пасибӧ тэн, Гриш.

— Аслыд ставсьыс пасибӧ. Не кӧ тэ, код тӧдас, кутшӧм эськӧ вӧлі менам олӧмӧй. Думайта да, ми тэкӧд нэм помӧдзным колям другъясӧн.

— Ме эськӧ кӧсйи, мед колим эг сӧмын другъясӧн, но и кад кольӧм мысти лоим мед сватъясӧн. Тэнад Лазарыд ёна воӧ сьӧлӧм вылас менам Лизалы.

— Ме та йылысь думайтла жӧ. Ог сӧмын ме, но и Ольга гаравлӧ, мед пӧ эськӧ Лазарь да Вера костын оз торксьы дружбаыс.

— Ӧти и сійӧ жӧ институтӧ тай лӧсьӧдчӧны мунны-а. Тӧдӧмысь, мыйкӧ эм нин юраныс водзӧ олӧм йылысь. Талунтӧ, дерт, асылӧдзыс кутасны гажӧдчыны том йӧзыд, со кутшӧм шоныд да лӧнь рытыс. Ме рад, мый татшӧм мича налӧн томлунныс, абу миянлӧн кодь гӧлиник.

— Лазарь, висьтав мен веськыда кыдзи коммунист коммунистлы: кажитчӧ-ӧ тэн миян партиялӧн политикаыс, реформа бӧрся реформаясыс?

— А аслыд?

— Оз.

— И меным оз. Но мый вермам вӧчны тэа-меа? Мый шуас ЦК, сійӧс и вӧчӧ обком. Мый шуас обком, сійӧс и вӧчӧ райком. Мый шуас райком, сійӧс и вӧчӧ первичнӧй парторганизация. Кӧть тэ и абу сӧглас, паныд кыв шуны он лысьт. Октябрса революция муніс «Став власьт — Сӧветъяслы!» лозунг улын, но став власьтсӧ ас киас босьтіс партия. Весиг районъясын школаясса директоръясӧс вынсьӧдліс партия Коми обкомлӧн бюро. Сиктса да районнӧй Сӧветса депутатӧ кандидатъяслысь списоксӧ вынсьӧдліс райкомлӧн бюро. Кор петны гӧрны-кӧдзны, кор заводитны страда — индӧ райком. Колхозъясса юрнуӧдысьясӧс, учреждениеясӧн да организацияясӧн веськӧдлысьясӧс вынсьӧдӧ райкомлӧн бюро. Уна во ме уджалі райком аппаратын и сійӧ кад чӧжнас сы уджын нинӧм эз вежсьы.

— Во сизим-кӧкъямыс нин абу райкомын?

— Ветымын нёльӧд воын партия обкомлӧн бюро менӧ вынсьӧдіс Льӧмдін леспромхозса директорӧн и уджалі сэн нёль во, сэсся индісны «Льӧмдінлес» комбинатса директорӧс вежысьӧн. Партияӧн нуӧдан реформаясыд вайӧдісны со райисполкомӧ.

— Эз прӧстӧ райисполкомӧ, а сельскӧй райисполкомӧ! — чуньсӧ лэптыштліс Игнатов. — Колӧ мортыдлы кык юр, мед гӧгӧрвоны: мыйла ӧти районас ковмисны кык парткомыс да кык райисполкомыс, комсомолыдлӧн кык райкомыс...

— Немдумайттӧм реформаясыд бурӧ оз вайӧдны. Позьӧ мӧй вӧлі бырӧдны гортса скӧт, град йӧръяс? Крестьяниныд ас овмӧстӧгыд овны оз вермы. А ЦК шуӧ: ас овмӧсъясыд пӧ падмӧдӧны сиктын социализм да коммунизм стрӧитӧм. Со и артмисны лавкаясад няньла, йӧвла да яйла кузь ӧчередьяс.

— Лазарь, а мый лоӧ водзӧ?

— Кутам овны бур вылӧ лачаӧн. Миян пырӧма нин модаӧ: овны аскиа лунӧн. Кутам уджавны. Уджавны сэн, кытчӧ индас партия, и стрӧитны коммунизм.

— Гашкӧ, Кремльын и лоӧ коммунизмыд, миян Льӧмдін районын некор оз ло.

— Виччысьлам. Эскыны кӧ Хрущёвлы, дас сизим во нин и колис сэтчӧдз. Правда, сэки ми лоам пенсионеръясӧн.

— Да, квайтымын вит сэки миянлы тырӧ, пӧрнӧй мужичӧйясӧн на лоам.

— Ті дыр на варовитанныд? — вежӧс ӧдзӧссӧ восьтыштлӧмӧн сетіс гӧлӧссӧ Лиза.

— Думсьыным челядьнымӧс виччысям, — вочавидзис верӧсыс.

— Найӧ аскиӧдз, шонді петтӧдзыс оз локны, быд во тадзи школа помалысьясыд гажӧдчӧны.

— Миянлы тэрмасьнысӧ некытчӧ жӧ, аски шойччан лун.

— Ладнӧ, пукалӧй, решайтӧй ассьыныд мирӧвӧй проблемаястӧ, — бӧр топыда пӧдлаліс ӧдзӧссӧ Лиза.

— Гриш, кӧсъян унджыктор тӧдмавны Егор Зюзев йывсьыд?

— Кыдз эськӧ вӧчин ачыд, ме местаын кӧ?

— Пӧжалуй, тӧдмавтӧг эськӧ эг коль.

— Кыдз?

— Зэв прӧстӧ. Выльлунӧ звӧнитла Дёмаас, сёрнита Погуляевыскӧд колхозас делӧяс йылысь, сэсся и, пырмунігмоз, мукӧдторсӧ тӧдмала. Позьӧ?

— Мый озыс? Позьӧ.

Сідзи и вӧчис Лазарь Кузьмич. Выльлунӧ звӧнитіс Дёмаӧ Погуляевлы, коді сэтчӧс колхозӧн веськӧдлӧ уна во нин. Тайӧ каднас овмӧссӧ петкӧдіс районын водзын мунысьяс лыдӧ. Медуна быд гектарысь босьтӧны урожайсӧ шепта кӧдзаяслысь, кык-куим пӧв вевтыртӧны йӧв, яй да вурун сдайтан планъяс. Сэтчӧс дояркаяс районын медводз заводитісны лысьтыны быд мӧслысь вонас кык сюрс да унджык килограмм йӧв. Районын медводдзаяс лыдын колхозникъяслы босьтчисны мынтысьны сьӧмӧн. «Труд-Земля» колхозӧс да сэтчӧс водзмӧстчысьяссӧ пасйӧма районса Почёт пӧв вылӧ. Сэні нимыс и лысьтысьысь Октябрина Семёновна Зюзевалӧн.

Костин чолӧмаліс Погуляевӧс дас во предалӧмӧн, висьталіс уна ошкана кыв, юасис талунъя тӧжд-могъяс йылысь, а сідзжӧ сы йылысь, кутшӧм отсӧгыс деревнялы Воч сиктсӧветсянь. Колӧ шуны, промышленнӧй райисполком улӧ кӧ пырис сӧмын сизим сиктсӧвет, то сельскӧй райисполком улӧ — дас кӧкъямыс. Кытысь та мындаыс? Вылыс Эжваса вӧвлӧм куим районысь, мый подув вылын и котыртісны промышленнӧй да сельскӧй районъяссӧ. Тайӧ вӧлі бӧръя кадӧ Коммунистическӧй партияӧн нуӧдӧм медгудыр реформаясысь ӧтиӧн. Уна организация да учреждение — образование, медицина, транспорт, связь, милиция, прокуратура, суд — сідз эз и вӧв ясыдмӧдӧма, кутшӧм партком да исполком улӧ пыртны найӧс.

— Ӧні уна-ӧ олысьыс Дёмаад? — юаліс Погуляевлысь Лазарь Кузьмич. — Йӧз лыдыс содӧ али чинӧ?

— Став арлыдасӧ артыштӧмӧн, талун кежлӧ сё дас куим морт, — кыліс телефон трубкаын вочакыв. — Зілям кутны том йӧзӧс, мед унджыкӧн кольччисны колхозӧ. Ӧні институтын агрономӧ велӧдам Егор Зюзевӧс — миян колхозса маяк Октябрина Семёновналысь писӧ.

— Кор помалӧ велӧдчӧмсӧ? — кӧть и тӧдіс, юаліс Костин.

— Локтан во. Егор Георгиевичӧс, збыльысь кӧ, ме велӧда ас местаӧ.

Костин кыліс Игнатовлӧн нимӧн вичалӧмсӧ и кӧсйис тӧдмавны унджык на:

— Егор Георгиевичыс ӧтка пи али эм ещӧ кодкӧ?

— Эм нӧшта куим чой. Егорыскӧд тшӧтшъяыс, Альбина, татчӧс лавкаын вузасьӧ; ичӧтджыкыс Сыктывкарса техникум помалӧм бӧрын колхозын зоотехник; медічӧтыс велӧдчӧ на школаын, вуджис дасӧд классӧ. Зэв бур семья Октябриналӧн да Прокопийлӧн.

— Егорыс да Альбинаыс двӧйни али мый?

— Абу. Егорыслы вӧлі ар кык, кор Октябринаыс ӧтлаасис Прокопийыскӧд. Прокӧыслӧн гӧтырыс кер лэдзигӧн доймис и кувсис томӧн, колис Альбина нывка. Верӧссяньыс Ринаыс чужтіс нӧшта кык нылӧс.

— А воддза верӧсыс кытчӧ лоис Октябринаыслӧн? — мудера юасис друг радиыс Лазарь Кузьмич.

— Прокӧсьыс ӧтдор сылӧн некутшӧм верӧс эз вӧв. Войнаӧдзыс тані уджавлӧма зэв шань учитель, олӧмаджык йӧз ӧнӧдз казьтылӧны сійӧс медбур кывъясӧн. Вот сысянь пӧ и Егорыс. Октябриналӧн батьыс, Семён Петрович, шуліс мен тадз: тӧдіс кӧ пӧ учительыд, мый Рина нӧбасьӧ, сійӧ эськӧ Дёмасьыд некор эз мун, ёна пӧ вӧлі радейтӧ вӧравны да.

— Семён Петровичыс ловъя на?

— Сійӧ, енсыкӧд, зэв на ён. Гожӧмбыд отсасьӧ колхозлы, и век на вӧралӧ. Кымын ар сылы? Сизимдасыс на абу.

— Пасибӧ, Алексей Васильевич, интереснӧй сёрниысь, — аттьӧаліс Погуляевӧс Костин.

— Аслыныд пасибӧ, Лазарь Кузьмич. Овлӧ, кор звӧнитасны Льӧмдінсянь, ӧтарӧ юасьӧны сӧмын килограммъяс да прӧчентъяс. Да, тӧрыт нуӧдім вӧскресник, став деревняӧн петалім — дасьтам аэроплощадка, кытчӧ эськӧ вермис пуксьывны кӧть нин эсійӧ нёль местаа ӧти бордъя ЯК-ыс. Ме сёрнитлі Льӧмдін аэропортса начальникыскӧд да шуис: лоас кӧ пӧ пуксяніныс, вежоннас кыкысь-куимысь ЯК-ыд кутас лэбзьывны.

— Ковмас кӧ, и ме тшӧтш сёрнитла начальникыскӧд. Став бурсӧ!

— Став бурсӧ! — и телефон пыр сёрни помасис.

Тайӧ сёрнисӧ Лазарь Кузьмич сійӧ жӧ лунас кывйысь кывйӧ висьталіс телефон пыр Георгий Евгеньевичлы, коді мӧд во веськӧдліс Юсьбӧжса сиктсӧветӧн. Игнатов колис дӧвӧлен тайӧ юӧрнас и другъяс сёрнитчисны не чуйдыны пи йывсьыс ни Ольгалы, ни Лизалы. Семьяясын лӧня олӧмсӧ пӧ нинӧмла гудыртны.

Войвыв юяс лунвылӧ бергӧдан проект йылысь сёрни вылӧ Льӧмдінӧ Георгий Евгеньевич эз волы. Буретш сійӧ лунъясас Игнатов вӧлі Юсьбӧж сиктсӧветӧ пырысь Ягдорын да Таркойтын, тӧдмасис, кыдзи деревняса да посёлокса школаяс дасьтӧны выль велӧдчан во кежлӧ.

9

Лун-мӧд нин эз зэр и Ягдорлань нуӧдысь вӧлӧкыс кос. Туйыс мунӧ «Рассвет» колхозлӧн видзьяс вывті чукыльӧсь-мукыльӧсь векньыдик Кулӧмъю пӧлӧн. Ю ӧтарас и мӧдарас тыдалісны гӧрбуш косаӧн ытшкысьяс, куртысьяс и чӧвтысьяс. Страда. Видзьяс помасисны да заводитчис вӧрса туй. Медбӧръя чукыль, и тыдовтчис Юсьбӧж.

— Со, тайӧ орчча кык керкаас школа, тані ме велӧдчылі, — машиналӧн восьса ӧшинь пыр Володя Воробьёв индаліс кинас Тимофей Вячеславовичлы. — Эсійӧ вӧвлӧм вичко, ӧні сэні клуб, а орччӧнсӧ, кӧні дӧлалӧ гӧрд флагыс, сельсӧвет.

Сикт помӧ вотӧдз на машина кежис шуйгавыв. И туйыс бара муніс вутшкӧсь, джуджыд эжӧра видз вывті Юсью пӧлӧн. Тамара ӧтарӧ сёрнитіс Кузьмакӧд, юасис, кыдзи велӧдчӧ школаас, кыдзи помаліс квайтӧд классӧ и кодъяс велӧдысьясыс. А кор юаліс, мыйӧн пӧ кӧсъян лоны, крапкис сэтчӧ: батьӧ моз пӧ ыджыд начальникӧн. Кыліс тайӧ воча кывсӧ да, весиг петіс серамыс шофёрлӧн.

А шофёрыс ягдорса, Володя Воробьёвлӧн земляк, «Заря» колхозса вӧвлӧм юралысь Анна Платоновналӧн да Ӧстап Васьлӧн пиыс, шуисны Серафимӧн. Курсъяс бӧрын сійӧ эз мун чужан деревняас, а инасис водительӧн Льӧмдінса промкомбинатӧ. Райпотребсоюзын экономистӧн уджаліс и «Заря» колхозса вӧвлӧм бригадир, а ӧні сэтчӧс овмӧсса юралысь Тикӧн Опоньлӧн Таисия нылыс, коді помавліс кооперативнӧй техникум. Серафимлӧн да Таисиялӧн челядьдырыс да томлуныс колис ӧтлаын и ӧта-мӧдкӧд ёна тӧдмасьны эз ков. Гӧтрасисны. Войнаса ветеранъяс — беспартийнӧй Тикӧн Опонь да коммунист Ӧстап Вась — лоисны сватъясӧн. Найӧ отсалісны том гозъялы пӧрӧдны керка вӧр и лэптыны оланінсӧ. Вит во нин Серафим гозъя олӧны Льӧмдін катыдпомын кыпӧдӧм джуджыд кильчӧа выль керкаын, быдтӧны нывкаӧс.

Ягдорса ныв-зон пиысь, кодъяс вермылісны велӧдчыны техникумын, училищеын, курсъяс вылын, чужан деревняӧ локтысьыс пӧшти эз вӧв. Том йӧз мунісны сэтчӧ, кӧні позис нажӧвитны унджык сьӧм. Быдса семьяяс эновталісны чужан сикт-грезднысӧ.

Во-мӧд нин пӧвйӧн накесалӧм ӧшиня, вальдӧм кильчӧа сійӧ важиник керкаыс, кӧні овліс война вылын усьӧм Сьӧла Митрейлӧн семьяыс. Гӧтырыс, Степанида, ӧтнас кок йылӧ сувтӧдіс куимнан писӧ, эз лэдз ни ӧтиӧс кувны война кадся да войнабӧрся тшыг воясӧ. Дӧва-мам унасӧ велӧдны челядьсӧ эз вермы, но куимнан пиыс служитісны армияын, лоисны бур йӧзӧн. Куим вок ставныс вӧрын уджалысь механизаторъяс: кык тракторист да ӧти шофёр. Олӧны асланыс семьяясӧн Паспом посёлокын, сэні жӧ медічӧт пиыскӧд и мамыс. Степанида комын арӧсӧн колис дӧваӧн, но ас дінас сідз эз и примитлы ни ӧти мужичӧйӧс — ни комиӧс, ни рочӧс.

Ӧтиысь, арнас, рыныш дорын аньыд паныдасяс Никӧн Толькӧд. Сэк сійӧ вӧлі нин гӧтыра, оліс Закар Агниыскӧд, и Степанида эз куж виччысьны, мый Толейыд сійӧс кутас кыскыны рынышад. Ичӧтик да косіник аньыд выннас пыксьыны эз вермы и чужйис кытчӧ веськалӧ. Тыдалӧ, инмис добраас, и Никӧн Толь пакас кутчысьӧмӧн ымзігтыр нёрис чорыд му вылас. Сэсся ланьтіс. Нывбаба повзис, но эз пышйы. Пидзӧсчанясис и кутіс воӧдны Толейӧс ас садяс: «Толь, шу нин мыйкӧ-нибудь. Толь, кулін али мый? Толюк, шыасян кӧ, сетла...» Бӧръя кывсӧ шуӧм бӧрын Никӧн Толь сыркмуніс, восьтіс синсӧ: «Ладнӧ, пыр рынышас, часлы, ме локта». Степанида сувтіс, тайкӧ эз сьӧлышт Толейлы чужӧмас, пинь пырыс сӧдзӧдіс Эжва вожса аньяслӧн модаӧ пырӧм мисьтӧм кывъяс: «Т...ть тэныд вомад, сетлӧм пыдди!» И тринксьӧдіс гортланьыс.

Никӧн Тольыс сідзсӧ шань морт, партбилета на. Эз кӧ ӧд шань вӧв, быд юбка бӧрся эз эськӧ вӧтлысь. Колисны вояс, и Никӧн Тольлӧн, и Ӧртем Ермолайлӧн да мукӧд мужичӧйлӧн гӧтыръясныс чужтісны выль челядьӧс. Верӧсъясныс пуксисны усьпаньвыв и юӧмысь, и пӧдруга видзӧмысь. А вот коммунист Кирилл Латкин, кодӧс сідз эз и бӧрйывны Ягдорса колхозӧ юралысьӧн, индісны районса ӧти лесопунктӧ парторгӧн, и семьянас мунісны овны посёлокас. Ӧні сэні уджалӧ комендантӧн.

Армияын служба бӧрын Сыктывкарса милицияӧ инасис уджавны Педот Надьӧлӧн пиыс — Влас. Гӧрдитчӧ сизимдас ӧти арӧса ыджыд батьыс Федот Кирьянович аслас внукӧн, тшӧтш и моньнас. А моньыс Рая — 1939 воын лыйлӧм партработниклӧн да Ягдорса пельшӧр Устинья Ивановналӧн нылыс. 1942 воын, кор кызь кӧкъямыс арӧса Устинья Ивановна веськаліс Ягдорӧ, Раялы вӧлі вит арӧс. Сы мында жӧ и Власиклы. Пукавлісны ӧти парта сайын, ӧти даддьӧ пуксьӧмӧн исласьлісны чой йывсянь. Батьтӧм челядь быдмисны пӧслукманӧсь, кывзысьлісны мамнысӧ. Кыкнанныс помалісны Ягдорса начальнӧй, Юсьбӧжса сизим вося, сэсся Льӧмдінса шӧр школа.

Зрелостьлӧн аттестатӧн Рая пырис велӧдчыны Сыктывкарса медицинскӧй училищеӧ, Влас — лесотехническӧй техникумӧ. Шойччан рытъяс коллявлісны ӧтлаын, пырджык лестехникумлӧн ыджыд залын. Быд субӧтаӧ сэні вӧвліны йӧктӧмъяс, кытчӧ волывлісны пӧшти став училищесьыс да техникумсьыс нывъяс. Ӧд лестехникумын унджык велӧдчысьыс зонъяс. Училище бӧрын Рая вӧзйысис Льӧмдін районӧ, но веськаліс Кӧрткерӧс районса посёлокӧ. А Власӧс босьтісны армияӧ. Том йӧз письмӧасисны кык во, эз воштыны ӧта-мӧднысӧ. Милицияӧ инасьӧм бӧрын Влас да Рая гӧтрасисны, лоисны карса олысьясӧн.

Со и Володя Воробьёв чужан деревняас локтӧ гӧсьт моз. Нинӧм вӧчны журналистыдлы Ягдорын ни Таркойтын. Кутшӧм лоӧ сылӧн судьбаыс — петкӧдлас кадыс.

Лӧсьыда нуӧдіс машинасӧ Серафим, няйт гуранъяссӧ ордйӧдӧмӧн. Помасисны Юсьбӧжса колхозлӧн видзьяс, и машина быттьӧкӧ суніс пемыд туннельӧ — туйыс водзӧ муніс енэжсӧ люкалысь джуджыд туганъяса пуяс костӧд. Вӧрыс, збыльысь кӧ, тані зэв шуштӧм и местасӧ шуӧны ошъяслӧн чуаланінӧн. Ни Юсьбӧжсянь, ни Ягдорсянь вотчысьяс татчӧдз оз волывлыны, кӧть и тшак-вотӧснад ягъясыс озырӧсь. Машина лэччис чой горув и веськыдладорас воссис паськыд кушин.

— Война дырйиыс и война бӧрас тані вӧлі посёлок, кӧні уджалісны лагерникъяс, — ньӧжмӧдіс мунан ӧдсӧ Серафим и заводитіс висьтавны рочӧн:

— Ми, зонпосни, гожӧмъяснас волывлім татчӧ и ставсӧ бура на помнита.

— Гашкӧ, тані и вӧвлі менам бать? — гӧгӧрбок сюся видзӧдіг юаліс Тимофей Вячеславович.

— Эз, — шыасис Воробьёв. — Местаыс, кӧні вӧвлі тіян батьныд, шусьӧ Таркойтӧн. Ӧні сійӧ вӧр лэдзысьяслӧн ыджыд да мича посёлок.

— Со тані, дзик туй бокас, сулаліс буритчан вышка, мыйкӧ корсисны му пытшкӧссьыс. Сэсся, мыйлакӧ, дугӧдісны уджъяссӧ, а лагерсӧ бырӧдісны, — машинасӧ кусӧдлӧмӧн висьталіс Серафим. — Ӧти эновтӧм барак сулаліс ветымынӧд воӧдз, сэсся ягдорса ӧти тракторист вӧлі разьӧма керкасӧ и кыскӧма тракторнас горт ӧшинь улӧдзыс.

— И уна тані пукалысьыс вӧлі? — юаліс Колосов.

— Барак лыд сертиыс кӧ, вель уна. Ӧтиысь, сизимӧд классын велӧдчигӧн, Юсьбӧжсянь Ягдорӧ подӧн мунігӧн ми, куим зон, кытшовтім татчӧс местаяссӧ и веськавлім шойна вылас. Дзебӧмаӧсь кулӧмаяссӧ вӧрас зэв матӧ, и казялім уна гу, кӧні чурвидзисны крест сяма пасъяс. Тӧдчисны и гувывса мылькъясыс, — мый тӧдіс, ставсӧ зілис висьтавны Серафим. — Ӧнітӧ, дерт нин, ставыс сісьмис да шыляліс. Кодъясӧс татчӧ дзебӧма, сідзи-й колясны пыр кежлӧ тӧдтӧмӧн.

— Тасянь ылын-ӧ Ягдорӧдзыд? — юаліс Тамара Мисаиловна.

— Сизим верст, — вочавидзис верӧсыс. — Мудзин али мый?

— Эг. Тайӧ вӧлӧкас некор эг вӧв да ставыс мен выльтор.

— Ӧні тэ ягдорсалы да таркойтсалы монь и кутан волывлыны частӧ.

— Надейтча тай-а.

Со и Ягдор — сьӧдӧдӧм керъяса кыксё квайтымын арӧса деревня. Коми муын татшӧмыс абу этша.

— Ті ставныд Сергей Емель ордӧ? — Володялань бергӧдчылӧмӧн юаліс Серафим.

— Сэтчӧ. Мыйкӧдыра мысти сэсся Таркойтӧ, петкӧдлам Тимофей Вячеславовичлы местасӧ, кӧні пукавліс батьыс. Ми Тамаракӧд кольччам сэтчӧ, а ті бӧр Льӧмдінӧ.

— Кузьмаыд тшӧтш жӧ лэччас?

— Ог, ме кольччыла ыджыд мамӧясӧ.

— Ладнӧ, ме лоа гортын, — бать-мамыслысь керкасӧ, кӧні и чужліс да быдмис Серафим, шуис гортӧн. — Кор ковма, висьталанныд.

Сергей Емель гозъя, кыкнанныс вӧччыштӧмаӧсь, вочаалісны гӧсьтъясӧс ӧшинювса йӧрысь петӧмӧн. Емель шыльыда бритчӧма, юрсисӧ гӧтырыс лӧсьыда тшӧтшлӧма и кажитчис эз пӧрысьӧн. Ӧгрӧпена тшапитчыштӧма жӧ: бабаюра — кӧсаяссӧ гартовтӧма юр гӧгӧрыс, мича чвета платтьӧа. Тшапитчас, дерт, квайтымын кӧкъямыс арӧса на сӧмын да.

— Примитӧй гӧсьтъясӧс, со мыйтаӧн воим, — медводз шыасис Володя, топӧдліс и окыштіс пӧль-пӧчсӧ. — Талун ті дзик жӧника-невеста кодьӧсь.

— Локтӧй, дитяяс, локтӧй. Лазарь зять звӧнитлӧма пошта Зиналы, висьталіс, кодъяс воанныд, — вом тырыс нимкодьлунӧн шуаліс Ӧгрӧпена, топӧдчыліс ставныскӧд, сы бӧрысь и Емель.

— Тӧдмасьӧй: менам гӧтыр Тамара, Тамара Мисаиловна. Ме тіян внук, а Тамара мед лоӧ тіянлы и монь, и внучка пыдди.

— Сідз, дитя, сідз. Благӧслӧвитам тіянӧс пӧчыс да пӧльыс, олӧй любовӧн да сӧветӧн, ӧта-мӧднытӧ пыдди пуктӧмӧн, кыдзи ми олім Емель пӧльыдкӧд нэм чӧжным, — Ӧгрӧпена и внуксӧ, и Тамараӧс пернапасаліс.

Тимофей Вячеславович топӧдіс Емельӧс и дыр эз лэдз морӧс бердсьыс, юаліс:

— Помнитанныд на менсьым батьӧс, Вячеслав Михайлович Колосовӧс?

— Кыдз ог помнит, Тимофей, кызь куим во на и колис сэксянь да. Быд здук помнита, батьыдлань мунан, — рочасис Емель.

Москваса гӧсьтыд сэсся сывсӧ паськӧдӧмӧн матыстчис Ӧгрӧпеналань, окыштіс аньлысь шыльыд на бан боксӧ. Кывтыдланьыс, шор посдорса веж эрд вылын мачасисны челядь — нывкаяс и зонкаяс. Эз весиг пырав керкаас, Кузьма котӧртіс на дінӧ. Зонка частӧ волывліс ыджыд мамыс да ыджыд батьыс ордӧ и став челядьыс тані вӧліны тӧдсаӧсь. Сэсся-й, Кузьма джынвыйӧ ягдорса, джынвыйӧ льӧмдінса.

Пырисны йӧрас. Кильчӧ ӧтарас лук да сёркни градъяс, мӧдарас кык град табак. Лунладор стенас ӧшӧдӧмӧн косьмис гырысь синма режъя ботан. Керкаыслы воча лӧсьыд кокъяса жытник, стынбӧжланьыс кӧзӧда уліскум, сы сайын быдмис картупель. Важ Эжваланьыс, кӧні сьӧд му и тӧв ветланін, ягдорсаяс быдтӧны кӧчан. Луныс югыд шондіа. Енэжыс Богородицалӧн синъяс кодь лӧз. Вит пос тшупӧда кильчӧ вылын читкырасис еджыда-сьӧд сера кань, ӧтарӧ-мӧдарӧ гогйӧдліс юрсӧ, быттьӧ тшӧтш чолӧмасис гӧсьтъяскӧд. А кор кайисны кильчӧ вылас, кань бергӧдчис мышнас и медводзын тапиктіс керкаӧ. Кань бӧрся пырисны Тамара да Володя, сэсся и мукӧдыс.

— Ой, кутшӧм чӧскыд дук нырӧ сатшкысьӧ, — пырӧмӧн тшӧтш шензьыштіс Тамара.

— Пӧтка яй дук тайӧ, — шыасьӧ верӧсыс. — Ичӧтдырсянь тайӧ дукыс мен тӧдса, менам челядьдырӧй ӧд кызвынсӧ колис пӧчӧ-пӧльӧкӧд.

Ӧгрӧпена дасьтӧма пызансӧ катыдладор жыръяс. Пыран да, шуйгаладорас, сунис трубичаяс йылын шливъялысь занавес сайын пусян-пӧжасян пач; тыдалісны гӧбӧч ӧдзӧс, кӧтшас ӧшинь весьтын пӧлать. Пызаныс ен ув пельӧсын. Кык стен пӧлӧн кузя-дженьыда лабичьяс. Ӧти стенын ыджыд да ичӧт рамаяс пытшкын снимокъяс. Медвылын орччӧн ӧткодь рамаясын томдырся ыдждӧдӧм портретъяс Сергей Емельлӧн да Трепил Иван Ӧгашлӧн, война вылын усьӧм пиныслӧн — Емель Ваньлӧн. Ыдждӧдӧмаӧсь снимок вылысь, кӧні Емель Вань пукалӧ орччӧн гӧтырыскӧд, Як Марьякӧд. Снимайтчылӧмаӧсь буретш сэк, кор мича Машукыс вӧлӧм нӧбасьӧ Володяӧн, сідзкӧ, 1940 воын. Ӧтувъя рамаын Лиза нывныслӧн семьяыс.

Пызан вылас Емель гозъя лэптӧмаӧсь ставсӧ, мый вӧлӧма лов выланыс: гырысь чериа банйӧм бокъяса некымын черинянь, сола чери, латкаын йӧв пиын пражитӧм картупель, пӧтка яй — тӧвнас косьтӧмысь; асъя пӧжасъяс — банйӧм шаньга да кӧвдум. Дась и пузьӧдӧм самӧвар, залавка вылын сулалӧ, абу меститчӧма пызан вылас да. Пызан сайӧ пуксьытӧдз Колосов восьтіс пӧльтчӧм пемыдгӧрд сумкасӧ, перъяліс сэсь гӧстинеч тыра кулёкъяс, сувтӧдіс тешкодь нима вина доз.

— А тайӧ батьӧлӧн меддонаторъясысь ӧти, — Колосов став син водзӧ мыччӧдіс сьӧд кучик кӧшель. — Помнитанныд тайӧс, Емельян Сергеевич? Тані со гӧрд сунисӧн вышивайтӧм гижӧд: «Ягдор. 1939».

Сергей Емель чуймӧмысла воштіс кывворсӧ, кӧсйис шуны ӧтитор, а артмис мӧд ног:

— Тэ тай, Тимофей, збыльысь Вячеслав Михайловичлӧн пиыс! Ивановна, волы жӧ, волы! — матӧджык чукӧстіс гӧтырсӧ. — Ме аслам киӧн вури кӧшельсӧ, а Ӧгрӧпена вышивайтіс.

— Батьӧ видзӧ тіян йылысь медбур казьтылӧмъяссӧ. И кӧшель пытшкас козин пыдди тіянлы мӧдӧдіс... восьтанныд и асьныд аддзанныд. А кӧшельсӧ вот бать бӧр корис.

— Ноко, мыйся козин? — телепит лоис да Емель разис кӧшель кӧвсӧ. — О, Енмӧй, деньга! Да сэтшӧм уна!

— Бӧрыннас лыддянныд, — чӧвтіс Колосов.

— Оз ков миянлы некутшӧм деньга. Гашкӧ, бӧр нуан, Тимофей?

— Батьӧс ӧбидитны оз ков. Шуис сійӧ тадз: тайӧ пӧ Емельян Сергеевичлы костюм вылӧ, а тайӧ — гӧтырыслы мича платтьӧ вылӧ.

— Енмыс мед сетас батьыдлы бур дзоньвидзалун. Видзӧдтӧ, Вячеслав Михайлович ӧнӧдз абу вунӧдӧма менӧ. Кутшӧм бур йӧз эмӧсь вӧльнӧй светад. А ме водзӧссӧ мый мӧдӧда?

— Пӧль, Вячеслав Михайловичыд ыджыд учёнӧй, сылӧн быдтор эм. Ме думысь, медбур гӧстинечнас лоӧ тэсянь, кӧшель тырыс кӧ мӧдӧдан ас табактӧ. Сідз али абу, Тимофей Вячеславович?

— Сӧмын сідз. Сыысь бурджык гӧстинечсӧ и думыштны он куж.

Емель судзӧдіс гӧбӧч джаджйысь самосад мешӧксӧ и тыртіс табакнас кӧшельсӧ, мыччис Колосовлы: местит пӧ сумкаад. Сёйны-юны пуксялігӧн пернапасасисны сӧмын Ӧгрӧпена да Емель. Ен джаджъяс важысла пемдыштӧм ӧти ыджыд ӧбраз да ӧтмӧдарас ичӧтджыкъяс.

— Ӧні миян семьяын партиечьяс эмӧсь да на пыдди тшӧтш мен да Емельлы лоӧ юрбитны, — Ӧгрӧпена тӧд вылас кутіс Лазарь зятьсӧ да Лизаӧс. — Тэ, Вовук, дашкӧ, тожӧ нин коммунист да?

— Ме, пӧчӧ, партбилета крестьянин, но «Отче наш» молитватӧ тӧда.

— Тӧд, дитя, тӧд. Енсьыд некор эн ӧткажитчы.

— Володя кӧ эз вӧв партияын, ми эськӧ венчайтчим Кӧджпомса вичкоын, а ӧні сытӧг ковмас овны, — шуис Тамара. — Правда, ме ӧні тожӧ Воробьёва.

— Олӧмыс миян сэтшӧм: мед лоны ыджыдджык должностьын, быть колӧ лоны партияын. Унаӧн сы вӧсна и пырӧны сэтчӧ, — партия йылысь сёрнилы помсӧ пуктіс Колосов и вӧзйис восьтны вина дозсӧ Володялы.

Юанторйыс вӧлі коньяк. Володя кисьталіс вит румкаӧ. Тостсӧ корисны шуны Сергей Емельӧс. Сійӧ кӧрліс дзормӧм паськыд синкымсӧ, личӧдіс кӧлыстӧм еджыд дӧрӧм морӧссьыс медвылі кизьсӧ, кыз да туктӧм чуньяснас босьтіс вӧсни румкасӧ, мыйсюрӧ рочӧн, мыйсюрӧ комиӧн шуис:

— Менам талун кык пӧвста нимкодьлун. Ӧти-кӧ, ловйӧн кольӧма и талун жыв-здоров Вячеслав Михайлович. Думысь ме ӧні тотшнитча тшӧтш и сыкӧд. Пасибӧ сылы, ӧнӧдз абу вунӧдӧма менӧ, коми вӧралысьӧс. Мӧд нимкодьлуныс: верма благӧслӧвитны ассьым дона внукӧс да сылысь гӧтырсӧ, сины налы кузь нэм да бур шуд. Та вӧсна и юам ставным пыдӧсӧдзыс.

Юисны. Медъёна чукрасис Ӧгрӧпена. Кылӧдісны коньяксӧ чериняньӧн да сола чериӧн. Кӧзяйка вайис торъя тасьтіясын пачысь сӧмын на кыскӧм руалысь пӧтка яя шыд. Мужикъяс юисны нӧшта мӧд румкаӧн. Тамара да Ӧгрӧпена, вежавидзӧм ради ли мый ли, сэсся эз юны. И водзӧ сёрнитісны ывлаын, кильчӧ дорас. Емель, кылӧ, ӧтарӧ юасис Колосов семьяяслӧн олӧм йылысь. Ӧгрӧпена дугдывтӧг варовитіс Тамаракӧд, ошкис Володялысь мамсӧ да Богдан дядьсӧ.

— Натӧг эськӧ мӧстӧ видзны эг вермӧй. Турунтӧ Марья монь да Богдан и заптӧны миянлы тӧв кежлад. — Велалӧма да, Ӧгрӧпена век шуӧ Як Марьяӧс Марья моньӧн.

Ягдорӧ волігъясӧн татчӧ пыравтӧг оз мун и Люда, бытьӧн пыравлас видлыны мамыслысь вӧвлӧм энька-айкасӧ. Юалас на весиг: гашкӧ пӧ, мыйкӧ тіянлы отсыштны? Зіль нывка быдмӧ, сӧмын тай оз ёна бура велӧдчы-а.

Прӧщайтчан кад воис. Тимофей Вячеславовичлы талун колӧ бӧр лоны Льӧмдінын, а аски лэбӧ нин Печораӧ. Но, медводз, Володя петкӧдлас сылы Таркойт посёлок, кӧні коркӧ пукавліс батьыс. Ӧгрӧпена дасьтіс Колосовлы туй вылас кык черинянь, некымын шаньга да кӧвдум, тшӧктіс пуктыны сумкаас. Эз куш киӧн мӧдӧд мамыс да дядьыс дінӧ и Володя гозъяӧс. Пӧльыс бӧръя кык лунсӧ ветліс Важ Эжва вомӧ ботайтчыны, кык ведра тыр вайис сир, ёкыш, сын да ёді.

— Пӧч, Тамаракӧд ми кутам волывлыны, лун дас тані лоам, сэсся лэччам Льӧмдінӧ. Ме редакцияын кута уджавны, а Тамара школаын.

— Тамарук мен висьталіс нин. Кыкнанныд вӧсна ме зэв рад.

Ӧгрӧпена да Емель Москваса гӧсьткӧд прӧщайтчисны топӧдчылӧмӧн.

— Ен да бур шуд тіянлы, Тимофей Вячеславович, — медбӧрти шуис Ӧгрӧпена. — Ыджыд поклон миянсянь батьыдлы.

— Пасибӧ, Ивановна. Пасибӧ, Емельян Сергеевич. Батьӧ нимсянь муӧдзыс копыр тіянлы!

Сэтчӧдз, кӧні сулаліс машинаыс, эз вӧв ылын, и мунісны подӧн. Йӧрысь петігӧн котӧрӧн воис Кузьма, кӧсйис тшӧтш ветлыны Таркойтӧ, но ыджыд мамыс эз лэдз, корис пырны керкаас сёйны. Гожся каникулсӧ Кузьма пырджык коллявлӧ Ягдорын. Машина дорӧ вотӧдз ӧтвесьтасисны керкакӧд, кӧні и чужліс Володя Воробьёв. Мир туйбокса луд вылӧ пуктіс ыджыд сумкасӧ, шуис:

— Тайӧ и эм миян керканым. Бать сійӧс стрӧитлӧма нелямынӧд воын, татчӧ и вайӧма менсьым мамӧс гӧтыр пыдди. Тасянь бать муніс война вылӧ и бӧрсӧ эз во.

— Сэтшӧм джуджыдӧсь да пашкырӧсь пуясыс! — шензьыштіс Тамара.

— Батьӧ садитлӧма. Пуясыс пӧшти мекӧд тшӧтшъяӧсь. Йӧрас картупельсӧ мам пуктӧ. Эсійӧ пывсяныс миян жӧ, суседъяс сэн пывсьӧны. Аски либӧ сёрӧнджык волам?

— Волам.

— Гашкӧ, пывсян ломтылам?

— Ломтылам.

— Таркойтсянь локтігмоз чегъялам корӧсь и пывсям небыд корӧсьӧн. Сёрнитчим?

— Сёрнитчим.

Колосов кывзіс том гозъялысь сёрнисӧ и нюмъяліс. Бокӧвӧй мортысь вежавидзӧм ради варовитісны рочӧн. Война бӧрын деревняса коми войтыр ӧдйӧ велалісны роч сёрниӧ. Медводдза велӧдысьяснас вӧліны власовецъяс.

Катыдладорсянь машиналань матыстчис шофёр Серафим.

— Тесьтькӧд аддзысьлі, а тьӧща пӧ турун пуктӧ. Батьӧ да мамӧ пӧ тожӧ Эжва бокса ылі видз вылынӧсь.

— Колхозса предыс ӧні тані Афанасий Тихонович — тэнад тесьтьыд. А кӧн ӧні тэнад шуриныд, Тасяыдлӧн вокыс? — юаліс Володя.

— Сійӧ помавліс видз-му овмӧс техникум. Велӧдчигас тӧдмасьӧмаӧсь Удораса ӧти нывкӧд, сыкӧд и гӧтрасисны, олӧны Пыссаын. Тесьть пӧгибӧ воӧма, том йӧзыс пӧ мунӧны Ягдорысь да, регыд пӧ колхозад некодлы лоӧ уджавнысӧ.

— Ӧні тан уна-ӧ олысьыс? — окота лои тӧдны Колосовлы.

— Мамӧлӧн висьталӧм серти, войнаӧдзыс вӧлӧма куимсё квайтымын морт, ӧні — кыксё кызь. На пиысь унаӧн уджалӧны Таркойт лесопунктын, тасянь рыт-асыв ветлӧмӧн, — вочавидзис Серафим.

— Сэтшӧм матын посёлокӧдзыс?

— Нёль кымын верст. Но, сӧлалӧй, — Серафим ставнысӧ корис пуксьыны машинаӧ.

Деревня катыдын медбӧръя керкаыс Ягдоръю крут берег вылас. Ю берегъяссӧ йитӧ кузь кокъяс йылын сулалысь перилӧяса пу пос, кодӧс стрӧитісны неважӧн. Важ поскыс ю горуласджык, сулалӧ разьтӧг, сісьмӧ кок йылас. Ягдор пыр мунӧ Эжва катыдса сиктъясӧ медшӧр вӧлӧкыс и постӧгыс некыдз оз позь. Сы вывті мунӧны подаяс, вӧлаяс, автомашинаяс. Ю катчӧсланьыс, кӧні вӧвлі ягдорсалӧн бӧръя мельничаыс, вӧчисны тракторъяслы вуджанін. Мойдын кодь мича берегъяссӧ тшыкӧдісны вӧр лэдзысьяс.

Пос шӧрас Серафим сувтӧдіс машинасӧ, кинас индалӧмӧн висьталіс, кысянь босьтчӧ визувтны юыс да кытчӧ усьӧ.

— Кодарын Эжваыс? — юаліс Колосов.

— Тайӧ юыс усьӧ Важ Эжваӧ, а Важ Эжваыс усьӧ Выль Эжваӧ. Коркӧ, во сё-кыксё сайын, Вычегдаыд, миян ног Эжва, визувтлӧма деревнясянь зэв матыті. Сэсся юыд писькӧдас выль туй, веськыдджыкӧс, и ылысмас деревнясянь, но важ ковтысыс оз косьмы. Со, сійӧ тыдалӧ: Важ Эжваӧн шусьӧ, зэв чериа. А Выль Эжваӧдзыс, шуӧны прӧстӧ Эжваӧн, мунны кӧ сэтчӧ веськыда подӧн, лоӧ тасянь верст куим.

Мунісны водзӧ. Верст-мӧд мысти шуйгаладорас кыпӧдчис шочиник пуяса вывтасін, кӧні тыдалісны крестъяс. Тайӧ — ягдорсалӧн кладбище, кытчӧ дзебӧны тшӧтш и посёлокын кулӧмаясӧс.

— Кладбище сайтіыс и мунӧ пӧльӧлӧн чӧс туйыс, — шуис Володя. — Эсійӧ вӧрас, тасянь верст сайын кымын, пӧльӧ и аддзысьлӧ вӧлӧм тіян батькӧд.

Со и Таркойт.

— Та ыдждаӧдз посёлокыс быдмис дас квайт воӧн. Сэксянь, кор татчӧ нелямын квайтӧд во помын вайисны власовецъясӧс. Сійӧ кадсӧ ме бура помнита, мен сэки вӧлі дас ӧти арӧс, — висьтасис Серафим, кодӧс Лазарь Кузьмич тшӧктіс лоны туяс варовджыкӧн. — Эсійӧ куим орчча баракыс тані медся важ, комынӧд вояс помын сэні и овлісны лагерникъясыд. На пиысь ӧтиын, Тимофей Вячеславович, овліс тіян батьныд. Лагерсӧ бырӧдӧм бӧрын, война воясад, ми, ягдорса челядь, татчӧ волывлім ворсны. Лагер дырйиыс татчӧ некодӧс эз лэдзлыны, но Эжва вывсяньыс баракъясыс тыдалісны бура. А тайӧ нёль патераа финскӧй керкаяссӧ, шуӧны щитӧвӧй керкаясӧн, татчӧ вайисны ветымынӧд вояс заводитчигӧн. Быд патераын ӧти комната да кухня. Кодлӧн семьяыс унджык челядя, кык патераысь вӧчӧны ӧтиӧс. Эсійӧ уна ӧшиняыс школа, директорнас сэн менам рӧднӧй чой Манефа.

— Льӧмдінад миян экспедициялӧн контораыс татшӧм жӧ щитӧвӧй керкаын, — шуис Колосов.

— Ӧні тані ыджыд механизируйтӧм лесопункт. Эжва берегланьыс ас керкаяса быдса улича, — сёрниӧ пырис Володя Воробьёв. — Сэні и миян керканым, Ягдорсянь татчӧ вуджим сизим во сайын.

— Вӧрсӧ мыйӧн кыскӧны? — юаліс Колосов.

— ЗИЛ да МАЗ автомашинаясӧн. Ю горувланьыс вӧр бердас ыджыд гараж техника дзоньталан мастерскӧйясӧн. Сэні Богдан дядь уджалӧ старшӧй механикӧн. Мамӧ? Мамӧ веськӧдлӧ клубӧн и ӧттшӧтш библиотекаралӧ. Клубыс ыджыд да мича, брусысь вӧчӧма. Клуб бердас и библиотекаыс.

Посёлокса чукльӧдлысь туй кузя Серафим вайӧдіс машинасӧ ю кыр йылӧдз:

— Со и Эжва-матушка, мӧд ног кӧ, Вычегда.

Кывтчӧсногыс и катчӧсногыс сійӧ тыдаліс зэв ылӧдз, ставнас ойдӧма шонді югӧръясӧн и пӧртмасис синтӧ ёрана зарниӧн. Таладор берегыс ньывкӧс, и горулынджык тыдаліс лыа юр. Мӧдлапӧлас помтӧм-дортӧм нэмӧвӧйся вӧр, вӧрзьӧдлытӧм на.

— Эжвалысь да Печоралысь кӧ ваяссӧ веськӧдасны Волгаӧ, став тайӧ мичыс вермас вошны, — шуис Серафим.

— Быдтор вермас лоны, дзик быдтор, — нурбыльтіс Колосов и сы йылысь сёрнисӧ водзӧ эз нуӧд. — Но мый, Серафим, миянлы бӧр на колӧ воӧдчыны Льӧмдінӧдз. Пасибӧ ставныдлы компанияысь.

Воробьёв гозъяӧс Серафим нуӧдіс ӧшинь улӧдзыс. Сэні и прӧщайтчисны. Посёлокысь петігӧн Серафим бӧра-водз кежаліс чойыс ордӧ.

10

Як Марья асьсӧ кыліс Му вылас медся шудаӧн. Пиыс помаліс дас вит вочӧжся велӧдчӧм, нылыс таво ар пырас кӧкъямысӧд классӧ; радейтӧ Машӧӧс Богдан, и ачыс радейтӧ Богданӧс. Эм сьӧлӧм серти удж, кӧть и медсясӧ рытъя. И Ягдорын, и Таркойтын важӧн нин вунӧдісны «власовец» кыв. На пиысь унаӧн гӧтрасисны коми аньяскӧд — томъяскӧд и дӧваяскӧд — и ставныс лоины комиӧн сёрнитысь ас йӧзӧн. Кодсюрӧ коми гӧтырсӧ нуис чужан муас — Украинаӧ, Белоруссияӧ, весиг Польшаӧ. Сӧмын ӧти ань бӧр бергӧдчис Ягдорӧ. Вӧлӧмкӧ, мусульманин верӧсыслӧн рӧдинаас вӧлӧма нин кык гӧтыр, коми аньыд лоӧма коймӧдӧн. Мусульманинсяньыс чужтыліс ӧти нывкаӧс, сыкӧд и воисны бӧрсӧ во джын мысти. Нылыслы батьыс мӧдӧдавліс посылкаяс да письмӧяс, и пыр корліс волыны гӧститны мамыскӧд Азербайджанӧ. Ӧтчыд и лои ветлӧмыс, а сэсся, кор Таркойтӧ воис уна вербованнӧй, аньыд выльысь петіс верӧс сайӧ да мусульманинкӧд йитӧдыс орис.

Шевчукъяслӧн семья — Богдан, Як Марья да Люда — Украинаӧ ветлісны бӧръяысьсӧ во куим сайын, аддзысьлісны бать-мамыскӧд, рӧдняыскӧд, вежон гӧститісны Юлия чойыс ордын, коді уджалӧ Тарас Шевченко нима ыджыд колхозын агрономӧн. Сэсся и, ветлӧм-мунӧм вылас лишалана кадыс абу жӧ, Таркойтын горт гӧгӧрас уна уджыс, дай гожӧмнас турун колӧ заптыны Ӧгрӧпеналӧн да Сергей Емельлӧн мӧслы, ӧд найӧс Машӧыс век на шуӧ энька-айкаӧн. Кыдзи нӧ? Володяыс ӧд Сергей Емель Ваньӧсянь дай овыс сылӧн Воробьёв. Кӧть и абу ӧткодь оваӧсь Людакӧд, радейтӧны ӧта-мӧднысӧ чоя-вока.

Вок гозъяыс сӧмын на кайисны кильчӧ вылас, а Людаыс, казялӧма да, киас стеклӧ банкаа, чикыш моз лэбыштіс на дінӧ, сывйыштіс Володяӧс, сэсся топӧдчыліс Тамара бердӧ.

— Эстчӧ кыр бокшаас оз вотны ветлі, быдса поллитра ӧкті, нарошнӧ тіян воигкежлӧ. — Дас нёль арӧса нывкаын мичлуныс и мамыслӧн, и батьыслӧн: кисьмӧм льӧм синмыс тырӧма нюмӧн, мыш вылас кузь сьӧд юрси, лӧсьыдик чужӧм-ӧблика, тӧвру улын ю выв гы моз кыптыштӧма морӧсыс.

Дзиръялань кокни восьласӧн матыстчис нывбаба — чышъянтӧм, дженьыд соска еджыд ковтаа, пидзӧс выйӧдзыс руд юбкаа. Аньяслӧн сэки вӧлі мода: новлыны дженьыд юбка-платтьӧ. Татшӧм модаыс торъя нин муніс налы, кодъяс лӧсьыдик кокаӧсь. Володя ылісянь тӧдіс мамсӧ, лэччис кильчӧ вывсьыс и муніс воча. Нелямын куим арӧса, видзӧднысӧ мича невеста кодь на Як Марья кутліс да окаліс писӧ, коді кык ки вомлӧсӧн джуджыдджык ас сертиыс. Топӧдчылӧмӧн тӧдмасисны и энька-моня.

— Людмила, котӧртлы батьыд дінӧ, вермас кӧ, мед водзджык локтас, — шуис Як Марья.

— Мам, кутшӧм на ме Людмила? Кор пӧрысьма, сэки и лоа Людмилаӧн, а ӧні ме Люда Шевчук.

— Ноко, жыво. Эн кывтӧ берт! Пырам керкаас, тіян кынӧмныд сюмалӧ.

— Оз. Ми пӧчӧ ордын сёйим-юим. Тіянлы гӧстинеч пуктіс; сэні, сумкаас.

— Дядьыд тіянла машина кӧсйис мӧдӧдлыны, гашкӧ пӧ, нинӧмӧн локнысӧ да. Мыйкӧ тай дыр эн локтӧй?

— Льӧмдінын уна мог вӧлі. Кыкнанным сёрнитчим удж кузя. Быдтор йылысь на вевъялам сёрнитны, вежон кымын тан кутам овны.

— Патеранытӧ аддзинныд?

— Мам, Тамара льӧмдінса, оз ков миянлы нинӧм корсьны, ас керкаын кутам овны.

— Слабог, ас керка кӧ эм. Сэсся бура олӧй дай. Жаль, Ягдорад миян керкаыд пустуйтӧ да. Людмила чойыд тай шуӧ, ме пӧ сэн кута овны.

Володя тӧдмӧдіс гӧтырсӧ керка пытшкӧснас, пыртліс нёльнан жыръяс. Ӧтиын пӧжасян пач, роч пачӧн шуӧны. Ывлаыс жар. Тамара вежис платтьӧсӧ, кокни сарапанасис. Як Марья чуткыліс электрочайник, пузьӧдіс чай. Воис Люда, юӧртіс: батьӧ пӧ вылыс складын (тадзи шуӧны вӧр пӧрӧданінсӧ), кутшӧмкӧ пӧ машина жугалӧма и кайӧмаӧсь вӧчны.

Стӧкан чай юӧм бӧрын Воробьёв гозъя петісны Эжва берегӧ. Як Марья босьтчис лӧсьӧдчыны рытъя ужин кежлӧ. Ужиныс лоӧ аслыспӧлӧс. Богданлӧн водзмӧстчӧм серти, Володялысь университет помалӧмсӧ да гӧтрасьӧмсӧ шуисны пасйыны гажа рытӧн, гӧсьтъясӧс корлӧмӧн. Дасьтӧма нин вина-водка да сёянтор. Колӧ ставсӧ тайӧс лэптыны пызан вылӧ. Отсасис мамыслы Люда. Воробьёвъяс кыр йылӧдыс мунісны ю горув, верст сайын кымын тыдаліс лыа юр. Сэтчӧ и нуӧдіс гӧтырсӧ Володя: сэні пӧ купайтчам. Водзынджык, лыа кӧса вылас, чилзігтыр котралісны челядь, гырысьджыкъяс трусикаӧсь, поснияс пасьтӧмӧсь, тыдалӧ, ворсісны киколясьӧмысь.

Володя пӧрччысис водзджык и котӧрӧн бузгысис ваӧ. Тамара сулаліс лыа вылын трусик да лип кежысь, быттьӧ Ен-скульпторӧн сизьдӧм ловъя статуя — мичасьыс-мича. Анькытш сера купайтчан трусикыс ӧдва тупкыштӧ гӧгувсӧ, сэтшӧм жӧ рӧма лип увсьыс вот-вот быгыльтчасны гырысь нёньясыс. Ань сулаліс шонді паныд, синсӧ читкыралігтыр видзӧдіс югыдӧн пӧртмасьысь Эжваын купайтчысь верӧсланьыс.

— Лок, ваыс шоныд! — чукӧстіс Володя.

— Ме пырала сӧмын морӧсӧдз, юрсиӧс ог кӧтӧд, а то тшыкӧда кудриӧс.

Воробьёв локтіс гӧтырыслы воча, и ки на ки кутчысьӧмӧн пырисны ваӧ. Лыа кӧса дорад друг джумъяыд абу, кокыд пыдӧссӧ судзӧ ылӧдз. Тамара ыркӧдыштіс пӧсялӧм вир-яйсӧ и кинас ва веркӧсӧ швачӧдіг келіс берегӧ. И бара ловъя статуя сувтіс шонді паныд. Кос лыа вылӧ петіс и Володя. Тані, шондіа лӧз енэж улас, воча ныр ӧні сулалісны кык Томлун, кодъяслӧн водзын быдса олӧм.

Рытнас Як Марьялӧн керкаыс лои уна гӧлӧса, кыліс роч и коми сёрни. Июль тӧлысся шондіыс вылын на, Эжва весьтті тювъялісны вожа бӧжа джыджъяс, ю веркӧсыс пӧртмасис сюрс дзирдъясӧн. Чӧв-лӧняс разаліс вӧр кыскалысь машинаяслӧн эргӧмыс. Клубдорса шыльыд эрд вылын кылісны волейболӧн ворсысьяслӧн гора гӧлӧсъяс. Татшӧмӧн аддзис гожся рытсӧ Таркойт посёлокын Тамара Воробьёва. Пызан сайын сійӧ пукаліс мича еджыд платтьӧа, верӧсыскӧд орччӧн — алӧймыштӧм банбока, руд кудри увсьыс тыдовтчыліс зарни исерга, кодӧс важӧн нин козьнавліс батьыс. Ичмонь гозъя вӧліны чунькытштӧмӧсь.

Гӧсьтъяс лыдын вӧліны гӧтырыскӧд лесопунктса начальник, роч морт Аксёнов, коді воис татчӧ кык во сайын лесотехническӧй институт бӧрын. Во сайын гӧтрасис посёлокса киномеханик Шуракӧд (збыль нимыс Александра). Арлыднаныс кӧть и торъялӧны, Шура да Як Марья пӧдругаасьӧны, ӧд киномеханикыдлӧн тожӧ рытъя удж и тожӧ клубын. Оз вежны, оз пӧрысьтны воясыс пыр на вӧсньыдик да визув Педот Надьӧӧс, коді эськӧ вермис лоны подиум вылын платтьӧ модаяс петкӧдлысьӧн. Пукалӧ пызан сайын тотарин-верӧсыс бердӧ топӧдчыштӧмӧн, пукталӧ нырувса ляпкыдик фарфор тасьтіӧ вомӧ сюянторъяс. Ӧнись Пеклалӧн коркӧя туналӧмыс имитіс: Педот Надьӧлы и мойвиис Муса Шаймиевыд. Ӧтувъя нывныслы, Карималы, дас арӧс. Юра морт, сідзсӧ, Мусаыс — бура сяммӧ артасьны-щӧтайтчыны; водзджыксӧ лесопунктса контораын счётоводаліс, сэсся бухгалтерӧн индісны.

И нӧшта ӧти гӧсьт гозъя — школаса директор Манефа Васильевна да Виталий Денисович. Манефаыс Ягдор колхозса вӧвлӧм юралысь Анна Платоновналӧн да Ӧстап Васьлӧн медводдза нывныс, комын арӧс таво тырис. Верӧсыс, Виталий Денисовичыс, тайӧ жӧ школаса учитель, Юсьбӧж сиктсӧветса вӧвлӧм председатель Пелагея Петровналӧн пиыс, сылы комын куим арӧс. Институтсӧ помалӧм бӧрын Манефа веськаліс Печора вожса ӧти шӧр школаӧ, кӧні и паныдасис Журавлёвкӧд. Виталий Денисович вӧвлӧма нин гӧтыра, но кутшӧмкӧ пытшкӧсса висьӧмла виччысьтӧг кувсьӧма. Ас районса нывкӧд аддзысьӧмсӧ Журавлёв лыддис Енсянь козинӧн. Гӧтрасисны. Велӧдісны школаын. И, тыдалӧ, мед сиктыс этшаджык казьтыліс воддза гӧтырсӧ, Виталий Денисовичлӧн водзмӧстчӧм серти куим во сайын локтісны Таркойтӧ. Быдмӧ вит арӧса нывка. Татчӧ вайисны Юсьбӧжысь и нывкаыслысь пӧчсӧ — Пелагея Петровнаӧс. Велалӧма да, кӧть и пенсия вылын, квайтымын кык арӧса аньыд век на нырччӧ общественнӧй уджӧ, пырӧ посёлокса нывбабаяслӧн сӧветӧ, кодӧс ачыс и котыртіс.

Як Марья инӧн и ладӧн корис тшӧтш волыны рыт вылас, но ыстысис эштытӧм вылӧ. Пелагея Петровнаӧс, партияса ветеранӧс, пыр ёнджыка майшӧдліс сійӧ, мый эз вермы ёнмыны Ягдорса колхоз. Том йӧз и верстьӧ, коді кыдз вермӧ, пышйӧны колхозысь лесопунктъясӧ. Ягдорын ӧтувъя овмӧсыс котыртчис комын кык во сайын. Комын кык во нин Ягдорса колхозник мырсьӧ синсьыс би петмӧн, а водзӧсыс гыж ыджда. Эз сӧмын коммунистъяс, но и беспартийнӧйяс гӧгӧрвоисны, мый видз-му овмӧс сӧвмӧдӧм кузя партия ЦК-лӧн политикаыс шогмытӧм, но некод эз лысьтлы кыпӧдны гӧлӧссӧ, на лыдын и Пелагея Петровна.

Рытыс збыльысь праздникӧн лоис Богданлы да Як Марьялы, тшӧтш и ичмонь гозъялы. Шевчукъяс думыштӧмаӧсь дзик виччысьтӧмтор. Киас румкатӧг, медводдза тост шутӧдз, пызан сайын сувтіс Богдан, гач зепсьыс перйис кык ичӧтик кӧрӧб, шуис рочӧн:

— Тайӧ луныс менам да Мария Яковлевналӧн олӧмын медшуда лунъясысь ӧти. Нэм помӧдз кута помнитны, кыдзи нелямын квайтӧд вося тшыг да кӧдзыд декабрын ме медводдзаысь воськовті Мария Яковлевналӧн керка порог вомӧн. Чайтлі, лӧгпырысь кутасны видзӧдны ме вылӧ. А вӧлӧмаӧсь на бур йӧзыд му вылас, кӧзяйкаыд менӧ вердіс ужинӧн. Вердысьнас вӧлі том да мича коми нывбаба, кызь квайт арӧса дӧва Як Марья, коді быдтіс квайт да джын арӧса пиӧс. Писӧ шуисны Володяӧн. Вовакӧд ми ӧдйӧ велалім ӧта-мӧд дінӧ, кӧть и эгӧ гӧгӧрволӧй ӧта-мӧднымлысь сёрнинымӧс. Тӧвся рытъясӧ, ломтысьысь кӧрт пачын Вова пӧжавліс картупель, быдӧнлы кык печенчаӧн. Сійӧ печенчаыс менам олӧмын лоис маысь чӧскыдджык да зарниысь донаджык, — Богдан ӧдва кутіс синвасӧ, сёрнитіс водзӧ: — Сэсся и, семьитчим Яковлевнакӧд, быдтім да велӧдім пинымӧс, и ачыс нин лӧсьӧдіс семья. Благӧслӧвитам ми тіянӧс и со кутшӧм козин дасьтім мамыдкӧд. — Богдан кӧрӧбъясысь перйис кык зарни чунькытш. — Володя, пысав гӧтырыдлӧн нимтӧм чуньӧ; а тайӧс, Тамара, пысав верӧсыдлӧн чуньӧ. Мед тайӧ чунькытшъясыс йитасны тіянлысь сьӧлӧмнытӧ.

— Горько! — кекеначиг шуис Педот Надьӧ.

— Горько! — шуисны и мукӧдъяс, кӧть и тайӧ чукӧртчылӧмыс эз вӧв свадьбаӧн.

— Богдан дядь, кыдзи кужӧмыд тадзсӧ думыштны? — вомтырнас нюмъяліс Володя.

— Кор кывсис миянлы, гижсьӧмныд пӧ загсын, мамыдлы юрас воис татшӧм мӧвпыс, а ме да Люда чойыд ошким сылысь вӧзйӧмсӧ.

Люда видзӧдлассӧ чӧвтліс то вокыслань, то Тамаралань, и, чайтӧмысь, син водзас сувтӧдіс асьсӧ: пукалӧ жӧникыскӧд орччӧн, а гӧсьтъяс горзӧны налы «горько!». Як Марьялӧн нимкодьлунӧн тырӧм лӧз синъясыс кажитчисны нӧшта на лӧзджыкӧн. Клубын да библиотекаын дыр кадся уджыс велӧдіс сійӧс бура видзӧдны ас бӧрсяыс, лӧсьыда кӧмасьны-пасьтасьны. Дай быд нывбабалы кӧсйыссьӧ петкӧдчыны мичаджыкӧн да томджыкӧн, лоны радейтанаӧн, кӧть кӧні сійӧ эз уджав. Як Марьялы, кодӧс посёлоксаяс шуӧны Мария Яковлевнаӧн, нелямын куим ар. Татшӧм арлыда аньыд пачысь сӧмын на кыскӧм банйӧм кӧвдум кодь пӧсь да чӧскыд.

— Сэсся нӧсь, удж кузяыд сёрнитчӧма нин? — юаліс Манефа Васильевна.

— Да. Володя кутас уджавны районнӧй газетын, а ме Льӧмдінса шӧр школаын, — вочавидзис Тамара. — Ме помалі физмат факультет.

— Ме сійӧ жӧ факультетсӧ помавлі, — шыӧдчыліс Виталий Денисович.

— Ме вӧзъя тост миян том специалистъяс да ичмонь гозъя вӧсна! — киас тыра румкаӧн сувтіс Аксёнов да быдӧнкӧд тотшнитчис.

Юисны. Уна бур кывъя тост на вӧлі. Винаӧн ышмысьыс пызан сайын некод эз вӧв и медсясӧ варовитісны. Сёрнитісны быдтор йылысь: и посёлоклӧн талунъя лун йылысь, и политика йылысь, казьтылісны бӧрӧ кольӧм вояссӧ. Быдӧнлӧн эм мый казьтывны. Пызаныс тыр сёян-юанӧн, тшӧтш и Ӧгрӧпенаӧн мӧдӧдӧм гӧстинечьясӧн — чериняньӧн да сола чериӧн. Нӧбасьӧ ли мый ли, сола черисӧ медся азыма нёняліс Шура Аксёнова.

Кор разӧдчисны гӧсьтъяс, вӧлі шондіа на. Колис гортас сӧмын ас семья. Выльлунад клуб ни библиотека эз уджавны, эз мун ывлаӧ шӧйтны и Люда, кӧть и кылісны том йӧзлӧн да челядьлӧн гӧлӧсъяс волейболӧн ворсан площадка дорын. Юпӧлӧнса ордымӧд некымын зон сьӧраныс нюдз вугыр шатинӧн тэрмасисны Эжва берегӧ. Ваыс лӧнь и шонді лэччигад ёнджыка шедӧ. Катчӧсланьыс эмӧсь йиръяс, кытысь вугралӧны медсясӧ ёкыш да ляпапиян. Найӧ, кодъяслы абу дыш, чериыс сёйӧ кӧть оз, пукалӧны вадорын асылӧдзыс. Йӧршыд эськӧ кутчысьӧ и войнас, но сійӧс оз пуктыны чери туйӧ и, пысасяс кӧ вугырад, бӧр лэдзӧны ваас. Сійӧ йиръясас вуграсьліс и Володя Воробьёв.

Кузь туганъяса пожӧма вӧрбердса керкаын, марля вонйын, Тамара узис зэв чӧскыда. Ёна, тыдалӧ, радейтӧ сійӧс Володяыс. Сы вӧсна и, надейнӧ, ни ӧтчыдысь на эз казьтыштлы сылысь верӧс сайӧ петалӧмсӧ. Но и мый, петаліс кӧ? Аньлӧн тай ставыс сьӧрас, ас местаас, кытъясті радейтӧ малавны верӧсыс. Воисны сьӧлӧм вылас Тамаралы и Богдан дядьыс, и Мария Яковлевнаыс, и Людаыс. Вӧлӧмкӧ, прӧстӧй йӧз пӧвстад шоныдлуныс ёна унджык министрӧс вежысьлӧн пи ордын серти.

— Володь, карӧ эськӧ звӧнитлыны, — вольпасьын нюжмасигмоз шыасис Тамара. — Тасянь позьӧ али оз?

— Татчӧ локтӧм водзвылын на сёрнитін мамыдкӧд да.

— Ме ошйысьны кӧсъя мамӧлы да батьӧлы тӧрытъянас. Эг кужӧй виччысьны, мый тэа-меалы вӧчасны аслыссяма свадьба зарни чунькытшъясӧн. Мен сэтшӧм лӧсьыд сьӧлӧм вылын, лэбавны окота.

— И мен лӧсьыд, мый тайӧ мича лэбачыс, жар-птицаыс, менам сывйын, — чупнитіс гӧтырыслысь вом дорсӧ Володя. — Звӧнитнытӧ позьӧ кӧть тасянь, кӧть Ягдорсянь.

— Рытнас звӧнитам, кор гортаныс лоасны.

Ичмонь гозъя узисны торъя жырйын, и Як Марья эз кут чуксавны найӧс завтракайтны. Кор чеччасны, сэки и нуръясясны. Мед шойччӧны та мында вотӧ велӧдчӧм бӧрын! Ачыс мамыс Людаыскӧд мунісны куртны Эжва горувлань. Колхозӧн эновтӧм виддзыс зэв нин уна да ытшкисны турунсӧ посёлоксаяс, кодъяс видзӧны скӧт. Видзисны и порсьясӧс, и ыжъясӧс, медсясӧ, кӧзаясӧс. Як Марья быд во тшӧгӧдӧ порсьӧс. Таркойт дорса видз вывсьыс кос турунсӧ нуӧны Ягдорӧ энька-айкаыслы кузола машинаӧн. Ыджыд мамыс да ыджыд батьыс ордӧ быд гожӧм волывлӧны Лизалӧн ныв-пиыс. Йӧлыд челядьыдлы быть колӧ. Люда, кӧть и абу нин Ӧгрӧпеналӧн гӧганыв, йӧла сёянӧн жӧ быдмис. Нэм чӧж пӧ мӧскӧн олім да кыдзи сытӧгыс? — шулывлӧ Емельлы Ӧгрӧпена. Сэтчӧдз пӧ, кытчӧдз кутасны отсасьны Марья монь да Богданыс, мӧссьыд ог лэдзчысьӧй.

Кузь гожся луныд. Володя нуӧдіс Тамараӧс петавны посёлокас, тӧдмӧдны, кӧні мый. Местаыс кос, лыаа. Шӧр туй пӧлӧныс, кӧні век уна йӧза, нюжӧдӧма моски. Посёлок ёна быдмис бӧръя дас вонас, кор лесопунктӧ кутіс воны вынйӧра техника, а сідзжӧ локтісны уна вербуйтчӧм йӧз. Локтісны Украинаысь, Молдавияысь, Россияса шӧр да лунвыв обласьтъясысь нажӧвитчыны. Таркойт лесопунктлысь сӧвмӧмсӧ пыр син улас кутіс Лазарь Кузьмич Костин, коді КПСС обком бюролӧн шуӧм серти ветымын нёльӧд восянь нёль во чӧж веськӧдліс Льӧмдін леспромхозӧн, а сэсся сы пыдди воссис комбинат, и уджаліс сэні директорӧс вежысьӧн сельскӧй райисполкомса юралысьӧн бӧрйытӧдз.

Посёлокас кык лавка, ӧтиас вузасисны сёян-юанӧн. Тамара корис пыравны промышленнӧй тӧварӧн вузасян магазинӧ. Тӧвар лыд серти сійӧ кажитчис озырджыкӧн весиг райунивермагысь. Тась позис ньӧбны сэтшӧмторъяс, мый оз сюр сиктса лавкаясысь. Орслӧн магазинъяс нимавлісны бур боксянь район пасьта. Зал помас торъя пельӧс, кытчӧ лэптӧма художествоа нигаяс роч и коми гижысьяслысь. Тамаралӧн вежыс петіс пызанвывса электролампа вылӧ — зарни рӧма кока, мича гӧгрӧс шляпаа, и абу дона.

— Володь, татшӧм лампа дорад лӧсьыд лоӧ дасьтысьны урокъяс кежлӧ, и тэныд кокниджыка гижсьыны кутас. Но, кыдз? Ньӧбам?

— Ньӧбам. Сьӧмыд сьӧрад?

— Абу, лэччытӧдз выльысь волам.

Ичмонь гозъялӧн Льӧмдінса керкаын ставыс тырмымӧн — и мебель, и тасьті-пань. Дай кӧм-паськӧмыс Тамаралӧн тырмымӧн. Ӧтка нывтӧ Королёвъяс радейтісны зэв ёна, могмӧдлісны сылысь став корӧмъяссӧ. Мисаил Карпович пыр уджаліс вузасян организацияясын и вермыліс судзӧдны сэтшӧмторъяс, мый эз вермывны ньӧбны йӧзыс магазинъясысь. Карӧ выль удж вылӧ лэччигӧн Королёвъяс босьтісны сьӧрсьыныс сӧмын медся коланаторъяс. Евлампия Ивановналӧн эз вӧв ыджыд кӧсйӧмыс мунны карас, но, век жӧ, кывзысис.

Рытнас Тамара звӧнитіс карӧ. Гӧтырыскӧд орччӧн сулаліс и Володя. Водзджык сёрнитіс мамыскӧд, висьталіс гажа рыт йылысь; ошйысис, кутшӧм пӧся примитісны найӧс татӧні. Трубкаын кыліс Евлампия Ивановналӧн гӧлӧсыс: батьыд пӧ кывзӧ сёрнинымӧс и зэв ёна кӧсйӧ, мед эськӧ мунтӧдзныд волінныд карӧ; ми пӧ тіянлы тожӧ дасьтім гӧстинечьяс. Волӧй пӧ кӧть лун-мӧд кежлӧ. Володя сӧгласа гогйӧдліс юрнас: лэччылам пӧ, сӧмын этшаджык ковмас овны Таркойтын.

Аскинас, пӧттӧдз узьӧм бӧрын, Воробьёвъяс шуисны ветлыны Ягдорӧ пӧль-пӧчыс ордӧ. Мунісны вӧрса ордым кузя, кыті и ветлӧны лесопунктын уджалысь ягдорсаяс. Ордымбокса ягъясас вотӧса воӧ уна чӧд. Тусьсӧ сёйигмоз да вотігмоз и мунісны. Кытчӧдз эз тыртны вотӧснас куим литраа бидон, вӧрсьыс эз петны.

Выль стрӧйбаяса посёлок бӧрад Ягдор кажитчис рудӧн. Важ Эжва дорса луд вывсянь кылісны мачасьысь посни челядьлӧн гӧлӧсъяс. Лун шӧр лун, и сикткодьыс видз вылын. Сӧвет власьтлы нелямын квайт во чӧжӧн Ягдорын эз кыпты ни ӧти выль общественнӧй стрӧйба. Колхоз правленньӧ, пошта, школа — ставыс на комынӧд воясӧ зіль йӧзлысь мырддялӧм керкаясын, клуб — вӧвлӧм вичкоын.

Важмӧны-пӧрысьмӧны колхозникъяслӧн олан керкаяс. Пӧрысьмӧны асьныс колхозникъяс. Серпасыс уналаын татшӧм, кӧні сиктъяссянь матын котыртчисны лесопунктъяс. Льӧмдін «ныр» улын ӧні кык ыджыд механизируйтӧм лесопункт. Кыкнан посёлокӧдзыс верст-мӧд и эм. Шӧрсиктса «Рассвет» колхозын явӧ эз кутны тырмыны уджалысь кияс. Со и ковмывлӧ страда дырйи да урожай идралігӧн петкӧдны видзьяс да муяс вылӧ и школьникъясӧс, и учреждениеясын да организацияясын уджалысьясӧс. Колхоз эськӧ ас выннас вӧчны нинӧм эз вермы. Ичӧт удждон вӧсна эз локны сиктӧ и специалистъяс. Армияысь воӧм том морт, кӧть и бать-мамыс колхозникъяс, инасьліс сідзжӧ лесопунктӧ. Вося итогъяс серти медбур колхозниклы, механизаторлы сетлісны либӧ кутшӧмкӧ да бумага награда, либӧ платтьӧ дӧра, либӧ чышъян, нӧшта мыйкӧ. Дерт, колхозниклы корсюрӧ вичмыліс и кӧрт медаль. Но медъюгыд да меддона наградаяссӧ аслыныс пысавлісны ыджыд да шӧркодь начальникъяс. Дыр-ӧ кутас тадзи кыссьыны — некод оз тӧд.

Ягдоръю вомӧн пос вылӧ воӧм бӧрын Воробьёвъяс шуисны ыркӧдчыштны. Перилӧас мыджсьыштӧмӧн Володя казьтыліс ассьыс челядьдырсӧ. Тувсов да гожся рытъясӧ пӧ тайӧ поскыс лоліс том йӧзлы йӧктанінӧн, а ми пӧ, посниджыкъяс, вом вешкыртӧмӧн видзӧдім налӧн сьылӧм-йӧктӧм вылӧ. Тӧвнас пӧ татчӧс крут кыръясыс лолісны даддьӧн да лямпаӧн исласянінӧн.

Сергей Емель вӧлі гортас. Керка ортсы стенас ӧшлӧмӧн дзоньталіс ботан. Ӧгрӧпена мунӧма колхозса видз вылӧ.

— Пӧчӧ куртны на ветлывлӧ?

— Опонасей Тикӧнӧвич пӧгибӧ воӧма, куш пӧ олӧма йӧз нин и колины колкозад да. Кывсьӧ тай, колкознымӧс пӧ кӧсйӧны ӧтувтны Юсьбӧжса Калинин нима колкозкӧд, тані пӧ бригада сӧмын и лоӧ.

— Лазарь зятькӧд ме волі сёрниӧ да шуис, ковмас пӧ, тыдалӧ, Ягдорад колхозыс пыдди котыртны подсобнӧй овмӧс.

— Мыйся сэтшӧм овмӧс? — эз гӧгӧрво пӧльыс.

— Сетасны Ягдортӧ кутшӧмкӧ леспромхозлы и сэтчӧс вӧр лэдзысьяслы кутасны вӧчны йӧв да яй. А шептасьысь быдмӧгъяс быдтыны оз кутны.

— Муяссӧ эновтасны али мый?

— Кӧрым вылӧ уна вося турунъяс кӧдзасны.

— Мед думайтӧ ыджыд начальство. Вайӧ пырӧй да нуръясьӧй.

— Пӧль, ми пӧтӧсь. Со, локтігмоз и вотчим, и корӧсь чегъялім. Тайӧ чӧдйыс тіянлы. Кӧсъя гортӧ нуӧдлыны Тамараӧс, гашкӧ, весиг пывсян ломтылам.

Володя пыраліс ключла, и гозъя мӧдісны сэтчӧ, кодӧс Воробьёв шуӧ бать керкаӧн и кӧні медводдзаысь аддзис тӧдтӧм роч дядьӧс. Зонка ӧдйӧ велаліс сы дінӧ. Ӧдйӧ сы вӧсна, мый Вова эз тӧдлы батьсӧ, бать пыддиыс вӧвлі пӧльыс. Воробьёв гурйыв восьтіс керка ӧдзӧсъяссӧ. Тамара кильчӧ пос тшупӧд вылӧ пуксьӧмӧн кӧртавліс корӧсьяс. Сэсся кытшовтісны керка-картасӧ. Гӧбӧч ӧдзӧсдорса кӧсяк вылысь Володя петкӧдліс пуртӧн вӧлыштӧм пасъяс.

— Медводдза тшупӧдсӧ вӧчӧма нелямын кӧкъямысӧд воын, первой классӧ мунан воӧ. Со, тшупӧдыскӧд орччӧн восӧ индӧма.

— Сідзкӧ, та судта тэ вӧлін сизим арӧсӧн?

— Да. Пасйӧдъяссӧ вӧчавліс Богдан дядь.

— Медвылі тшупӧдсӧ кор вӧчӧма?

— Шӧр школа помалан воӧ. Таркойтсянь нарошнӧ волі, мед кольны тайӧ пассӧ.

— Ноко, уна-ӧ сэксянь быдмӧмыд, сувтлы, мерайтам; вит во нин сэксянь колис.

Воробьёв мышнас жмитчис кӧсяк бердӧ.

— О-о, сантиметр куим на быдмӧмыд. Кымын метр судта ӧні тэ?

— Военнӧй билетам бӧръя пасйӧдыс татшӧм: «рост — 167, окружность головы — 58, размер обмундирования — 48 (2), обуви — 41, противогаза — 2». Мукӧдторйыслысь ыдждасӧ абу индӧма.

— Мукӧдторйыслысь мерайттӧг да тэнад военнӧй билеттӧг тӧда: меным буретш, — нюмъялігтыр шуис Тамара и окыштіс верӧсыслысь бан боксӧ, сувтіс кӧсяк бердӧ: — Видзӧдлы, ёна-ӧ ляпкыд ме тэ серти?

— Ки вомлӧсӧн. Быдмӧмыд буретш менлы вылӧ. Жаль, пустуйтӧ керкаыс да, сизимӧд во нин.

— Мыйла он вузалӧй?

— Шыӧдчылісны сиктсӧветсянь, но мамӧ и кывзыны оз кӧсйы. Миян Люда быдмӧ, друг да Ягдорын кутас уджавны. Помала пӧ кӧкъямыс класс и муна дошкольнӧй педучилищеӧ, кӧсйӧ лоны воспитательницаӧн.

— Гажаинын тэнад чужан деревняыд, кык ю костын. Ме эськӧ тані олі жӧ.

— Кутам волывлыны, татӧні менам став рӧдняӧй. Ломтылам пывсянтӧ?

— Нинӧм вӧчӧм дорысь ломтылам дай.

Ни ӧтиыслы, ни мӧдыслы пывсьыны ыджыд коланлуныс эз и вӧв. Карсаяс татшӧм югыд шондіа лунад мунӧны парклы паныда кузь да паськыд лыа кӧса вылӧ гожйӧдчыны. Позьӧ пӧжсьыны и Ягдорын, Важ Эжва берегын, но турун пуктан кадад йӧзсяньыс абу лӧсьыд — лодыръясӧн шуасны. Сэсся и, пароходӧн Льӧмдінӧ воӧм бӧрын, мӧд лунас, ломтылісны нин Королёвъяслысь пывсянсӧ. Медводдзаысь ныла-зонма, кӧть и эз на вӧвны гозъяӧн, зыралісны ӧта-мӧднысӧ пӧсь корӧсьӧн. Адам да Ева моз найӧ меліалісны ӧта-мӧднысӧ, быттьӧ кӧсйисны гӧгӧрвоны: мыйся сэтшӧм ловъя лов — нывбабаыс; мыйся сэтшӧм ловъя лов — мужичӧйыс. Воисны ӧти кывйӧ: Енмыс найӧс чужтӧма ӧта-мӧдныслы. Волӧ Тамаралы кыв йылас Володясянь коркӧя сьӧктылӧмыс, но мырдысьӧн кутӧ ас пытшкас. Висьталас кӧ, Воробьёв вермас эльтыштны сылысь верӧс сайӧ петалӧмсӧ. Кӧть мый эз вӧв, но нывлӧн мывкыдлуныс мойвиис Володялы и думсьыс сійӧ гордитчис таӧн, и нӧшта ёнджыка радейтіс Тамараӧс. Кужны прӧститны ӧта-мӧдлысь ӧшыбка — тайӧ тожӧ радейтӧм. Журналист асьсӧ кутіс сідз, быттьӧ нинӧм оз тӧд Тамаралӧн верӧс сайӧ петалӧм йылысь. Гашкӧ пӧ, эз и петав да?

Эжва катыдса сикт-грездъясын из горъя сьӧд пывсянъяс пытшкӧснас нинӧмӧн эз торъявлыны ӧта-мӧдсьыныс. Воробьёвъяслӧн сӧмын ичӧтджык Королёвъяслӧн серти. Быд морт дырджык кӧсйӧ лоны томӧн да дзоньвидзаӧн и кузьджык нэмаӧн. И тадзи сэксянь, кор морт кутіс овны му вылын. Сэксянь жӧ и йӧз босьтчисны корсьны бурдӧдчанторъяс. Пӧрысьмӧмысь кӧ ӧнӧдз на абу некутшӧм лекарство, то уна сикас нёрпалӧмысь позьӧ мездысьны. Зэв важысянь (античнӧй кадсянь) йӧз заводитӧмаӧсь пӧльзуйтчыны пывсянӧн. Пывсян мездылӧма найӧс медсьӧкыд висьӧмъясысь. Важ греческӧй мифъяс висьталӧны: весиг пӧ енъяс, мед пыр кежлӧ кольны томӧн да кувлытӧмӧн, мыссьылӧмаӧсь пывсянын.

Коми крестьянинлы пывсяныд век вӧвлі корӧсьӧн мудз веськӧданінӧн. Керка лэптӧмкӧд тшӧтш сійӧ стрӧитліс и пывсян. Нелямынӧд вося арын ас керкаас мича Машукыскӧд овмӧдчӧм бӧрын Емель Вань медводдзаысь пывсис гӧтырыскӧд выль пывсянын. Буретш сійӧ пывсянсӧ и ломтісны Володя гозъя. Талун сэн кутасны пывсьыны Емель Ваньӧлӧн пиыс мича Тамараыскӧд, зыравны ӧта-мӧднысӧ небыд кыдз пу корӧсьӧн, коді важысянь лоис коми пывсянлӧн символӧн.

Пывсигӧн гозъя костын пансис сёрни.

— Володь, мед эськӧ ог на жӧ сьӧкты.

— Мыйла?

— Во кык кӧсъя уджавны нёньӧдчытӧг. Тэа-меалы медводз колӧ сувтны кок йылӧ, а сэсся тон тыдовтчас.

— Та йылысь ме эг на и думыштлы. Мый эськӧ сӧветуйтан?

— Пыравны Льӧмдінса аптекаӧ. Сэні менам бур тӧдса уджалӧ, Диана Попова, миян серти кык воӧн водзджык помавліс шӧр школасӧ, фармацевтӧ сэсся велӧдчис. Сыкӧд и сёрнитла, кыдзи видзчысьны сьӧктӧмсьыс. Али ӧдйӧджык батьӧн кӧсъян лоны?

— Кӧсъя эськӧ, но ӧд и збыльысь кок йылӧ сувтны колӧ.

— Сувтам. Ӧтлаавны кӧ тэа-меалысь велӧдчӧмнымӧс, лоӧ комын во! Весьшӧрӧ али мый та мында восӧ велӧдчим? Аддзысьла Дианаыскӧд?

— Аддзысьлы нӧсь, — ӧти кывйӧ воисны гозъя.

Куим лун мысти лесопунктлӧн автобусӧн Воробьёвъяс лэччисны Льӧмдінӧ. Тэрмасьӧмыс лои сы вӧсна, медым удж вылӧ инасьтӧдз Володя удитіс волыны карӧ матысянь тӧдмасьны тесть-тьӧщаыскӧд. Ёна кӧсйисны аддзысьлыны зятьыскӧд и Евлампия Ивановна да Мисаил Карпович. Медым туяс эз вош уна кадыс, шуисны лэбзьывны карас самолётӧн. Тамара гортсяньыс звӧнитліс аэропортса начальникыслы, коді мамсяньыс матыса рӧдня, и корис судзӧдны кык билет. Мӧдыс пыр и вочавидзис: верманныд пӧ лэбзьыны аски медводдза рейсӧн.

Эз нюжӧдчы Тамара и аптекаӧ ветлӧмӧн. Диана лыддис сьӧктӧм йылысь быдса лекция.

— Стенад ӧшӧд календар и пасъяв сэтчӧ, кор вӧлі тӧлыссяыд. Сійӧ лунсяньыс и колӧ артавны кор позьӧ да оз кутчысьлыны верӧсыдкӧд, кор ӧдйӧ сьӧктан, а кор и он. Ме тэн сета неыджыд брошюра, сэні ставсӧ гижӧма. Гортын нигаыс, талун и пырта. Правда, мужикъясыд оз ёна юасьны, позьӧ али оз. Воддза кадсӧ верӧсӧй мен покой эз сетлы, войбыднад некымынысь вӧлі кавшасьлас кынӧм вылӧ, тайкӧ рушку кучикӧй эз кульсьы. — Тадзи восьсӧн висьтасьӧмнас Диана, тыдалӧ, кӧсйис тӧдчӧдны, мый верӧсыс сійӧс ёна радейтӧ. Диана кызіник, лайкыд том нывбаба. Чужӧмыс банйыштӧм блин кодь гӧгрӧсіник, нюмдігас бан бокъясас тӧдчӧны лӧсьыдик нёптовъяс. — Шулывла, вай, мися, вежыштам мусукасян моданымӧс, а то век ӧтиног. Ог пӧ! Менам вед верӧсӧй прӧстӧй мужик, трактористалӧ колхозад. Некутшӧм сексуальнӧй воспитание сылӧн абу. Ачым эськӧ босьтчи воспитайтны да.

— Кыдзи?

— Арӧса ныв миян быдмӧ. Мӧд кагасӧ лӧсьӧдны ог на кӧсйы, вот и лоӧ видзчысьны. Ӧдйӧ сьӧктан пӧраад гандон пысавтӧг ог сибӧд.

— Ну и, пысалӧ?

— Терпитны оз вермы гандонсӧ, ачым сылы пысала да ог ӧтиӧс, а ӧтпырйӧ кыкӧс. Ӧти пӧвстаыд потны вермӧ. Водзӧ вылӧ тэ сідзи жӧ вӧч. Гандоныдлӧн збыль нимыс презерватив, том йӧзыд ӧні сійӧс ёна ньӧбӧны, весиг деревнясаяс волывлӧны. Важӧнтӧ некысь вӧлі ньӧбнысӧ, сы вӧсна и сиктад коми семьяясыд уна челядяӧсь вӧліны, а видзчысьнысӧ эз кужлыны. Аборттӧ ёна вӧчавлісны, и ӧні на вӧчӧны, перйыны кӧсйысьясыслӧн больничаын ӧчередь. Кык пӧвста презервативыд бура видзӧ сьӧктӧмсьыд. Эм гортад?

— Абу.

— Ньӧб, пока эм, кык сикас весиг.

— Мыйла кык сикас?

— Ыджданас торъялӧны, но доныс ӧткодь.

— Ньӧба. Кодсӧ сӧветуйтан?

— Кутшӧм ӧд верӧсыдлӧн мужик пасыс, сы серти.

— Сідзнад, ыджыдджыксӧ.

— Кымынӧс?

— Сёӧс.

— Сёӧс? Вывті жӧ нин уна.

— Ӧтпырйӧ кӧ кыкӧс пысавны, ветымынысь кутчысьлӧм вылӧ. Тӧлысь кежлӧ ӧдва тырмас.

— Он ӧд быд пӧрйӧ пысав. Абу кӧ сьӧктан кад, нинӧмла и пысавнысӧ. Лыддян нигатӧ да гӧгӧрвоан.

Сьӧрас сё презервативӧн Тамара Воробьёва муніс гортас. Рытнас, орччӧн пуксьӧмӧн, гозъя гораа лыддисны Дианаӧн вайӧм брошюрасӧ, кодӧс гижӧма Москваысь медицинскӧй институтса профессор да кодӧс лэдзӧма странаын разӧдӧм вылӧ кык миллион экземпляр.

— Но мый, Владимир Иванович, кутам овны профессорлӧн индӧдъяс серти? Эн пов, ме тэнӧ тшыгйӧдны ог кут; лоӧ кӧ телепит, ог ло паныд, сӧмын со этійӧс ковмас пысавны. — Тамара перйис сумкаысь некымын пачка презерватив, пуктіс брошюра вылас.

— Ньӧбин? — тшӧкмуніс Володя.

— Диана вӧзйис, ме ньӧби. И велӧдіс, кыдзи вӧдитчыны.

— Татшӧм дивӧсӧ аддза медводдзаысь. Ладнӧ, позьӧ видлыны коркӧ.

— Сӧмын сэк, кор кокниа верма сьӧктыны. А сійӧ кадсӧ кутам тӧдны и тэ, и ме.

— Тавой татӧг на позьӧ али оз нин?

— Позьӧ.

И кыкнанныс дӧвӧля нюмъялісны.

Аскинас АН-2 самолётӧн Воробьёвъяс лэбисны Сыктывкарӧ. Королёвъяс примитісны зятьсӧ ыджыд нимкодьлунӧн ассьыныс пиӧс моз.

11

Льӧмдінын газетыс воссис сюрс ӧкмыссё кызь ӧкмыс воын. Тайӧ вӧлі Коми муын медводдза районнӧй газет и шусис «Вӧр фронт». Общественно-политическӧй олӧм вежласьӧмкӧд тшӧтш вежласисны и газетлӧн нимыс да редакторыс. Комын во чӧж сійӧ петіс кык лист бокаӧн вежоннас кыкысь. Квайтымын ӧтиӧд во помсянь кутісны лэдзны быд вежон куимысь нёль лист бокаӧн. Сійӧ воыс вӧлі Коми АССР-лы нелямын во тыран воӧн. Сэки, январын, Микуньсянь Сыктывкарӧ воис йӧзӧс новлӧдлан медводдза поезд. Сійӧ жӧ воас льӧмдінсаяс пасйисны сиктын медводдза школа восьтӧмсянь сё во; выль ног кутісны шусьыны колхозъяс, кодъяс вӧліны Сталин нимаӧн либӧ «Сталинецӧн». 1950 воын ичӧт колхозъяс ӧтувтӧм бӧрын Эжва катыдса овмӧсъяслы сетлісны сӧмын партийнӧй вождьяслысь нимъяс; правда, вӧліны и «Большевик», «Партсъезд», «Коммунизмӧ туй» нимаяс.

Партиякӧд йитчӧм нимъяс сетлісны ыджыд и ичӧт предприятиеяслы, культура учреждениеяслы, газетъяслы, карса и сиктса уличаяслы. Важӧн нин кувсьӧм большевик-поконикъяслӧн лов шыӧн лолалӧны Сыктывкарса уличаяс. Налы сетӧма нимъяс Ленинлысь, Кировлысь, Орджоникидзелысь, Надежда Крупскаялысь, Клара Цеткинлысь, Георгий Димитровлысь, Карл Маркслысь, Фридрих Энгельслысь, весиг Алексей Стахановлысь. Таысь ӧтдор, эмӧсь Сӧветскӧй, Коммунистическӧй, Гӧрд партизанъяслӧн уличаяс, Октябрьскӧй проспект. Сьӧкыд гӧгӧрвоны, мыйла кӧвъялісны тайӧ мустӧм нимъяссӧ Комиын медводдза карлы, кодӧс уезднӧй кар Усть-Сысольскӧн вӧлі шуӧма Екатерина Втораялӧн указӧн 1780 воын на. Вӧліны Троицкӧй, Покровскӧй, Спасскӧй, Трёхсвятительскӧй да Ен нога мукӧд уличаяс, карлысь енэжсӧ пыкисны джуджыд да мича вичкояс. Власьт бердӧ воӧм антихрист-коммунистъяс вежлалісны улича нимъяс, кисьтісны вичкояс, кирпичсӧ новлісны мукӧд стрӧйбаяс вылӧ. Буретш да вичко кирпичьясысь комынӧд вояс помын стрӧитісны «Север» гостиница, коми правительстволысь керка, кӧні бӧрынджык лоисны газет-журнал редакцияяс да кодӧс кутісны шуны Печать керкаӧн.

Уна во чӧж газетлӧн нимыс вӧлі «Вӧр фронт», а ӧні «Ленинскӧй правда». Редакторлӧн кабинетын пукаліс Николай Прокопьевич Трофимов. Вӧлӧмкӧ, бӧръя кык вежоннас лоӧмаӧсь вежсьӧмъяс. Юрков мунӧма карӧ, вӧзйысьӧма республиканскӧй газетӧ. Рӧштшӧт босьтӧма и Павел Шеболкин, коді воліс Льӧмдінӧ гӧтырыскӧд. Сійӧ инасьӧма уджавны Коми нига лэдзанінӧ редакторӧн. И Юрков, и Шеболкин Льӧмдінын уджалісны сӧмын во кымын. Эновтӧма райгазетысь уджсӧ и фотокорреспондент Яков Шалагинов. Мунӧм йӧз местаӧ бара коліс корсьны выльясӧс, а газетад кодӧс веськалӧтӧ он босьт. Мунан помкаыс — эз вӧв оланін. Сетӧм патераын олісны сӧмын Безносиковлӧн да Трофимовлӧн семьяяс; газетӧ бокысь воӧм сотрудникъяс, кӧть и вӧліны гӧтыраӧсь да челядяӧсь, олісны сиктса крестьяналӧн керкаса ичӧтик жыръясын.

Патераӧн могмӧдтӧм вӧсна Льӧмдінӧ дышпырысь локтісны том специалистъяс. Унаӧн воласны да бӧр мунӧны; мунӧны сэтшӧм районъясӧ, кӧні кӧсйысьӧны сетны квартира. Оланін абутӧмла пышйисны Льӧмдінысь весиг комсомол райкомса первой секретаръяс. Воысь муртса дырджык секретараліс Юрий Перетягин — кызь нёль арӧса инженер-механик; куим тӧлысь мысти эновтіс первой секретарлысь должностьсӧ Александр Калашников — кызь вит арӧса агроном, коді йӧзӧдавліс районнӧй газетын ассьыс зэв мича кывбуръяс. И Перетягин, и Калашников вӧліны рочьяс, кыкнанныс воисны Льӧмдінӧ вузъяс помалӧм бӧрын. Кыкнанныс вӧліны зэв шаньӧсь, авторитетаӧсь том йӧз пӧвстын, но районса власьтъяс пессисны сӧмын планъяс тыртӧм вӧсна, а оланінъяс стрӧитӧмӧдз киныс эз судз. Дай бокысь воӧм гырысь чиновникъяс (найӧс могмӧдлісны патераясӧн) водзвыв тӧдісны, мый татчӧ воисны эз дыр кежлӧ, уджалысь йӧз вӧсна тӧждысьӧм пыдди медсясӧ командуйтлісны. Чиновникъяс тӧдісны, район кӧ тыртас либӧ вӧр лэдзӧм кузя, либӧ картупель вузалӧм кузя, либӧ йӧв-яй сдайтан вося план, сідзкӧ, веськӧдлысьяслы вичмасны кутшӧмсюрӧ наградаяс.

Кык во сайын, кор район лӧсьӧдчис Коми республикалӧн нелямын вося юбилей кежлӧ, Льӧмдінын вӧлі шуӧма эштӧдны брускысь тэчӧм дас кык патераа олан керка. Уджнас веськӧдліс том техник-строитель, кодлы кӧсйысьлӧмаӧсь сэсь вичмӧдны ӧти жыр. Но кор тӧдмалас, мый сылы, ӧтка беспартийнӧй техниклы, абу сетӧмаӧсь, мунас овтӧм на выль керкаас и ӧти жырйын джагӧдчас. Ӧшалысь том мортӧс аддзас мӧд луннас керкасӧ примитысь комиссия.

Ӧдйӧ кывсис техник-строительлӧн ӧшӧдчӧм йылысь, но кутшӧм патераын помалӧма олӧмсӧ, эз явитны, мед эз кутны повны сэтчӧ овмӧдчысьяс. Кывсьыліс, керкаыс лоӧма каститчана, и олысьясыслӧн ӧтув сёрнитчӧм бӧрын корлӧмаӧсь Кӧджпомса вичкоысь попӧс пызйыны керкасӧ вежа ваӧн. Попыд волӧма, пыралӧма да вежӧдӧма став патерасӧ, тшӧтш и лӧссӧ. И сетӧма индӧд: быд патераын мед вӧлі кӧть нин ӧти ен-ӧбраз. Сідзи и вӧчасны. Каститчӧмысь йӧзыс мынӧмаӧсь. Та бӧрти Енлы эскыны кутасны весиг партбилета атеистъяс. Колӧ шуны, коми крестьяниныд сьӧлӧмнас некор эз эскыв ни Ленинлы, ни Сталинлы, ни Коммунистическӧй партиялы, а эскыліс сӧмын Енлы. Тайӧ эскӧмсӧ эз вермы пӧдтыны сӧветскӧй кадся некутшӧм агитация.

Мойвиис гӧтырнас Владимир Воробьёвлы — локтіс Тамара ордӧ дась вылас. Лыддис удачаӧн и сійӧс, мый сылӧн эм Богдан дядь, коді отсаліс велӧдчыны университетын. Гашкӧ, Володя радиыс на и ӧтувтчис Богданыскӧд Як Марьяыс да, мед вайӧдны писӧ бур мортӧдз. Володя некор эз кӧритлы мамсӧ, мый петіс эз коми мужик сайӧ. Люда чойыскӧд кӧть и абу ӧткодь вичаӧсь да оваӧсь, найӧ радейтӧны ӧта-мӧднысӧ. Коймӧд курсын велӧдчигӧн асланыс факультетса ӧткымын студенткӧд Владимир Воробьёв пырис партияӧ. Партбилеттӧм журналистыд бордтӧм лэбач кодь: вылӧ кыпӧдчыны он вермы. Гашкӧ, коркӧ и карӧ на лэччӧм лоӧ. Тӧдмасиганыс тьӧщаыс сідзи и шуис: ми пӧ Мисаилкӧд коркӧ бӧр на каям Льӧмдінӧ, а ті пӧ татчӧ карас верманныд локны.

Том гозъяӧс нинӧмӧн эз кыскы Сыктывкарыс. Найӧ вӧлі ӧзйӧмаӧсь ӧта-мӧднысӧ радейтӧмӧн, семейнӧй олӧм лӧсьӧдӧмӧн и удж вылӧ инасьӧмӧн. Ӧтитор, век жӧ, майшӧдліс Воробьёвӧс — эсійӧ...презервативнас ноксьӧмыс. Но гӧтырыслы паныд эз мун. Прав Тамараыс: водзджык колӧ сувтны кок йылӧ, а сэсся нин челядь. И мед этшаджык дӧзмӧдны верӧссӧ, резинасӧ пысалан да перъян мустӧм уджсӧ ас вылас босьтіс гӧтырыс.

Редакторлӧн кабинетын и гижис Воробьёв удж вылӧ инасян шыӧдчӧмсӧ. Кыдзи и сёрнитчылісны Юрковкӧд, сідзи и лоис: Николай Трофимов гижис приказ Владимир Иванович Воробьёвӧс ответственнӧй секретарӧн индӧм йылысь. Тайӧ должностьыс редакцияын зэв кывкутана, сылӧн уджысь тӧдчӧ газетлӧн чужӧмбаныс, ас кадӧ петӧмыс, статьяяслӧн качествоыс. Ӧд дзик быд материал, тшӧтш и аслас редакторлӧн, мый лоӧ йӧзӧдӧма, мунӧ секретарлӧн кияс пыр. Трофимов, кодлы ар нелямын вит, радейтіс газетын уджсӧ, кужис вӧзйыны колана темаяс, но эз вӧв бур руа, дай гижан сямыс вӧлі слабиник. Но мортыс помавлӧма областнӧй партийнӧй школа, сідзкӧ, верман лоны веськӧдлысьӧн. Абу юысь, а вот во сайын, кор лэччыліс карӧ редакторъяслӧн совещание вылӧ, вошлӧма слӧй вывсьыс и веськавлӧма милициялӧн пальӧдчанінӧ. Та вӧсна и чӧвтлісны редакторӧс вежысьӧдз.

Николай Прокопьевич тӧдмӧдіс выль сотрудникӧс редакцияса коллективкӧд, сэсся петісны типографияӧ, коді сулаліс редакцияыскӧд орччӧн мир туй бокас жӧ. Водзті, кор газет петіс кык лист бокаӧн, тайӧ «кулак» керкаас вӧліны и редакция, и типография. Водзынджык сыкӧд орччӧн кык судта «кулак» керка, кӧні уна во вӧлі партиялӧн райком, а ӧні — промышленнӧй партком. Нӧшта водзынджык катыдланьыс нӧшта кык судта «кулак» керка — сэні комсомоллӧн кыкнан райкомыс. Мир туй мӧдарас, комсомоллы паныдӧн бара на кык судта «кулак» керка — сэні районса милиция, и кытшалӧма ыджыд короминасӧ чутласьысь сутугаа джуджыд ӧградаӧн. Ӧграда пытшкас жытник кодь стрӧйба, сійӧ чижовка, кытчӧ вайӧны районса арестантъясӧс.

Кужлӧмаӧсь бӧрйыны олан местасӧ важ йӧзыд. Льӧмдін пуксьӧма Эжвалӧн веськыдвыв берегӧ, вывлань кыпӧдчысь нӧрыс бокшаӧ. Быд керкасянь лунвылӧ видзӧдысь ӧшиньяс пыр тыдалісны и паськыд юыс, и енэжыскӧд сӧльнитчысь мӧдлапӧлыс. Уна татшӧм керка зіль йӧзлысь мырддисны комынӧд воясӧ большевикъяс, уна зіль крестьянинлысь жугӧдісны судьбасӧ.

Типографияын вӧлі нин сійӧ кадся выль техника: строкаяс кисьтан линотип, печатайтчан да бумага вундалан машинаяс. Уджалісны медсясӧ анюлов — верӧсаяс и верӧстӧмъяс, но ставныс аслысног мичаӧсь. Вӧлі кӧ гӧтыртӧм, позис эськӧ бӧрйысьны Воробьёвлы. Со, эсійӧс эськӧ бӧрйис — кузиник, вӧсньыдик, еджгов юрсиа, ичӧтик тшӧтшыд ныра, аканьлӧн кодь мичаник чужӧма нывсӧ. Видзӧдӧмпыръяысь, ар кызь вита. Сы дінӧ и нуӧдіс Трофимов, шуис:

— Владимир Иванович, тӧдмасьӧй: тайӧ — Клавдия Александровна, типографияса бригадир. Сы дінӧ верман шыӧдчыны любӧй юалӧмӧн.

— Но менӧ кут шуны прӧстӧ Кланяӧн, — мичаа нюмъяліс бригадир.

— А менӧ прӧстӧ Володяӧн.

— Клавдия Александровна, петкӧдлы кӧні мый, тӧдмӧд пӧдругаясыдкӧд, — шуис редактор и петіс.

Медыджыд жырйыс наборнӧй цех. Сэтчӧ и чукӧртчисны нывъяс — линотиписткаяс, печатницаяс, верстайтчысьяс, наборщицаяс, мед тӧдмасьны выль ответственнӧй секретаркӧд. Бригадир индывліс кинас да шуліс сӧмын нимнысӧ: Катя, Зоя, Роза, Саня, Нина, Аня, Ия... Вӧліны нӧшта куим том ныв, кодъяс велӧдчӧны татчӧс типографияын линотиписткаясӧ да наборщицаясӧ. Сэсся тані жӧ и кутасны уджавны. Ӧд газетысь ӧтдор, типографияын печатайтӧны и районса учреждениеяслы да организацияяслы быд сикас бланокъяс.

Воддза куим номерыслы газетлысь макетсӧ вӧчны Воробьёвлы отсаліс Устинья Михайловна Микушева. Сійӧ ачыс вӧзйысис секретарысь письмӧяс отделӧ. Устинья Михайловна эз вӧв льӧмдінса, но высшӧй партийнӧй школа помалӧм бӧрын уджавліс нин татчӧс газетын редакторӧн, а сэсся мунліс чужан районас — Емдінӧ. И со, вояс кольӧм бӧрын, нелямын вит арӧса ӧтка ань бара на веськаліс Льӧмдінӧ. Редакторӧс вежысьӧн лоис Безносиков, кодлы паныд вӧлі редактор, но тадзи корис коллектив.

Паныд сувтіс, тӧдӧмысь, сы вӧсна, мый сэк, кор газет вӧлі кык лист бокаӧн на, Николай Трофимов йылысь петіс «Чушканзі» журналын юр янӧдана неыджыд заметка — «Тяпкин-Ляпкинлӧн гижӧдъяс». Вежон кык мысти «Вӧр фронт» веськаліс ёсь перӧ йылӧ: «Югыд туй» газет йӧзӧдіс «Комиӧн нисьӧ рочӧн» статья, кӧні бара на вель чорыда гогналӧмаӧсь сэтчӧс редактор Трофимовӧс кывйӧн омӧля вӧдитчӧмысь. Таысь сійӧ думсьыс мыжаліс Безносиковӧс, коді сэки эз уджав редакцияын.

Кык лист бока газеттӧ кык морт и дасьтылісны: редактор да ответственнӧй секретар . Печатьын критика улӧ Трофимов веськаліс буретш сэк, кор секретарыс, коми кыв бура тӧдысь ань, шуисны Александра Фёдоровнаӧн, вӧлі отпускын. Сідзкӧ, газетын петісны сӧмын редакторӧн дасьтӧм гижӧдъяс. Дерт жӧ, Трофимов некыдз эз виччысь, мый республикаса печатьын тадзи сераласны сы вылын. Но гижӧдъясыслӧн авторнас эз вӧв Безносиков, а псевдонимӧн кырымасьӧм сатирик Матвеев. Сэки республикаса газетъясын частӧ петавлісны ёсь гижӧдъяс «Печатьлы обзор» пас улын, кӧні сёрниыс мунліс районъясса да каръясса газетъяс йылысь. Трофимов чайтліс, быттьӧкӧ Безносиков метитӧ сы местаӧ да вот и гижис. Ӧд Семён Иванович ӧкмыс во чӧж, 1944–1953 воясӧ, редакторавліс нин тані. Босьтны кӧ газет котыртчӧмсянь, Безносиков вӧлі дас нёльӧд редакторӧн, сы моз татшӧм дырсӧ некод на эз уджавлы.

Безносиков бӧрын редакторӧн индісны Александра Фёдоровна Мишаринаӧс, но во мысти партиялӧн обком мӧдӧдіс татчӧ выль мортӧс — Ленинградса ВПШ помалысь Устинья Микушеваӧс. Александра Фёдоровна кольччис кывкутысь секретарӧн. Кык ань, пӧшти ӧткодь арлыдаӧсь, уджалісны ӧтлаын вит во. Ветымын кӧкъямысӧд воын Микушева муніс Льӧмдінысь. Сійӧс, верӧстӧм да семьятӧм аньӧс, тані нинӧм эз кут. Сы бӧрын и воис редакторавны Николай Трофимов, ачыс Сыктыв районса, ӧти пӧрйӧ уджавліс нин Льӧмдінса райкомлӧн пропаганда да агитация отделын.

Отпускалігас и лыддьӧма Мишаринаыд ассьыныс газетсӧ дивитана гижӧдъястӧ. Воис да, вежон мысти и гижис шыӧдчӧм, медым мездісны секретарысь. Мунӧмыслысь збыль помкасӧ Трофимовлы сідз эз и висьтав. Аньыд, тыдалӧ, дӧзмӧма и со на мыйысь: газетлы макетсӧ сійӧ вӧчӧ, редакцияӧ воӧм письмӧяс дасьтӧ, тшӧтш и редакторлысь статьяяссӧ шыльӧдӧ, йӧзӧдан выйӧдз вайӧдӧ, а газет пельӧсын Трофимов кырымасьӧ. Вот и петіс терпенньӧсьыс. Насеруас, мед корсьӧны мӧд секретарӧс. Александра Фёдоровна школаӧ вермас мунны, коми кыв да литература урокъяс нуӧдны. Кор аньлы тырис нелямын ар, Трофимов эз вӧзйы сійӧс весиг райкомлӧн да райисполкомлӧн почёт грамота вылӧ, кӧть и Мишарина та йылысь гарыштліс.

Кор партия обкомсянь юӧртісны газет ыдждӧдӧм йылысь, Трофимов босьтчис корсьны сэтчӧ уджалысьясӧс. Райкомса первой секретар Кузнецов ӧлӧдіс редакторӧс: мед пӧ быд морт вӧлі сӧгласуйтӧма райкомкӧд. Партиялӧн районнӧй комитет кӧсйысис быд ногыс отсавны кадръяссӧ корсьӧмын. Вӧлі шуӧма, мед унджык сотрудникыс лои ас районысь, и нӧшта бурджык, Льӧмдінысь кӧ. Трофимов вӧчис список рабселькоръяслысь, кодъяс частӧджык да бурджыка гижӧны газетӧ. На лыдын унджыкыс льӧмдінсаяс: «Рассвет» колхозысь фермаса учётчик Нестеров, милицияса сержант Морохин, ӧти учреждениеса бухгалтер Тарабукин, райкомса инструктор Гичев, орчча сиктса колхозысь агроном Кочанова.

Тайӧ списокнас и пырис редакторыд Кузнецов дінӧ. Комын сизим арӧса первой секретар, Абъячойын чужлӧм коми мужик вӧлі ыджыд да ён, мышкыра, видзӧдіс морт вылад сідз, быттьӧ кӧсйӧ тэнӧ люкавны. Син пырыс нуӧдіс списоксӧ да шуис:

— Ӧдвакӧ мыйкӧ вермасны вӧчны газетад милицияса сержант да колхозса учётчик. А вот Гичевӧс райком сетас, мед журналисталӧ. Нӧшта ӧтитор: колӧ шыӧдчывны райком нимсянь газетса ветеранъяс дінӧ. Тӧд вылын ме кута Безносиковӧс, Микушеваӧс, Мишаринаӧс. Ставныс опыта газетчикъяс, вӧвлӧм редакторъяс. Мыйла эськӧ найӧс не корны? Куш селькоръясӧн газетыд оз артмы.

— Кутам примитны испытательнӧй срокӧн. Оз кӧ кут артмыны, дыр видзны ог кутӧй. Позьӧ шыӧдчывны и ветеранъяс дінӧ.

— Ладнӧ, уджалӧй пропаганда да агитация отделкӧд. Райкомсянь ӧти корӧм: мед петны кутіс бур газет!

Списокнас редактор пырис отделӧн веськӧдлысь Маргарита Андреевна ордӧ. Колӧ шуны, и партия райкомын, и райисполкомын ыджыд и ичӧт чинаясыс вӧліны комияс. Правда, кодсюрӧ рочасис, кӧть и шогмытӧма.

— Николай Прокопьевич, сӧмын на звӧнитлісны обкомсянь, печать секторсянь, и юасисны редакцияӧ кадръяс йылысь, — чолӧмасьӧм бӧрын шуис Маргарита Андреевна.

— Ме сійӧ жӧ могнас, сӧмын на вӧлі Кузнецов ордын со тайӧ списокнас.

— Обкомсянь вӧзйӧны кык мортӧс, ме пасйи нимнысӧ. Ӧтиыс Степан Оньков, уджавлӧма Айкатыласа редакцияын, гӧтырыс линотипистка. Мӧдыс Александр Ганов, велӧдчӧма корреспондентъяслӧн курсъяс вылын, стажируйтчӧма республикаса газетъясын, гӧтыра. Бур кандидатураяс?

— Бур эськӧ, но налы ковмас оланін.

— Ме висьталі: оланінъясӧн, мися, могмӧдны ог вермӧй. Ковмас аслыныс корсьны патераяс. Ме тай кымын во нин ола кӧзяйка ордын.

— Тэ, Маргарита Андреевна, ӧтка, кага ни баля.

— Вот лоас коркӧ аслам квартира, сэки и пета верӧс сайӧ. Вӧр лэдзысьяслы кымын посёлок нин быдмис, а Льӧмдінын некытчӧ овмӧдны специалистъясӧс.

12

Нёль лист бока газет лэдзигкежлӧ райком вынсьӧдіс редакцияын уджалысьясӧс. Списокын индылӧмысь босьтісны сӧмын Гичевӧс да Тарабукинӧс, кыкнаннысӧ куим тӧлысь кежлӧ. Тайӧ каднас кӧ асьнысӧ петкӧдласны бур боксянь, кутасны уджавны и водзӧ. Ветеранъяс пӧвстысь локтіс редакцияӧ Безносиков, воисны семьяяснас и Оньков да Ганов. Кодлы кутшӧм отделӧн веськӧдлыны, приказсӧ гижис Трофимов райкомкӧд сёрнитчӧмӧн. Редактор босьтчис велӧдны секретарӧ Аверьян Гичевӧс, а Степан Оньковӧс индіс асьсӧ вежысьӧн. Тарабукинысь ӧтдор, коллективын журналистъяс пӧвстысь ставныс коммунистъяс. Гичевӧс бӧрйисны парторганизацияса секретарӧн. Сылы ар кызь сизим — кызь кӧкъямыс, рытъя школаын помавлӧма кӧкъямыс класс, сэсся Вӧлӧгдаын куим вося совпартшкола. Райкомын инструкторалігӧн гижавліс газетӧ партсобраниеяс йылысь гажтӧминик статьяяс. Гӧтыртӧм. Ачыс абу дзик льӧмдінса и олӧ ӧти пӧрысь тьӧт ордын. Кывсьыліс, каньялӧ пӧ Маргарита Андреевна бӧрся.

Медводдза гижӧдсяньыс асьсӧ бура петкӧдліс Александр Тарабукин. Шӧр школасӧ сійӧ помавліс эзысь медальӧн, кооптехникумын велӧдчис бухгалтерӧ. Гӧтрасис кагаа нывбабакӧд, коді уджаліс связьын, мӧд ног кӧ, пошта вылын. Сэсся и ассяньыс пи чужис. Йӧз дінӧ сибалысь, зэв варов морт: зумыд нюз ныра, сьӧд юрсиа. Медводдза лунъяссяньыс пырӧдчис районлӧн экономикаӧ, бура тӧдіс коми кыв. Летучкаяс вылын дивитліс гижӧдъяс, кӧні вывтіасьлісны роч ног шуӧмъясӧн. Вӧлі сёрнитчӧма тадз: машинка улысь став статьясӧ вайны редакторӧс вежысьлӧн пызан вылӧ. Оньковӧн лыддьытӧг эз веськавлы редакторлӧн киӧ ни ӧти гижӧд.

Эз кокниа сетчы газетын уджыс Аверьян Гичевлы. Думсьыс каитчис татчӧ локны кӧсйӧмсьыс. Тӧлысь мысти нин петіс райкомӧ, шыӧдчис Маргарита Андреевна дінӧ:

— Абу газетчик ме, Маргарита Андреевна. Менсьым уджӧс вӧчӧ ачыс редактор. Яндзим мен.

— Он-ӧ бӧр думайт локны?

— Локті эськӧ, да Кузнецов дінас шыӧдчынысӧ ог лысьт.

— Тэ пыдди некодӧс на эз босьтны. Кӧсъян кӧ, ме сёрнитла Даниил Алексеевичкӧд.

— Сёрнитлы нӧсь.

Аверьян Гичевлысь коллективысь мунӧмсӧ некод эз жалит. Кывкутысь секретарӧн лоис Ганов. Коліс корсьны бара выль сотрудникӧс. Бур коми газетчиктӧ аддзыны збыльысь зэв сьӧкыд. Кад кольӧм бӧрын редакцияса коммунистъяс чукӧртчылісны асланыс восьса собрание вылӧ, кытчӧ волісны и Аверьян Гичев да Маргарита Андреевна. Корлісны тшӧтш и партбилеттӧмъясӧс — Тарабукинӧс, фотокорреспондент Шалагиновӧс, корректорӧс, бухгалтерӧс, секретар-машинисткаӧс, типографияса бригадирӧс. Первичнӧй парторганизацияса секретарӧн бӧрйисны Оньковӧс. Соборуйтісны дыр, ӧта-мӧднысӧ пинявтӧг. Сувтӧдісны медшӧр мог: паськыда да пыдісянь петкӧдлыны районлысь экономика да культура, лэдзны быд боксянь мича да лыддяна газет.

Квайтымын кыкӧд вося январ. Район пасьтаын мунӧны партийно-хозяйственнӧй активлӧн собраниеяс, кӧні уджалысь йӧз босьтӧны выль кӧсйысьӧмъяс. Быд собрание вылын кодкӧ эм либӧ партия райкомысь, либӧ райисполкомысь. Прупт леспромхозлӧн актив вылӧ мунӧ ачыс райкомса первой секретар Кузнецов.

— Мен колӧ корреспондент, коді эськӧ бура вермис петкӧдлыны активлысь собраниесӧ, — редактор дінӧ телефон пыр шыӧдчис Даниил Алексеевич. — Леспромхоз кӧсйӧ чукӧстны районса став вӧр лэдзысьясӧс срокысь водз тыртны вося планъяс.

— Верма ачым кайлыны, — вочавидзис Трофимов.

Недыр чӧв олӧм бӧрын трубкаын кыліс гӧлӧс:

— Меным вот Аверьян Гичев сӧветуйтӧ босьтлыны Тарабукинӧс. Сійӧ пӧ бура гижӧ экономическӧй темаяс вылӧ. Мед аски дас час асыв кежлӧ локтас райкомӧ, кутам кайны райкомлӧн машинаӧн. — И пуктіс трубкасӧ.

Эз кажитчы тайӧ сёрниыс Трофимовлы, инас эз кут ӧшйыны. И вӧлі мыйысь: ӧд первой секретарь вылӧджык пуктіс беспартийнӧй Тарабукинӧс редакторӧс серти. Гашкӧ и, збыльысь тадз? Редакторлысь авторитетсӧ торъя нин ёна уськӧдіс эсійӧ «Чушканзіыс», кӧні Николай Трофимовӧс шуӧма Тяпкин-Ляпкинӧн. Льӧмдінсаяс сійӧ заметкасӧ эз на вунӧдны.

Райкомлӧн «козлик» гуранъясті кӧза моз кокниа чеччалігтыр тюрис Лӧгинъяглань. Сизимдас версттӧ тӧвся туй кузя мунісны ӧдйӧ. Мед эз ло манитӧма йӧзсӧ, активсӧ шуисны нуӧдны вӧскресенньӧӧ куим чассянь, посёлокса клубын. Кадыс вӧлі на, и Тарабукин босьтчис корсьны газетӧ материалъяс. Собрание воссьытӧдз кӧ гырысь начальство чукӧртчис леспромхозлӧн контораӧ, то мукӧдыс — клубӧ. А корисны актив вылас куимнан лесопунктсьыс начальникъясӧс, мастеръясӧс, водзмӧстчысь бригадиръясӧс да механизаторъясӧс, коммунистическӧя уджалысь ударникъясӧс. Тарабукин вевъяліс сёрнитны вель унакӧд. Ыджыд интервью босьтіс бригадир-механик Эмиль Адамлысь, коді веськӧдлӧ Лӧгинъягас техника дзоньталан бригадаӧн.

Собрание пансис кыпыда. Президиумын, гӧрд эжӧда кузь пызан сайын, пукалісны леспромхозса директор Баранов, партийнӧй организацияса секретар Морохин, партия райкомса первой секретар Кузнецов, «Льӧмдінлес» комбинатса директорӧс вежысь Костин, ОРС-са начальник Королёв, коммунистическӧя уджалысь ударник, МАЗ–501 машинавывса шофёр Ковалик, коді пятилеткалӧн куим воӧн тыртіс нёль вося план. Сёрнитісны унаӧн да пӧся, вайӧдісны уна лыдпас, казьтылісны бура уджалысьяслысь нимъяс. Леспромхозын коммунистическӧй уджвывса ветымын ударник, быдса бригадаяс коммунистическӧя уджалысь коллективъяс.

Лазарь Костин висьталіс вӧр лэдзысьяслӧн посёлокъясын оланінъяс, культурно-бытӧвӧй учреждениеяс стрӧитӧм йылысь.

— Кутасны и водзӧ быдмыны да мичаммыны посёлокъяс, — тӧдчӧдіс Лазарь Кузьмич. — Таво тіян леспромхозын лоӧ сдайтӧма кык сюрс витсё квадратнӧй метр оланін. Стрӧитам выль магазинъяс, столовӧйяс; сэн, кӧн вӧліны начальнӧй школаяс, лоасны кӧкъямыс вося да шӧр школаяс.

А со мый юӧртіс ОРС-са начальник Мисаил Королёв:

— Мед бурджыка могмӧдны рабочӧйясӧс да налысь семьяяссӧ, Зимстан посёлокын таво лоӧ котыртӧма подсобнӧй овмӧс, кӧні кутасны видзны тшӧгӧдӧм вылӧ сё порсь. Оз лоны некутшӧм падмӧгъяс и йӧзӧс сёян-юанӧн да кӧм-паськӧмӧн могмӧдӧмын.

Сюся кывзіс став тайӧ сёрнисӧ газетчик Тарабукин и ыджыда пасйис аслас блокнотӧ: «Эк эськӧ, тадзи жӧ кӧ вӧлі миян сикт-грездъясын!»

И Зимстан, и Лӧгинъяг посёлокъяслы подув пуктысьясӧн вӧліны бокысь вайӧм йӧз. Зимстанын медводдза стрӧйбаяссӧ кыпӧдісны 1932 воын спецпереселенецъяс. Лӧгинъяг чужис сёрӧнджык — война бӧрын, кор сэтчӧ вайисны дас нёль власовецӧс да кык бандеровецӧс. Ӧні тані вынйӧра техникаа лесопунктъяс, кӧні уджалӧны уна сё рабочӧй, медсясӧ найӧ, кодъяс медасьӧмӧн локтісны ыджыд страналӧн уна обласьтысь. Мездмӧм бӧрын эз ставӧн мунны гортаныс и спецпереселенецъяс да власовецъяс пӧвстысь.

Тарабукин бӧрсӧ локтіс райкомлӧн машинаӧн жӧ. Туйын Кузнецов сетіс сылы ӧткымын индӧд:

— Колӧ ставнас, нинӧм вежлавтӧг, йӧзӧдны районса став вӧр лэдзысьяс дінӧ шыӧдчӧмсӧ, кодӧс кутам ошкыны партия райкомлӧн бюро вылын. Собрание йылысь отчётсӧ колӧ сетны паськыда, газетыдлӧн мӧд да коймӧд лист бокъясын. Талун вӧскресенньӧ, четвергса номерӧ удитан дасьтыны?

— Рочӧн кӧ йӧзӧдны, вевъяла. — Тарабукин, тыдалӧ, кутіс тӧд вылас, мый шыӧдчӧмыс лоӧ пӧшти быдса лист бок и сійӧс комиӧдӧм вылӧ мунас уна кад.

— Сӧмын рочӧн. Районса вӧр лэдзысьяс пӧвстын кызвыныс мукӧд национальностя йӧз, кодъяс коми кывсӧ оз тӧдны.

— Та йылысь водзвыв колӧ сёрнитчыны редакторкӧд.

Сёрнитчисны. Став материалсӧ Тарабукин дасьтіс рочӧн газетлӧн кык лист бокӧ тӧрмӧн. Машинисткаӧн печатайтӧм бӧрын пыртіс редакторлы. Асьсӧ Трофимов мӧдӧдіс командировкаӧ стрӧитчысь выль посёлокӧ — Дереваннӧйӧ. Тшӧктіс котыртны статья лесопунктса начальник нимсяньыс. И сетіс сроксӧ ӧти лун — середа. Четвергӧ пӧ летучка кежлӧ мед вӧлін редакцияын. Тадзнад, статьясӧ ковмас гижны аслыс, а кырымавны начальниксӧ. Татшӧм модаыс газетчикъяслӧн уджын вӧлі паськалӧма вель ёна. Ӧтарас и мӧдарас сюрис пӧпутнӧй машина, тӧвся туйнад машинаыс ветлӧ уна, районӧ вайӧны быдсикас грузсӧ.

Летучка вылӧ Тарабукин воис ас кадӧ. Юӧртіс редакторлы: сёрнитчим пӧ да, начальник нимсяньыс и кута гижны. Летучкаыс муніс Трофимовлӧн кабинетын, быд сотрудниклӧн киын свежӧй «Ленинскӧй правда» газет. Мӧд да коймӧд лист бокас выліас ыджыд букваяса гижӧд: «Пруптский леспромхоз выходит на передний край». Номерсӧ донъялысь Безносиков кызвыннас ошкис сійӧс, чуксаліс ёртъяссӧ ёнджыка гижны сиктса олысьяслӧн тӧжд-могъяс йылысь. Сэсся сёрнитісны сы йылысь, коді мый вӧзйӧ локтан субӧтася номерӧ. Разӧдчӧм водзвылын гӧлӧссӧ сетіс Оньков:

— Николай Прокопьевич, ме шыӧдча тіян дінӧ редакцияса да типографияса коллективъяс нимсянь. Семён Иванович Безносиковлы регыд тырӧ ветымын ар. Ми эськӧ кӧсйим, мед ті дасьтінныд документъяс кутшӧмкӧ ыджыдджык награда вылӧ.

— Ладнӧ, думыштла, — нюмыртліс вомсӧ редактор. — А ӧні сос пуджӧмӧн уджӧ.

Колис час кымын и Оньковлӧн пызан вылын триньӧбтіс телефон. Звӧнитіс райкомсянь Аверьян Гичев:

— Степан Викторович! Тарабукинӧс аслас кабинетӧ корӧ Кузнецов. Ӧти кокыс мед сэн, мӧдыс — тан!

— Тарабукин, жыво райкомӧ! Корӧ пӧ первой секретар аттьӧавны газетад талунъя отчётсьыд, — ассяньыс содтӧмӧн шуис Оньков.

— Збыль? — ыджыд нырсӧ тільыштіс Тарабукин.

— Звӧнитліс Гичев. Сідзкӧ, збыль.

Пальтотӧгыс, ӧтпӧлӧсӧн и котӧртіс райкомад.

— Здравствуйте, Даниил Алексеевич! — тырӧм лов шыӧн нимкодя чолӧмасис Тарабукин. — Корлінныд?

Первой секретар пукаліс пызан сайын, ныр улас паськӧдӧма «Ленинскӧй правда». Сійӧ вӧлі сэтшӧм скӧр, чеччас кӧ, ыджыд кулакнас вермас кучкыны газетчикӧс.

— Тарабукин, гижигад думайтін юрнад али сітаннад?! — ичӧтджык чинаясӧс районса медыджыд коммунист шуліс сӧмын овнас, дай ныр на ныр сёрнитігӧн вермис матькыштлыны.

— Юрӧн эськӧ да, — нурбыльтіс Тарабукин, виччысьтӧмысла быттьӧ кӧдзыд ваӧн койыштісны.

— Ноко висьтав, кымын тысяча кубометр вося планысь вывті кӧсйысис сетны Пруптскӧй леспромхозыд?

— 20 тысяча.

— Мыйла эськӧ газетад гижӧмыд 2 тысяча?

— Сэтшӧмтор эз вермы лоны.

— Со! Кӧні нольыс? Тайӧ вредительство!

— Сё лешак, мыйла нӧ тадз? Ме гижлі лыдпасъясӧн 20 тысяча. Машинка вылын печатайтӧм текстас ставыс вӧлі правильнӧ. Кодкӧ черкнитӧма нольсӧ! Менам профессияӧй бухгалтер и лыдпасъяс бӧрсяыд видзӧда зэв сюся.

— Коді сетіс текстсӧ наборас?

— Ме да Ганов тӧрыт вӧлім командировкаын и полоса вывсьыс корректурасӧ лыддьыны эг вермы. Наборас вермис сдайтны сӧмын ачыс редактор.

Кузнецов корис аслас кабинетӧ Гичевӧс. Райкомса кӧзяин аслас инструктор водзӧ сувтӧдіс мог: корсьны мортсӧ, кодлӧн мыж вӧсна официальнӧй текстын петіс татшӧм дӧсаднӧй ӧшыбкаыс. Дыр корсьысьны эз ков. Тарабукин вайис Гичевлы и ки помысь гижӧмсӧ, и машинка вылын печатайтӧм текстлысь мӧд экземплярсӧ. Кыкнанлаас правильнӧ. Колис видзӧдлыны сӧмын корректорлӧн пызан вылысь первой экземплярсӧ, мый серти и наберитіс линотипистка. Сэні нольсӧ черкнитӧма! Коді? Вермис черкнитны сӧмын редактор. Сыысь ӧтдор текстсӧ некод эз лыддьы. Полоса вылысь лыддисны газетын мунысь став гижӧдсӧ корректор да дежурнӧй. А дежуритіс Безносиков, коді лыдпасъясыдлы эз сет некутшӧм тӧдчанлун.

Субӧтася номерын медводдза лист бокас петіс веськӧдӧм: сэтшӧмтӧ гижӧдын пӧ 2 тысяча кубометр пыдди колӧ лыддьыны 20 тысяча кубометр. Сійӧ жӧ лунас ӧбед бӧрын вӧлі партия райкомлӧн бюро, коді чукӧртчис Пруптскӧй леспромхозлысь районса став вӧр лэдзысьяс дінӧ шыӧдчӧмсӧ ошкӧм могысь. Трофимов эз вӧв ни бюроса, ни бюроӧ членӧ кандидатӧн, но заседание вылӧ корлісны кыдзи райкомса членӧс да редакторӧс. Николай Прокопьевичлы сетісны партийнӧй выговор, кӧть и газетын ӧшыбкаысь став мыжсӧ ӧшӧдіс Тарабукин да Безносиков вылӧ.

Бӧрынджык лои тӧдса: вӧлӧмкӧ, бюро вылӧ петтӧдз на, Трофимов гижӧма и Тарабукинлы, и Безносиковлы выговор сетӧм йылысь приказ. Такӧд йитӧдын, Оньков, ёртъясыскӧд сӧветуйтчӧм бӧрын, шуис чукӧртлыны восьса партийнӧй собрание. Коллектив кӧсйис докажитны, мый газетын ӧшыбкаысь мыжаыс ӧтнас редактор Трофимов, и мед бӧр киритіс ассьыс приказсӧ. Но буретш сійӧ лунас, кор вӧлі шуӧма нуӧдны собраниесӧ, Николай Прокопьевич самолётӧн лэбис Сыктывкарӧ районнӧй газетъясса редакторъяслӧн совещание вылӧ. Лэбис кык лунӧн водзджык. Редакцияса да типографияса коллективъяслысь ӧтувъя собраниесӧ ковмис вуджӧдны сёрджык кад кежлӧ.

Трофимовлӧн карысь локтӧдз на поштальон вайис редакцияӧ письмӧ, кӧні конверт вылас вӧлі штамп: «Сыктывкарский медвытрезвитель». Редакторӧс вежысь Оньков восьтіс конвертсӧ, лыддис вомгорулас фирменнӧй бумага вылысь: «...Николай Прокопьевич Трофимов, находясь в нетрезвом состоянии, был пойман патрульной службой милиции на улице Кирова в 17 часов и доставлен в медвытрезвитель... О противоправных действиях редактора Лемдинской районной газеты сообщено также в обком партии и районный комитет КПСС... Начальник Сыктывкарского медвытрезвителя...» Сэсся лыддис гораа мукӧдлы кывмӧн. Кадпас сертиыс кӧ, Трофимов веськавлӧма пальӧдчанінӧ Льӧмдінсянь карӧ лэччан лунас жӧ. Степан Викторович кӧсйис нин гижны собрание йылысь выль юӧртӧм, пасйыны сэтчӧ: кутам пӧ видлавны редактор Трофимовлысь персональнӧй делӧ, но шуис нӧрӧвитлыны, виччысьлыны, мый шуас райком.

Ставыс тайӧ вермис и не лоны, газетын ӧшыбкаысь кӧ мыжсӧ редактор эз сӧлӧд мукӧд вылӧ да эз гиж выговоръяс. Сэк эськӧ парторг Оньков эз кыпӧд сёрни собрание нуӧдӧм йылысь. Сідзкӧ и, Трофимов эськӧ эз лэччы карас кык лунӧн водзджык. Ӧд сійӧ думсьыс пышйис собрание вылысь. Пальӧдчанінӧ редакторлӧн веськалӧмыс — позор! Коллектив виччысис редакцияын вежсьӧмъяс. И найӧ лоисны. Вежсьӧмъясӧдз на Безносиков ассьыс юбилейсӧ пасйис ёртъясыскӧд гортас, награда пыдди Трофимовсянь выговорӧн.

Вежон-мӧд мысти Льӧмдінса газетӧ редакторӧн индісны районса войтырлы дзик на тӧдтӧм морт Иван Егорович Юрковӧс. Косіник, тӧдчана бан лыа, быттьӧ важӧн нин абу сёйлӧма; шочиник дзор юрсиа, паськыд дзор синкыма — код тӧдас, кутшӧм рӧма вӧвлӧма юрсиыс томдырйиыс; абу вылӧ пуксьысь и зэв шань. Коллективкӧд тӧдмасян лунӧ шуис:

— Менам киын приказъяса книга. Сэні куш ӧлӧдӧм да выговор и абу некодӧс аттьӧалӧм. Талунсянь кутам уджавны дружнӧя, ӧта-мӧдӧс пыдди пуктӧмӧн да кывкутӧмӧн. Райком бюролӧн шуӧм серти, Николай Прокопьевич Трофимов лоӧ менӧ вежысьӧн; Степан Викторович Оньков кывкутӧ видз-му овмӧс юкӧн вӧсна.

Юрков сідзжӧ юӧртіс: райкомӧ Княжпогостсянь звӧнитлӧма Устинья Михайловна Микушева. Эм кӧ пӧ места, верма локны уджавны редакцияӧ. Льӧмдінысь мунлӧма сійӧ нёль во сайын. Корим пӧ, мед локтас.

...Вот татшӧм вӧлі газетын уджалан руыс Владимир Воробьёвлӧн редакцияӧ локтӧдзыс. Иван Егорович уджаліс регыд, во мысти кымын лэччис Сыктывкарӧ.

13

Газет вочасӧн лоис йӧз пӧвстын зэв лыддянаӧн, содіс сылӧн тиражыс. Выль оборудованиеӧн озырмис типография. Мастер-наладчикӧн мӧд районысь воис уджавны сэтчӧ Альберт Ляшев. Сійӧ жӧ лоис и типографияса директорӧн. Редакциялы сетісны гӧрд рӧма «Москвич» и босьтчис тшӧтш шофёравны. Тӧвся туйӧн кӧ позис на ветлыны сыӧн, то гожӧмнас ылӧдз мунны он вермы. Том гӧтырыскӧд Ляшев оліс крестьянскӧй керка джынйын, Ӧльӧксан Тарабукинъяссянь неылын. Рытъяснас Тарабукин волывліс Альберт ордӧ шахматасьны, корсюрӧ сьӧрас водкаӧн. Ӧтиысь волігӧн Ляшев тӧдмӧдіс воча вокыскӧд.

— Генрих, — киӧн чолӧмасигмоз висьтасис гӧсьт.

— Тырвыйӧсӧ Генрих Степанович Ляшев, — содтіс Альберт. — Воис Сыктывкарсянь командировкаӧ. А тэ, Саша, личӧдчы, чай кутам юны, сэсся позьӧ и шахматасьны.

— Матвей Ӧльӧксан, — вочавидзис Тарабукин и кыскис питшӧгсьыс водка доз. — Гашкӧ, журналист жӧ да?

— Абу. Комсомоллӧн обкомсянь, тӧдмася посёлокъясын том йӧзлӧн уджӧн да олӧмӧн.

— А туйтӧ кытчӧ кутан? — Тарабукин сёрнитіс ас кодьыс арлыдакӧд да важ тӧдсакӧд моз.

— Зимстанӧдз, тшӧтш и Лӧгинъягӧ кӧсъя сувтлыны. — Ӧльӧксанлӧн юасьӧмыс эз кажитчы Генрих Степановичлы и вочавидзліс сідз-тадз.

— Ме вӧвлі Лӧгинъягад, мича посёлок. Райкомса первой секретар сьӧрсьыс босьтліс партхозактивлӧн собрание вылӧ, и нажӧвиті выговор. Регыд лоӧ кык во сэксянь.

— Мыйысь? — юаліс Альберт, коді сэки эз на вӧв татчӧс типографияын и выговор йывсьыс нинӧм эз тӧд.

— Менам статьяын ӧшыбкаысь. Трофимов ачыс дзугӧма ӧти лыдпас, а мыжалісны менӧ да дежурнӧй редактор Безносиковӧс.

— Абу шань морт Трофимовыд, — чӧвтіс Альберт. — Локтас типографияӧ да век бука плеша. Неважӧн кино водзвылын петкӧдлісны фашизм йылысь киножурнал. Трофимовыд чужӧмнас мыйӧнкӧ да мунӧ Муссолинилань.

— Ставӧн жалитам, Юрковыд пыдди бӧр пуктісны редакторавны Трофимовтӧ да.

Кор пуксисны пызан сайӧ и Тарабукин восьтіс сулея пробкасӧ, Генрих Степанович водзвыв ӧлӧдіс:

— Ме кута юны сӧмын чай.

— Дзик ютӧм али мый? — шензьыштіс Ӧльӧксан. — Гашкӧ, он куритчы ни?

— Ог.

— Вот тайӧ комсомолеч!

Ӧльӧксанлӧн варов вомыс эз тупкысьлы. Юыштіс да нӧшта на варовмис:

— Воан Лӧгинъягад да пырав чаюйтнытӧ менам тӧдса ордӧ, шуӧны Эмиль Эмильевичӧн.

— А овыс кыдз? — тӧдсаыслысь ним-вичсӧ шуӧм бӧрын гӧгрӧсмылісны синъясыс Генрих Степановичлӧн.

— Овыс — Адам. Уджалӧ бригадир-механикӧн. Ме сыкӧд дыр сёрниті, уна бур кыв висьталіс аслас ёртъяс йылысь, и ачыс зэв шань. Узьны весиг менӧ гортас корис, но кольччыны кадыс эз вӧв, бӧрсӧ локті райкомлӧн сійӧ жӧ машинанас. Кӧсйыси мӧдысь на волыны; очерк, мися, гижа Эмиль Эмильевич йывсьыс. Пыр на кайлӧмӧй эз ло.

— Немеч, буракӧ, национальностьыс?

— Немеч, ар ветымына. Немечыд уна миян районын, весиг районса главнӧй врачным немеч — Роберт Эмильевич Шумахер, зэв жӧ шань морт. Рочсермунӧм ӧд районным. Посёлокъясад унджыкыс мукӧд сёрниа йӧз, власовецъясыд унаӧн кольччисны, коммунистическӧя уджалысь ударникъясӧн лоисны. Правда, ыджыд веськӧдлысьясыд комияс, кӧть и кодсюрӧыс рочасьӧ.

Альберт да Ӧльӧксан босьтчисны венласьны шахматӧн. Пырджык вермыліс Тарабукин. Генрих Степанович пукаліс накӧд орччӧн, мыйкӧ ёна думайтігтыр видзӧдіс ворсӧмнысӧ. Ӧльӧксан эськӧ корис ворсны сійӧс, кӧть нин ӧти партия, но мӧдыс эз кӧсйысь.

— Генрих Степанович, ме вот некыдз ог гӧгӧрво ӧтитор, — ассьыс сёрнисӧ водзӧ нуӧдіс Тарабукин. — Война бӧрад вайӧм йӧзсӧ мыйла мӧдӧдісны сьӧд вӧр шӧрӧ стрӧитны выль посёлокъяс, а эз разӧдны киссьӧм колхозъясӧ? Сиктъясыд эськӧ эз вӧвны ӧнія моз коньӧр кодьӧн. Примерысла ылӧ мунны оз ков. Босьтам миянлысь Льӧмдін. Локтӧны татчӧ уджавны выль и выль йӧз — том специалистъяс, служащӧйяс, кодсюрӧ семьяясӧн, а юр сюянін оз сетны. Абу! Сетнысӧ нинӧм! А ӧд сійӧ жӧ власовецъясыс вермисны эськӧ стрӧитны Льӧмдінын быдса кар. Сэк эськӧ и Альберт Ляшев семьялӧн вӧлі кык ли куим жыръя ас патера, Оньковлӧн и, Гановлӧн и. Льӧмдінын став контораыс комынӧд воясӧ зіль крестьяналысь мырддьӧм керкаясын. А райисполкомыс тӧдан кутшӧм керкаын? Эстӧні вылыс улича вылас кык судта важиник пароход моз сулалӧ. Ӧтиысь лыдди да, нелямын ӧшинь керкаас. Стрӧитлӧмаӧсь сійӧс комынӧд воясӧ лагерникъяс асланыс начальстволы. Тані ӧд вӧвлі Лӧкчимлаглӧн филиал.

— Мат! — дӧведь пӧв вылӧ колскис фигурасӧ Альберт.

— Вермин. Сёрнитігад эг сюся думайт. Мӧдӧдча, тіянлы шойччыны колӧ. — Тарабукин чеччис пызан сайысь, босьтчис пасьтасьны. — Удача тэн, Генрих Степанович. И аддзылан кӧ Эмиль Эмильевич Адамӧс, поклон висьтав месянь: газетчик Тарабукинсянь пӧ. Тадзи тӧдӧны менӧ район пасьтаын. Слӧймӧдча да, кайла Лӧгинъягӧ гижны сы йылысь очерк; кывлі да, интереснӧй пӧ сылӧн биографияыс. Вот и кӧсъя тӧдмавны: мыйӧн интереснӧй?

Генрих Ляшев Льӧмдін районӧ кутіс волыны пыр частӧджык и быд пӧрйӧ узьлывліс, дерт жӧ, воча вокыс ордын. И, мыйлакӧ, Генрих Степанович туйсӧ кутіс век Лӧгинъягӧ. Гашкӧ, лӧсьӧдіс сэні мусукӧс? Ачыс Генрих Степановичыс мича чужӧм-ӧблика, и вермас сетчыны сылы любӧй ань.

Ӧтиысь, Тарабукинкӧд водка юигмоз шахматасигӧн, Альбертлӧн вомысь и петіс:

— Генрихыд абу комсомолын уджалысь, а КГБ-са офицер. Бӧръяысь волігас шуис: регыд пӧ лоӧ тӧдса, мыйла ме волывла тайӧ районас и буретш да Лӧгинъягӧ.

14

Квайтымын нёльӧд вося октябрын КПСС ЦК-лӧн пленум чӧвтіс первой секретарлӧн трон вылысь сизимдас арӧса вернӧй ленинец Хрущёвӧс. Мольыд юра Никита пыдди странаса коммунистъясӧн веськӧдлыны индісны паськыд сьӧд синкыма, ветымын кӧкъямыс арӧса вернӧй ленинец Брежневӧс. Странаын пансисны выль реформаяс. Кык партком да кык райисполком пыдди бӧр лоисны ӧти райком да райисполком, котыртчисны Хрущёв кадӧ бырӧдлӧм районъяс. Январын нин быдлаын мунісны партийнӧй конференцияяс да райсӧветса депутатъяслӧн сессияяс. Льӧмдінса чиновникъяс пӧвстысь обком унаӧс вуджӧдіс выльысь котыртӧм районъясӧ либӧ Сыктывкарӧ. Пышйисны Льӧмдінысь бокысь волӧм, патератӧм специалистъяс, тшӧтш и газетчикъяс Ганов да Оньков. Александр Ильич лоис орчча районын сӧмын на восьтӧм коми газетын редакторӧн. Степан Викторович веськалӧма ӧти районса роч газетӧ редакторӧс вежысьӧн.

Льӧмдінын райкомса первой секретарӧн пленум вылын бара бӧрйисны Кузнецовӧс — таӧдз промышленнӧй парткомса секретарӧс. Райисполкомса председательӧн индісны Лазарь Костинӧс — вӧвлӧм сельскӧй райисполкомса юралысьӧс. Депутатъяс шуисны: Лазарь Кузьмичлӧн ыджыд опыт партийнӧй да хозяйственнӧй уджъяс вылын, сійӧс бура тӧдӧны да пыдди пуктӧны районса войтыр и сиктъясын, и посёлокъясын. Тайӧ шуӧмас ставыс збыль. И сідз, ассьыс ветымын арӧссӧ Лазарь Кузьмич кутас пасйыны ыджыд да кывкутана должностьын. Таысь ӧтдор, бара лоис сійӧ партия райком бюроса членӧн.

Кор нин тырвыйӧ вӧлі котыртӧма районӧн веськӧдлан став органъяс, Владимир Воробьёвӧс аслас кабинетӧ корліс Кузнецов.

— Владимир Иванович, тэ районын дзик ӧти профессиональнӧй журналист, — ним-вичаліс Воробьёвӧс первой секретар. — Кыдз ме тӧда, тэ ачыд татчӧс, ягдорса; коммунист, высшӧй образованиеа. Тэнад эм ставыс, мед лоны ас районса газетын редакторӧн. Кыдз тэ та вылӧ видзӧдан?

— Пасибӧ, Даниил Алексеевич, но Трофимов пока ачыс оз мун, сы местаӧ ме ог пуксьы. Радейтӧ сійӧ газетын уджсӧ, мед редакторалӧ.

— Ладнӧ, та кузя сёрнитчим. Но водзӧ вылӧ кут тайӧс тӧд вылад. И нӧшта ӧтитор: абу-ӧ вывті гора газетыдлӧн нимыс — «Ленинскӧй правда». ЦК-лӧн и то газет нимыс прӧстӧ «Правда». Воӧны райкомӧ письмӧяс, кӧні йӧзыс корӧны вежны нимсӧ.

Райкомса первой секретаркӧд сёрни йылысь Воробьёв гӧтырыслы эз висьтав. Думсьыс жалитіс ӧтитор. Тӧлысь куим сайын сылы звӧнитлісны Сыктывкарса телестудиясянь. Локтан кӧ пӧ миянӧ уджавны, пыр жӧ могмӧдам патераӧн. Телевидениеын уджалысьяслы пӧ стрӧитісны быдса керка. Аддзам пӧ удж и гӧтырыдлы татысь жӧ, телестудияысь.

— Сёрнитла гӧтыркӧд и воча кывсӧ сета аски, — шуис сэк Воробьёв.

Вӧлі газет лэдзан лун и Володя локтіс гортас сёрӧн. Тамара пукаліс книгаясӧн тыр пызан сайын, дасьтысис аскися урокъяс кежлӧ.

— Тамара Мисаиловна, менам тэкӧд серьёзнӧй сёрни эм.

— Серьёзнӧй? Юксьыны али мый кӧсъян? — шензьыштіс гӧтырыс, кӧть и тӧдіс: верӧсыс кӧ сійӧс овнаалӧ, сідзкӧ, леститчыны кӧсйӧ. — Кывза.

— Карсянь звӧнитлісны, телевидениесянь. Уджавны корӧны. Овмӧдам пӧ выль патераӧ, гӧтырыдлы пӧ, кӧсъяс кӧ, татысь жӧ, телестудиясьыс, удж аддзам... Татшӧм чассьӧыд мортыдлы шоча усьлӧ, гашкӧ, нэмнас ӧтчыд. Но, кыдз?

— Ачыд мый вочавидзин?

— Сёрнитла, мися, гӧтыркӧд.

— Тэнӧ кыскӧ карас?

— Водзті эз кыскы, а ӧні, тайӧ звӧнок бӧрас, пӧжалуй, лэччи эськӧ.

— Тані мустӧ зыртӧ? Со кутшӧм ыджыд да мича короминаын олам, он карса «кӧрӧбыдкӧд» ӧткодяв. — Тамаралы, тыдалӧ, син водзас сувтліс министрӧс вежысь пи ордын мустӧм олӧмыс.

— Эн дӧзмы, ме тэкӧд сӧветуйтча.

— Али уджыд оз кажитчы?

— Кажитчӧ.

— Ме гӧгӧрвоа: тэн быдмыны колӧ, творческӧя быдмыны. Чайта да, воас кадыс и редакторӧн на лоан.

— Быдӧн зільӧ карӧ веськавны, а тэ — мӧдарӧ.

— Ме абу быдӧн, ме аслам юрӧн ола. — Гӧлӧссӧ кыпӧдлытӧг чорыд кывъясӧн сёрнитіс гӧтырыс.

— Мам-батьыд дінын эськӧ матынджык вӧлім, — асланьыс синіс верӧсыс.

— Ог нин ме нёнясь, аслым нин пӧра нёньӧдчыны.

— Ме сідз жӧ думайта. Вай окыштчам и карӧ лэччӧм йылысь сёрни та вылын помалам.

Мыйла татшӧма пыксис Тамараыс, тӧдіс сӧмын ачыс. Кольӧм гожӧм отпускалігас Тамара Мисаиловна ӧтнас лэччыліс Сыктывкарӧ. Рытгорувнас Сыктыв бердса паркын паныдасьліс пӧдругаыскӧд, кодкӧд институтас велӧдчигӧн овлісны ӧтлаын. Мед эз мӧдӧдны кутшӧмкӧ районӧ, петіс пинь бурдӧдысь карса врач сайӧ и велӧдіс столицаса ӧти школаын. Сійӧ и висьталіс, миян школаӧ пӧ учителявны воис Юрий Размыслов, кык во пӧ уджалӧма Изьва районын, гӧтыртӧм на. Юасис пӧ тэ йылысь, но нинӧм висьтавны эг вермы.

— Мужика ме, верӧсӧй журналист, кодкӧд тай письмӧасьлі. А Размысловыд колис менам паметьӧ медсьӧд лист бокӧн.

— Быдтысянныд?

— Да, быдтысям, — падъявтӧг пӧръяліс Тамара, мед не петкӧдлыны асьсӧ кос сювъяӧн. — Пи, куим тӧлысся.

— Нёньӧдчан?

— Нёньӧдча. Мамӧлы видзны коли, ачым татчӧ локті ыркӧдчыны. Аски лэбам гортӧ, Льӧмдінӧ.

— Ме тожӧ лоа мамӧн, кынӧмын нин... Приветсӧ висьтавны Юрийыдлы?

— Ме жӧ шуи нин: сійӧ, мися, колис менам паметьын медсьӧд лист бокӧн. Вот татшӧм привет и верман висьтавны.

Юрий Размыслов вылӧ лӧглун вӧсна, гашкӧ и, мустӧммис Тамара Мисаиловналы Сыктывкарыс да?..

15

Степан Оньковлӧн да Александр Гановлӧн мунӧм бӧрын редакция збыльысь «коктӧммис». Колӧ веськыда шуны: редакторӧн кӧ вӧлі Юрков, мунӧмныс эськӧ эз на и ло. Дай патера вылӧ позис надейтчыны. Ӧд райцентрын, аэропортӧ каян кушинын, заводитісны стрӧитны брускысь казённӧй олан керкаяс. Республикаса сиктъясын стрӧитчӧм могысь вӧлі котыртӧма «Комисельстрой» трест, кодлӧн подразделениеясыс шусисны ПМК-ясӧн. Найӧ кутісны уджавны быд районын. Таысь ӧтдор, эз сӧмын посёлокъясын, но и сиктъясын тшӧтш строительствосӧ нуӧдісны «Комилесстрой» трестлӧн СМУ-яс. Ӧти бригада босьтчис лэптыны кирпичысь КПСС райкомлысь да райисполкомлысь куим судта здание. Сійӧс шуӧма помавны Великӧй Октябрлӧн нэмджынся юбилей кежлӧ.

Газет редакцияын бара лоисны вежсьӧмъяс. Емдін районас бӧр муніс Устинья Михайловна. Корӧма мусукыс, кӧсйӧ пӧ гӧтрасьны. Нелямын вит арӧса аньыд шонді водзын кисьмӧм оз кодь на юмов, позьӧ на и верӧс сайӧ. А Льӧмдінӧ туйыс сылы пыр восьса. Ыджыд груз ас вылас ӧшӧдіс редактор Николай Трофимов — кутас нуӧдны уджсӧ тшӧтш и кывкутысь секретарлысь. Владимир Воробьёвӧс индісны редакторӧс вежысьӧн, кутас гижны сӧветскӧй строительство да партийнӧй темаяс вылӧ. Кык отдел — письмӧяс да видз-му овмӧс — кутас нуӧдны Семён Безносиков, культура да промышленность — Александр Тарабукин. Быть колӧ корсьны кык литсотрудникӧс и сӧмын ас районысь.

Райкомса первой секретар тэрмӧдліс редакцияӧс газетлысь ним вежӧмӧн. Быд сотрудник вӧзйыліс ассьыс ним и донъявлісны ӧтув чукӧртчылігӧн. Николай Прокопьевич поліс Кузнецовысь биысь моз. Ӧд Кузнецовлӧн корӧм серти Трофимовӧс вештылісны редакторлӧн креслӧысь. Бур кӧть, эз тӧдлы Воробьёвӧс райкомӧ бӧръяысьсӧ корлӧм йылысь да.

Дыр вензьӧм бӧрын редакцияын воисны ӧти кывйӧ: вӧзйыны райкомлӧн бюро вылын газетлы выль ним — «Эжва йыв». Дорйыны тайӧ нимсӧ аски кутас Николай Прокопьевич. Бюро водзвылас Воробьёв аддзысьліс зятьыскӧд, бюроса член Костинкӧд. Володя да Тамара частӧ волывлісны Лиза обыс ордӧ. Костинъяс вӧліны Воробьёвъяслы Льӧмдінын медматыса рӧдняӧн. Воліганыс чай юигмоз и гарыштіс газетлы «Эжва йыв» ним вӧзйӧм йывсьыс.

— Мича ним думыштӧмныд, ог ло ме паныд. Тайӧ нимыс мен зэв матыса, ӧд Эжва катыдсьыд став сиктсӧ-й посёлоксӧ тӧда, — ошкана шуис Костин.

— Трофимовтӧ оз шаньӧн шуны да, кыдзкӧ лӧсяланныд? — сёрниӧ пырӧдчис Лиза обыс.

— Велавны колӧ сы дінӧ, а ме велалі нин. Регыд некодлы лоӧ лэдзны газетсӧ, ставныс нин пышъялісны да.

— Мыйла эськӧ кутӧ сэтшӧм лёк мортсӧ редакторнас райкомыс? — сёрнитіс обыс.

— Бурджыкыс абу, вот и кутӧ.

— Ачыд нӧ мый? Тэ жӧ редакторӧ велӧдчин, а кутшӧмкӧ пришлӧй Трофимовлы бӧж пыдди сэні.

— Редакцияад став уджыс кывкутана. Ӧні ме редакторӧс вежысь.

— А ме кӧсъя, мед менам дзик ӧти племяникӧй редакторӧн вӧлін.

— Кадыс воас да, лоа на.

— Кузнецовыслы мый вочавидзин? — юаліс Костин.

— Мися, виччысьла Трофимовыслысь ас окотанас мунӧмсӧ. — Володя вӧлисти гӧгӧрвоис: Кузнецовыс корлӧма сійӧс Лазарь Кузьмичлӧн тшӧктӧм серти.

Тамара сэні жӧ пукаліс, эз суитчыв ни ӧтарӧ, ни мӧдарӧ. Елизавета Емельяновна сы пыдди тшӧтш сёрнитӧ, и оз лёка.

— Райисполкомӧ культура юкӧнӧн веськӧдлысь колӧ. Ме эськӧ босьті сэтчӧ Володяӧс, — виччысьтӧмтор шуис Костин.

— Мы-ы-ый? — нюжӧдіс Лиза. — Киссьӧм клубъясӧн да библиотекаясӧн веськӧдлыны?

— Абу быдлаын киссьӧма. Быд посёлокын выль клуб стрӧитім, самодеятельнӧй коллективъяс уджалӧны.

— Вайлісны кыськӧ Удораысь татчӧ культураӧн веськӧдлысьӧс, Митин, буракӧ, памилльӧыс вӧлі. Культура паськӧдӧм пыдди чуркаяс вӧчаліс том нывъяслы да лои пышйыны районсьыным. Кывсьыліс тай, карын пӧ культура министерствоын уджалӧ.

— Тані типографияас уна жӧ том да мича нылыд. На вылӧ гоннявтӧг, навернӧ, Володя оз жӧ ов, — шыасис Тамара. — Овлӧ тай, гортӧ зэв сёрӧн локтӧ-а.

— Тэысь ӧприч, Тамарук, талы некод оз ков. Миян семьяын ставныс, кыдз шуласны, однолюбъяс, — висьтасис Лиза. — Пӧльыс нэм чӧжыс ӧти нывбабаӧс и радейтлӧма, сідзкӧ, менсьым мамӧс. Володялӧн батьыс, Ваньӧ вок, зэв шань да зіль вӧвлі. Ягдорса медмича нылыскӧд и гӧтрасис, кызь арӧса Як Марьякӧд, ичӧтсяньыс батьтӧг-мамтӧг кольӧм нывкӧд. Кызь ӧти арӧссянь, коньӧр, дӧваӧн колис, ки вылас пузчужӧм кагаӧн. Во весиг гозъяӧнсӧ эз овны, Ваньӧ вокӧс нуисны война вылад да. Пасибӧ Як Марьялы и Богдан дядьыслы Володяӧс быдтӧмысь да велӧдӧмысь. А тэнӧ, Тамарук, ми ставным зэв ёна радейтам — и Воробьёвъяс, и Костинъяс, и Шевчукъяс.

— Пасибӧ. И ме ставнытӧ радейта.

— Комынӧд вояс шӧрын, Юсьбӧжын учителялігӧн, Володялысь мамсӧ ме школаын на велӧдлі, — казьтыштіс Лазарь Кузьмич.

— Висьтавліс мамӧ. Ачыс на пӧ сэки школьник кодь вӧлі.

— Комын во колис сэксянь, а ставыс на син водзын...

Гуляйтанінысь пырис Кузьма — лэдзалӧм пеля шапкаа, гын сапӧга, ыджыд мамысӧн кыӧм вурун кепыся. Февраль пом. Рытыс кӧдзыд, кызь сайӧ градус.

— Урокъястӧ велӧдін? — юаліс мамыс пиыслысь, коді велӧдчис кӧкъямысӧд классын.

— Эг на.

— Чойыдлы письмӧтӧ гижин?

— Эг на жӧ.

Вера Костина велӧдчис Кировын медицинскӧйын, сэні жӧ и Лазарь Игнатов. Вуджас-ӧ налӧн ёртасьӧмыс ӧта-мӧднысӧ радейтӧмӧ — петкӧдлас кадыс. Кӧкъямыс класс помалӧм бӧрын карса дошкольнӧй педучилищеӧ пырис Людмила Шевчук.

Аскинас, партия райкомлӧн бюро вылын, ыджыд вентӧг вынсьӧдісны газетлысь выль ним — «Эжва йыв». Бюроса ӧти член пиняліс редакторӧс, мый ӧнӧдз абу котыртӧма редакциялысь вежласьтӧм коллектив. Николай Прокопьевич висьталіс помкасӧ, шуис: волісны пӧ опыта журналистъяс, но мунісны оланін абутӧмла.

— Водзӧ вылӧ тайӧс босьтам тӧд вылӧ, — кывкӧрталіс райисполкомса юралысь Костин.

Вежон-мӧд мысти вӧлі партия райкомлӧн пленум. Кузнецовӧс мездісны первой секретарысь. Кыдзи и сыӧдзса первой секретаръясыс, Даниил Алексеевич ӧвтыштіс кинас Льӧмдін район вылӧ и утёвтіс карӧ. Индӧмаӧсь кытчӧкӧ ыджыд начальникӧн. Сы местаӧ бӧрйисны комын квайт арӧса Давыдовӧс, Николай Прокопьевичлысь земляксӧ. Редакторысь чӧвтӧмысь ӧні повны нинӧмла. Век жӧ, земляк!

Матысмис ыджыд войнаын Ыджыд Вермӧмсянь кызь во. «Эжва йыв» газетлӧн быд номерын петісны «Салдатлӧн подвиг» юрпас улын статьяяс. Фотокорреспондент Валерьян Яковлев шоча волывліс командировкаысь, снимайталіс газетӧ вӧвлӧм фронтӧвикъясӧс, уджын водзмӧстчысьясӧс. Районын унаӧн — и школьникъяс, и верстьӧ — мӧдӧдавлісны редакцияӧ висьтъяс да кывбуръяс, медбуръяссӧ йӧзӧдлісны литературнӧй лист бокын.

Ӧтиысь воис письмӧ, кытчӧ вӧлі пуктӧма кык кывбур да мича почеркӧн гижӧм вель ыджыд статья колхозын петысь стенгазет йылысь. Юӧртӧма авторыс и ас йывсьыс: «Помавлі первой номера педучилище, кык во служиті армияын, ӧні нуӧда школаын физкультура урокъяс. Ичӧтсянь гижа кывбуръяс, некымынӧс йӧзӧдліс «Югыд туй» газетын Серафим Попов. Тшӧктӧма гижны и водзӧ. Сэні жӧ печатайтлӧны менсьым заметкаяс В. Васильев кырымпасӧн. Гӧтыртӧм, ог ю, но куритча. Батьӧ да мамӧ Енлы эскысьяс, ачым тшӧтш жӧ, сы вӧсна и ме абу ни комсомолын, ни партияын. Кӧсъя юавны: эм-ӧ тіян редакцияын менлы кодь удж? Ковмас кӧ, партияад пыра, но Енлы эскӧмысь ог дугды. Виччыся воча кыв. Адресыс конверт вылас. Видза колянныд, Василий Витальевич Уляшёв. 1965 вося апрель 10 лун».

Тайӧ письмӧсьыс Безносиков медводз гораа лыддис летучка вылын авторӧн ас йывсьыс юӧртӧмсӧ. Сэсся тӧдмасисны кывбуръяснас да статьянас. Ставныс ошкисны и шуисны дасьтыны йӧзӧдӧм вылӧ. Воисны ӧти кывйӧ: авторыскӧд сёрнитны редакцияӧ корлӧмӧн. Газетын чужис выль рубрика — «Стеннӧй печатьлы обзор». Уляшёвлӧн статьяыс петіс тайӧ юрпас улас пӧшти нинӧм вежлавтӧг.

Примитісны Василий Уляшёвӧс редакцияӧ, трудкнижкаас тыдовтчис пасйӧд: «Вуджӧдӧма «Эжва йыв» газет редакцияӧ КПСС райкомлӧн да райисполкомлӧн шуӧм серти». Тӧлысь корреспонденталіс, и редактор индіс ответственнӧй секретарӧн. Уляшёв ӧдйӧ велаліс вӧчны газетлы макетъяс, нуӧдіс тшӧтш и культура юкӧн. Секретарлӧн уна кад кольӧ типографияын, торйӧн нин лист бокъяс верстайтігӧн. А пырджык верстайтчис Клавдия Александровна. Сыкӧд орччӧн уджалігӧн сьӧкыд не любитчыны Кланя вылӧ. Любитчис и Уляшёв. Сӧмын тай весьшӧрӧ.

Вӧлі югыд шондіа апрель, шойччан лун. Шӧр туйбокса моски кузя мунігӧн Василий паныдасис Кланякӧд, кодӧс сойӧдыс кутыштіс нывлӧн пель нёньӧдзыс тушаа, сержант погона, мичаник чужӧма милиционер. Василий чайтіс, быттьӧкӧ сержантыс нуӧдӧ мыйыськӧ мыжмӧм Кланяӧс чижовкаӧ. Милиционерыслӧн веськыд бек вылас лётъяліс ыджыд росмӧм кобура.

— Тӧдмасьӧй: тайӧ — Акакий, менам верӧс, — чолӧмасьӧм бӧрын шуис Кланя. — А тайӧ — редакцияса ответственнӧй секретарь Василий Витальевич.

Акакий да Василий кутлісны ӧта-мӧдныслысь кисӧ. Тайӧ аддзысьлӧм бӧрас Кланяыд пыр и мустӧммис. Эз кажитчы и Акакийыс, код вылын ляпкыд майӧг вылын мешӧк моз ӧшаліс милицейскӧй паськӧмыс. Уляшёв думсьыс корсис аслыс гӧтырпуӧс. Асланыс сиктын мусукъясыд вӧліны, но олӧмсӧ некодкӧд эз гӧрддзав. Веськавлісны вӧрӧдӧм нин нывъяс, а гӧтыртӧ бӧръян он ӧти вой кежлӧ, гашкӧ, нэм кежлад. Сідзкӧ, мед сылӧн вир-яй бердӧ некодлӧн на эз инмыв чунь помыс. Тадзи думайтіс Уляшёв, кӧть и олӧмад ставыс овлӧ мӧдарӧ. И ветлӧм-мунлӧм аньяскӧд артмӧны шуда семьяяс. Со тай, Ӧльӧксан Тарабукин чуркаа бабакӧд жӧ олӧ. Гажа юрнас эськӧ эльтыштлӧ да, блядьӧн шулӧ и.

Василий Витальевичӧс гӧтрасьнысӧ тэрмӧдлӧ редактор. Семьяа мортыдлы пӧ ӧдйӧджык сетасны патератӧ. Оланінъяс стрӧитанінас уджъясыс бура мунӧны, ӧттшӧтш панӧмаӧсь дас кык квартираа некымын керка. Ветліс сэтчӧ да, Тарабукин репортаж гижис газетас.

— Миян типографияын кодь мича да шань нывъяссӧ некысь он аддзы. Тэрмась, Вася, а то удитасны да дьӧбӧ колян, — шуткаӧн ли, збыля ли шуис Николай Прокопьевич, кодӧс бӧръя кадас быттьӧ вежисны. Лоис небыдджык, быдӧн дінӧ сьӧлӧмаджык. Гашкӧ, сы вӧсна, мый нелямын квайт арӧсӧн сійӧ мӧдысь лоис батьӧн: гӧтырыс чужтіс пиӧс.

Войнаын Вермӧмсянь кызь во тырӧмкӧд йитӧдын, май 9 лун лоис и праздникӧн, и шойччан лунӧн. Буретш сэки жӧ типографияса наборщица Таня Кочановалӧн чужан луныс — тырӧ сылы кызь кык арӧс. Верӧстӧм на. Нывъяс шуисны кисьтчыны и чукӧртчывны Таня ордӧ, коді, кыдзи и пӧдругаясыс, оліс кӧзяйка ордын. Редакцияысь корисны сӧмын гӧтыртӧм Уляшёвӧс. Кӧсйысис волыны. Победа луныд быд семьяын тшӧтш и гортса праздник. Воробьёв гозъя мунасны войнаса ветеран Лиза обыс ордӧ. Елизавета Емельяновна быд пӧрйӧ, май 9 лунӧ, мича открыткаӧн чолӧмалӧ Удмуртияса боевӧй другсӧ, хирург Ходыревӧс. Сэтшӧм жӧ открытка волывлӧ и ассяньыс. Юбилейкӧд йитӧдын газетъяс йӧзӧдісны войнаын участвуйтысьясӧс, кодъяс петкӧдлӧны уджын пример, наградитӧм йылысь указъяс. Наградитӧмаяс лыдын и Елизавета Емельяновна Костина. Сылы сетӧма Коми АССР-са Верховнӧй Сӧвет Президиумлысь Почёт грамота.

Таня Кочанова ордӧ воисны уджвывса став пӧдругаыс, тшӧтш и куим мужичӧй. Ӧти ныв локтіс том верӧсыскӧд, Кланяысь абу жӧ кольччӧма и Акакий, да Василий Уляшёв. Корлӧмаӧсь и Альберт Ляшевӧс, но ыстысьӧма гӧтыр вылас: нёрпалӧ пӧ, а ӧтнамӧс пӧ оз лэдз. Гажӧдчисны вина-водкаӧн, гудӧктӧг сьылӧмӧн. Гажмисны да, сёрнинаныс воисны Таняӧс да Васяӧс гӧтралӧмӧдз. А Вася кодзлалӧ Кланялань, думсьыс дивитӧ и жалитӧ сійӧс: этатшӧм мича нылыс мый аддзӧма лашмакей кодь Акакийыслысь. Кутшӧм тэн делӧ Кланяӧдзыс? Видзӧдлы сюсьджыка Танялань и казялан: шонді югӧръяс быттьӧ сявкйӧны банйӧм кӧвдум кодь чужӧмбансяньыс. Ичӧтик, гӧгрӧсіник, кызіник ки-кока. А пӧльтчыштӧм вом доръясыс быттьӧ кык нёнь юр, некодӧн на нёньыштлытӧм.

Быд аньлӧн, томлӧн и олӧмалӧн, эм аслас пытшкӧс и ортсы мичлун. Сӧмын казявны да кывны колӧ сійӧ мичлунсӧ. И эм сэтшӧм енбиыс Василийлӧн, коді гижӧ нывъяслысь сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдана кывбуръяс. Гашкӧ, коркӧ лоас на и поэтӧн, а ӧні пока — том автор. Кыдзи том гижысьӧс, корлісны весиг Сыктывкарӧ семинар вылӧ. Вежонся семинар вылын аддзысьліс нималана гижысьяскӧд, кодъяслысь книгаяссӧ лыддьывліс и школаын, и педучилищеын велӧдчигӧн. Тӧдмасис и томъяскӧд, кодъяслӧн висьтъясыс да кывбуръясыс петавлӧны «Войвыв кодзув» журналын.

Варовитігтыр да сьылігтыр пукалісны вель дыр. Гажмисны, но эз коддзыны. Мужичӧйяслы водкасӧ кисьтавлісны унджык. Акакий тыра стӧкансӧ сӧмын инмӧдлывліс вом дорас, менам пӧ милицияын рытъя дежурство и юны оз позь. Местнӧй радиоузелсянь юӧртісны: ывлаын пӧ кӧкъямыс градус шоныд. Рытнас пӧ, вит чассянь, культура керкаын лоӧ торжественнӧй собрание, бӧрыннас гажа концерт, кодӧс сиӧма Победа лунлы. Корам пӧ ставнытӧ волыны тайӧ кыпыд праздник вылас.

Гӧсьтъяс разӧдчисны. Таня ордӧ кольччис ӧтнас Василий, сылы тэрмасьны некытчӧ.

— Кытчӧдз он вӧтлы, сэтчӧдз ог мун, — ныв синмӧ видзӧдігмоз шуис Василий.

— Ог жӧ вӧтлы, кӧть пыр кежлӧ кольччы, — крапкис сэтчӧ гажа юрнад Таня. Лӧсьӧдыштіс вывсьыс кыӧм ковтасӧ и нӧшта тӧдчанаджык лои морӧсыс. Босьтчис пачводзас новлыны пызан вывсьыс тасьті-паньсӧ. Пидзӧсӧдзыс сьӧд юбкаа нывлӧн лӧсьыдик кокъясыс, сыркмунлысь яя бекъясыс вӧліны веж петкӧдланаӧсь. Ныв кыліс пытшкӧснас, мый сы бӧрся азыма видзӧдӧ зонмыс и зілис лоны нӧшта на манитанаӧн.

— Кольччи эськӧ, но...

— Мый — но? Ме мисьтӧм да лӧсьыдтӧм али мый?

— Мича и лӧсьыд тэ! — ку письыс петӧм Василий матыстчис ныв дінӧ и босьтчис окавны. Мӧдыс эз водзсась, ымзігтыр бара юаліс:

— Мый — но?

— Но, мися, гашкӧ, эм нин тэнад кодкӧ.

— Вӧлі кӧ, вайи эськӧ аслам чужан лун вылӧ.

— И некод эз вӧвлы?

— Эз.

— Ог верит.

— Он кӧ верит — прӧверит.

— Кыдз?

— Думайт.

Василий эз кут дыр думайтны, топӧдіс нылӧс небыд коскӧдыс и надзӧник, окалігтыр, нуӧдіс крӧватьлань.

— О-о! Василий Витальевич, тадзи ворсны ог кутӧй. Зэв тай тэрыб кылан. Ме аслам верӧслы ачымӧс видза. — Мездысис зонлӧн сывйысь Таня.

— Ачыд жӧ тшӧктін прӧверитны.

— Ме эг тадзи тшӧкты. Думайт, мися, кыдзи.

— Прӧстит. Ӧні гӧгӧрвои, — кӧть и нинӧм эз гӧгӧрво, шуис Василий, но ылӧсаліс: лоас кӧ гӧтырӧн, сэки-й тыдовтчас, мый нылӧс некод на абу вӧрзьӧдлӧма. — Дӧзмин кӧ, муна дай.

— Эг жӧ дӧзмы. Окасьӧмсьыд некыт на эз тшык менам.

— Корала кӧ, петан ме сайӧ?

— Он кӧ кут пӧдруга видзны, пета. Татшӧм збой зон саяд нӧ мыйла ог пет.

— Ме вед юышті да сы вӧсна збояла. Садь юра кӧ вӧлі, окавнытӧ эськӧ эг лысьт. — Василий шӧркодь тушаа, быттьӧкӧ и косіник, но сӧнйӧра; руд юрсисӧ веськыд пельланьыс шыльӧдӧма, век кӧсйӧ ус лэдзны, да эз на тай-а. — А мыйла пӧдруга видзӧмсӧ гарыштін?

— Казялі да, Кланя вылӧ ёна дзӧръялін.

— Вежӧгтін?

— Код тӧдас, мыйлакӧ тай казялі-а.

— Кӧсйи гӧгӧрвоны, кыдзи Акакийыс вермӧма пӧкӧритны Клавдия Александровнасӧ.

— И гӧгӧрвоин?

— Эг.

— Найӧ кыкнанныс быдмӧмаӧсь детдомын, ичӧтсяньыс кӧсйӧмаӧсь лоны век ӧтлаын. Вот тадз, Василий Витальевич. Рытнас ветлам культура керкаад?

— Ветлам. А кор нӧ корала?

— Кӧть ӧні.

— Татьяна... Овнатӧ ог тӧд.

— Викторовна.

— Татьяна Викторовна, ло мен гӧтырӧн, — тайкӧ эз пидзӧсчанясь Василий.

— Он кут пӧдруга видзны?

— Ог.

— Он кут нӧйтны?

— Ог.

— Кутан радейтны?

— Кута

— Окышт нӧсь.

Окыштчисны.

— Сэтчӧдз, кытчӧдз ог гижсьӧй, кутам овны торйӧн, — шуис Таня.

— И узьлыны торйӧн?

— Ну, Вася, дерт жӧ, торйӧн.

— Ерӧмакань, сэтшӧм на дыр.

— Сідзкӧ нӧсь, аски и нуам шыӧдчӧмсӧ загсас.

Нуисны.

Кык вежон мысти Татьяна да Василий Уляшёвъяс медводдзаысь узисны ӧти вольпасьын, ӧти юрлӧс вылӧ юрнысӧ пуктӧмӧн.

Кузь нэм да бур шуд, том гозъялы.

16

Квайтымын витӧд вося гожӧм шӧр. Вернӧй ленинец Леонид Брежнев веськӧдлӧм улын ыджыд странаным водзӧ стрӧитіс коммунизм. Газетъяс тырӧмаӧсь трудӧвӧй да культурнӧй фронт вылын сӧветскӧй йӧзлӧн вермӧмъяс йылысь юӧръясӧн. Коммунизм стрӧитӧмӧ ассьыс тӧдчана пай пуктӧ вӧрӧн да из шомӧн, нефтьӧн да газӧн озыр Коми республика. Коми муным абу нин ставсоюзса тюрьма, кытчӧ вайлісны ссыльнӧйясӧс да лагерникъясӧс, а ыджыд стрӧитчан площадка, кытчӧ ас кӧсйӧмнас локтӧны йӧзыс страна пасьтаысь. И оз сӧмын патриотизм ради, а ыджыд сьӧмла.

Быдса эшелонъясӧн воисны йӧзыс Сыктывкарса лесопромышленнӧй комплекс стрӧитанінӧ. Слобода деревня дорын кыптісны стрӧитчысьяслы уна судта медводдза олан керкаяс. А юркарлысь чужӧмбансӧ мичмӧдісны кӧрт туй вокзаллӧн да аэровокзаллӧн гырысь зданиеяс; воссис ыджыд гостиница — «Центральнӧй», пырис уджӧ Сыктывкарса телецентр.

Ньӧжйӧ, но югыдлань вежсьӧмъяс тӧдчисны и районъясса шӧр сиктъясын. Сӧвет власьтлы пӧшти ветымын во чӧжӧн первойысь паськыда босьтчисны кыпӧдны оланінъяс. Льӧмдінын ыджыд ӧшиньяса пу культура керкакӧд орччӧн кирпичысь лэптӧны райкомлысь да райисполкомлысь куим судта здание. И, сэк жӧ, эновтӧм дӧва кодьӧсь посниджык сиктъяс да деревняяс. Найӧ, кодъяс пырлісны колхозъясӧ комынӧд воясӧ, унаӧн абу нин ловъяӧсь. А кодъяс ловъяӧсь, ставныс нин ыджыд арлыдаӧсь, но сідз эз и тӧдлыны шудаджык, кокни олӧмсӧ. Коммунистъяс, кодъяс жугӧдісны крестьянинлысь олан ладсӧ, бурджыксӧ нинӧм на эз думыштны.

Видз-му овмӧс кӧ восьлаліс кӧстыля пӧль моз, то ӧдйӧ сӧвмис вӧр промышленность. Посёлокъясын оланінъясысь ӧтдор стрӧитісны школаяс, медпунктъяс, клубъяс, самолётлы пуксянінъяс, спортплощадкаяс. Лесопунктъясӧ воис вынйӧра техника. Льӧмдін районын, кыдзи и водзті, медбуръяс лыдын Прупт леспромхоз. Лӧгинъяг лесопунктӧс пасйӧма районса Почёт пӧв вылӧ. Сэні жӧ нимъясныс водзмӧстчысь механизаторъяслӧн, бригадир-механикъяслӧн, увйысьысьяслӧн. На лыдын нимыс и Эмиль Эмильевич Адамлӧн.

Слӧймӧдчис да, Ӧльӧксан Тарабукин вӧзйысис командировкаӧ Лӧгинъягӧ — петкӧдлыны газетын сэтчӧс вӧр лэдзысьяслысь удж опытсӧ. Бӧръя волӧмсяньыс посёлокыс нӧшта на быдмӧма. Вӧлі жар шондіа июль, буретш ӧбед кад. Пырис нуръясьны столӧвӧйӧ. Вель уна пызан и быд пызан сайын нёль морт. Прӧст местаыс вӧлі, и пуксис кык том нывбабакӧд воча. Кыліс ӧти и сійӧ жӧ сёрни: Эмиль Эмильевич Адам йылысь, код ордӧ и кӧсйис мунны талун узьны корреспондент. Адам йылысь сійӧ бытьӧн гижас очерк, гортас и тӧдмасяс матысяньсӧ.

Орсыдлӧн столӧвӧйясын вердісны чӧскыда и эз вӧв дона. Ӧтка йӧз, да и семьяяс тшӧтш, босьтлісны татысь сёянторъяссӧ лунтыр кежлӧ и нулісны гортаныс.

— Мыйла ставныс сёрнитӧны Эмиль Адам йылысь? Кувсис али мый? — комиӧн варовитысь аньяслысь юаліс Тарабукин.

— Тэ, буракӧ, абу татчӧс. Первойысь на тай аддза-а, — шуис ӧтиыс — ар комына, пашкыр гӧрд юрсиа, гожъялӧм мича чужӧма; вӧсни ковтаа, гырысь нёньяснас пыксьӧма пызан дорышас.

— Льӧмдінсянь ме, «Эжва йыв» газетлӧн корреспондент, — менюсӧ синъялігмоз вочавидзис тӧдтӧм морт.

— Кыдзи нӧ овыд? — юаліс мӧдыс, томджыкыс, и шом кодь сьӧд синсӧ чӧвтліс газетчиклань.

— Тарабукин. Ӧльӧксан Тарабукин ме, во-мӧд сайын тані вӧвлі нин.

— Лыддьӧны, Саша, тані «Эжва йыв»-тӧ. Посёлокад ӧд уна комиыс, торъя нин нывбабаясыс. Мый йылысь эськӧ кӧсъян гижны, кодӧс газетуйтны? — водзӧ сёрнитіс томджыкыс. — А Эмиль Эмильевичыд эз кув. Ме ас синмӧн аддзылі: тӧрыт луннас гаражӧ локтісны участкӧвӧй, автомата кык милиционер да ӧти гражданскӧй паськӧма мужичӧй. Адамыслӧн киясӧ пысалісны наручник и нуисны кытчӧкӧ. Участкӧвӧйлысь юалім да, шуис сӧмын: арестуйтісны пӧ, сэсся нинӧм оз висьтав. Кытчӧ мый да мыйла нуисны — некод оз тӧд. Посёлокын сы йылысь и сёрни ӧні.

Тарабукинӧс шензьӧм босьтіс, кывворсӧ воштыліс. «Со тай мый могысь вӧлӧм волывлӧ татчӧ КГБ-са офицер Ляшевыд», — думыштіс. Шуис сэсся:

— Лесопунктлӧн удж йылысь кута гижны, водзмӧстчысь йӧз йылысь да.

— Сідзкӧ, Анфиса йылысь тшӧтш гиж, — вӧзйис томджыкыс.

— Коді сійӧ Анфисаыс?

— Со, тэкӧд воча пукалӧ. Татчӧс пекарняӧн веськӧдлӧ, чӧскыд нянь пӧжалӧ, а ыджыд праздникъяс кежлӧ — и кӧвдум да шаньга на нӧшта.

— Ой, эн ошкы, а то ошкӧ пӧра, — Анфиса и збыльысь гӧрдӧдліс.

— Пасибӧ, бур тема чуйдін. Пекар йылысь некор на эг гижлӧй. Ачыд эськӧ кӧн уджалан?

— Татчӧс бухгалтерияын, щӧтовод-кассир ме. Нимӧй? Нимӧй Павлина.

Еджыд партука официантка вайис Тарабукинлӧн ныр улӧ анькытша шыд, котлет, аладдя да чай, и нянь.

— Сёй ёна, мед ыджыда быдман, — тӧдсалы моз нин шуис Анфиса.

— Асьныд мыйла он сёйӧй?

— Ми нуръясим нин.

— А верӧсныд кӧн?

— Менам мужикӧй тракторист, вӧр трелюйтӧ вылыс складын. Налӧн сэн асланыс столӧвӧй, котлопунктӧн шуӧны. А Анфиса невестаалӧ.

— Бур невесталы бур и жӧник колӧ.

— Ӧтьведайтам эськӧ да. Ачыд гӧтыра? — варовитіс Павлина.

— Гӧтыра.

— Жаль.

— Мыйла?

— Ачыд жӧ шуин: бур невесталы пӧ бур жӧник колӧ. Анфисакӧд эськӧ ті лӧсьыд пара вӧлінныд.

— Тэ, Саша, эн пыдди пукты Павлиналысь шуткасӧ. — Анфиса кыкнан кинас лэптыштіс морӧссӧ, и гырысь кӧчан мач моз нёньясыс водісны пызан вылас. Дерт жӧ, тадзи вечмасис аньыд аслас нывбаба озырлунӧн да мичлунӧн. — Сійӧ, велалӧма да, оз вермы овны шмониттӧгыс. Посёлокын концертъяс дырйиыд йӧзлысь серам пычкана номеръяс петкӧдлӧ. Кутас лыддьыны сцена вывсяньыд кык сваттяыдлысь Сыктывкарса улич вылын кывлӧм сёрнитӧ да, йӧзыс кочкавлӧны, комиыс и рочыс. Правда, унджык рочыс, важӧнджык воӧмаясыс, гӧгӧрвоӧны комисӧ, сёрнитӧны весиг миян ног. Тӧдан сійӧ стиксӧ? Ну, сваттяыс тай кӧза доитны ветлӧма.

— Тӧда. Тіянкӧд сэтшӧм гажа, абу и окота торйӧдчынысӧ.

— Дыр-ӧ кежлӧ воин? — юаліс Анфиса.

— Лун куим тан лоа.

— О-о, дыр тай.

— Тэныд узянін ковмас, — шыасис Павлина. — Ветлысь-мунысьясыдлы лесопунктлӧн эм комната, конторакӧд орчча керкаын. Сійӧ жӧ керкаас, мӧдар помсяньыс пыраніныс, и олӧ Анфиса. Комнатаыс томана, ключыс ме ордын контораын.

— Мыйла тэ ордын?

— Комнатаас сӧстӧмлунсӧ ме кута, торъя пелькӧдчысьыс абу, сэні узьлысьыс шоча овлӧ да.

— Сёрӧн кӧ локта, кыдзи веськала сэтчӧ?

— Контораын лоа квайтӧдз. Локтан кӧ сёрӧнджык, ключыс лоӧ Анфиса ордын.

— Пасибӧ, гӧгӧрвои.

— Бӧръя кадас частӧ гижӧ газетад кутшӧмкӧ В. Уляшёв. Кыдзи ним-вичыс сылӧн? — юаліс Полина.

— Василий Витальевич.

— Стикъяс гижӧ и?

— Гижӧ.

— Мися, сійӧ да кысь.

— Тӧдса али мый?

— Ӧти сиктысьӧсь. Армияас босьттӧдз тӧлысь ме бӧрся кодзтӧм мегӧ моз вӧтлысис. Жалиті да сетчи, а армиясяньыс воліс сӧмын ӧти письмӧ: кӧсъян кӧ пӧ, пет верӧс саяд, менӧ пӧ эн виччысь. Ӧти кывйӧн кӧ, эновтіс менӧ.

— И петін?

— Петі, и ни ӧти ог каитчы.

— Василий Витальевичыд гӧтрасис жӧ, неважӧн на. Типографияса нывкӧд ӧтувтчисны.

— Висьтав привет месянь: ог ме сы вылӧ лӧг кут. Эг ме радейтлы сійӧс, сы вӧсна и ог скӧрав.

Петісны столӧвӧйысь. Ӧбед кад помасис.

— Мен колӧ мунны контораӧ, — шуис Павлина. — Анфиса петкӧдлас и висьталас, кӧні мый.

Ыджыд морӧса Анфиса — синтӧ манитана мыгӧра ань. Аслыспӧлӧс мичлун сетӧ сылы джуджыд енэжын ымралысь шонді рӧма пашкыр юрсиыс.

— Саша, тэ збыльысь кӧсъян гижны ме йылысь? Ме ӧд прӧстӧ пекар, пӧжала чӧскыд нянь да и ставыс.

— Му вылас тэнад медбур профессия, тэ — Вердысь! Бытьӧн гижны кута. Сӧмын колӧ выльысь аддзысьлыны и сёрнитны. Сьӧкыд эскыны: татшӧм мича том нывбаба и верӧстӧм.

— Абу нин том ме, неважӧн кызь ӧкмыс тырис. Вӧвлі верӧс сайын, Павлиналӧн воча воккӧд гӧтрасьлім.

— Сэсся юксинныд?

— Эг. Шофёраліс вӧр кыскан машина вылын. Туяс лоис авария да кер улӧ веськаліс. Кор? Тавося декабрын лоӧ нёль во. Эз ю ни эз куритчы, а вот татшӧмтор лоис. Районнӧй газет пельӧсад сетлісны кувсьӧм йылысь юӧрсӧ, партийнӧй вед вӧлі, ударник. Ладнӧ, ме муна, няньшом колӧ кӧтны. Воштісны, навернӧ, менӧ.

— Прӧстит, но тайӧ каднас позис нин выльысь петны верӧс сайӧ.

— Тані уна ӧтка нывбабаыд, киссьӧм колхозъяссьыд пышйисны да. Пӧрӧдчанінас и чинтасянінас став увйысьысьыс коми бабаяс. Оз тырмы мужикуловыс. Татшӧм серпасыс и орчча Зимстан лесопунктын, верст дас сэтчӧдз.

— Окота на сёрнитны и водзӧ. Гашкӧ, рытнас аддзысьлам?

— Позьӧ и рытнас. Ме лоа гортын час кӧкъямысын.

Анфиса лэччис пекарнялань, Тарабукин муніс контораӧ аддзӧдчывны лесопунктса начальниккӧд. Эмиль Эмильевич Адам йылысь тӧлкӧн некод нинӧм эз висьтав. Быдӧн вочавидзліс: арестуйтӧмаӧсь пӧ. Вель уна пасйӧд вӧчис корреспондент аслас блокнотӧ. Куим лунсӧ тан немтор и вӧчнысӧ. Владимир Воробьёвлӧн тшӧктӧм серти аддзысьліс парторгкӧд, корис гижны статья посёлокса коммунистъяс йылысь. Кӧсйысис.

Ужнайтіс столӧвӧйын. Пукаліс ӧшиньдорса сійӧ жӧ пызан саяс, кӧні и тӧдмасис луннас Анфисакӧд да Павлинакӧд. Сёйигчӧжыс син водзас сулаліс нёньяснас пызан дорышӧ мыджсьӧм Анфиса. Чуркаа гӧтырсӧ радейтӧ Матвей Ӧльӧксан, и гӧтрасьӧм бӧрас мукӧд бабаяс вылӧ эз на каньявлы, кӧть эськӧ и петӧ вежыс да. Со тай, Анфисаыс ӧзйысь юрсинас быттьӧ мыйкӧ ӧзтіс Ӧльӧксанлӧн сьӧлӧмын — бара нин окота аддзысьлыны. Наперво мунас эсійӧ комнатаас да водӧмӧн шойччыштас. Ӧнтай контораас волігӧн Павлина сетіс ключсӧ.

Керкаын ывлаас серти ыркыдджык и абу номйӧсь. Юрлӧса-шебраса нёль крӧвать, сідзкӧ, ӧтпырйӧ позьӧ шойччыны нёль мортлы. Пытшкӧссяньыс каличасьтӧг Ӧльӧксан нюжӧдчис крӧватьӧ. Регыд ойбыртіс и кутісны локны тешкодь да повзьӧдчана вӧтъяс, быттьӧ чорыд пӧкмелля дырйи. И садьмис сӧмын сэк, кор аддзис: быттьӧ пасьтӧм гӧтыр вылас йӧрикайтчӧ кутшӧмкӧ тошка дядьӧ. Сыркмуніс весиг Ӧльӧксан. Жалитіс, тошка мужикыслысь чужӧмсӧ эз аддзыв да. Гашкӧ, сысянь и чурка-нылыс, збыль батьсӧ вед Тарабукин оз тӧд. Ставыс кӧ путьмас, гӧтырыслы водзӧс мынтас — Анфисакӧд кутчысьлас. Рыжӧй бабаыс эз на тшуклы сылы. Матвей Ӧльӧксан абу коммунист, оз ков повны пӧдруга видзӧмсьыд партияысь вӧтлӧмысь. Сӧмын вот кыдзиджык матыстчыны Анфиса дінас. Кыдзи? Верӧс сайӧ петавлӧм баба дінӧ моз: лоны збойджыкӧн да лестьджыкӧн. Тьпу! Кутшӧм сӧмын думъяс оз воны юрас. Воасны, дерт, татшӧм мича том дӧвакӧд аддзысис да. Часлы, лавкаӧ ветлас, водка доз ньӧбас.

Петіс пос помас. Вӧчис воськов-мӧд и паныдасис Анфисакӧд, кодлӧн ӧтар киас бидон, мӧдас тыра сумка.

— Вина лавкаыд восьса на? — юаліс Ӧльӧксан.

— Кодкӧ нӧшта узьысь локтіс али мый? — кыліс воча юалӧм.

— Эз эськӧ да.

— Сизимӧдз уджалӧ, ӧні кӧкъямыс нин.

— Корджык позьӧ пыравны тэ ордӧ водзӧ сёрнитыштны?

— Ме некытчӧ ог мун, гортын лоа. Ну, час мысти кымын.

Ӧдва и коли часыс, сэтшӧм ньӧжйӧ мунӧ кадыс. Ӧльӧксан пасйышталіс блокнотӧ, мыйджык юасьны Анфисаыслысь. Овсӧ ни овнасӧ на весиг оз тӧд и эм-ӧ челядьыс. Сё мокасьтыд, сэтшӧма чеччӧ сьӧлӧмыс и лӧньӧдны нинӧмӧн. Вом тыр вина кӧ эськӧ! Позис жӧ водзджык ветлыны лавкаас. Сюрӧса мужик нин, тӧдтӧм аньӧс мусукалӧм йылысь думайтан, а вина он ньӧб; тьпу! Ладнӧ, нинӧмла асьтӧ омӧльтны. Рыжӧй аньясыд пӧ ярӧсь и ачыс на, гашкӧ, водзджык пондысьны кутас. Мед эськӧ тадзи и лоӧ.

Петіс Тарабукин узьлан патераысь, кильчӧ ӧдзӧссӧ томналіс. Анфиса ӧшинь пырыс казяліс корреспондентлысь локтӧмсӧ и водзвыв восьтіс посводзсьыс пытшкӧс каличсӧ. Дорладорас кухня, кӧні кӧрт плитаа кирпич пач; ӧти стен бердын стеклӧа сервиз шкап, мӧдын — пызан.

— Пыр пыді комнатаас, пуксьы диван вылас да лыддьы ассьыд «Эжва йыв» газеттӧ, талун вайисны. — Анфиса вӧня халата и морӧсыс лоӧма джуджыд джопкана исласян чой кодь.

Гӧсьт пӧрччис туплисӧ, пинжаксӧ ӧшӧдіс ӧдзӧсдорса тув йылӧ, перйис зепсьыс блокнотсӧ да ручкасӧ. Пытшкӧс жыръяс паныда стен бердас мича вевттьӧда небыд диван, пыдынджык гардероб, веськыдвылас кельыдлӧз покрывалӧа кӧрт крӧвать, кӧні куйлісны еджыд эжӧда кык пушыд юрлӧс. Диван весьтас ыдждӧдӧм кык снимок: ӧтиыс ачыс; мӧдыс, тыдалӧ, верӧсыс.

— Снимок вылас верӧсыд али батьыд? — фотояслань видзӧдіг юаліс Тарабукин.

— Верӧсӧй. Бать усис война вылын нелямын коймӧд воын. Мам быдтіс миянӧс — чоя-вокаӧс. Митрей вок Зимстан лесопунктын тракторист, мамӧ сы ордын олӧ, челядьсӧ видзӧ. А ме велӧдчи кулинарнӧйын, мыйкӧдыра уджалі столӧвӧйын, сэсся вуджи пекаравны, витӧд во нин тані. Овӧй кыдз? — Анфиса кухняас ноксигтырйи вочавидзаліс корреспондентлӧн юасьӧм вылӧ. — Овӧй Касева, овнаӧй Андреевна. Асьтӧ кыдзи вичалӧны?

— Матвеевич. Тэкӧд тшӧтшъя.

— Челядьыд кымын?

— Кык. Ныла-пиа. — Дерт жӧ, мый нылыс абу ассяньыс, эз висьтав.

— Мен вот эз сет Енмыс. Сэтшӧма эськӧ колӧ да.

— Верӧсыдкӧд дыр олінныд?

— Вӧлі кадыс, мед чужтыны.

— Кодныд эськӧ вӧлінныд мыжанас?

— Код тӧдас, эгӧ прӧверитчылӧй. — Быд воськовтігӧн Анфисалӧн лайкмунліс сьӧкыд морӧсыс, воссьыштліс халат пӧлаыс и тыдовтчыліс порсь гос кодь еджыд лядьвейыс. — Миян рӧдын тай челядьтӧмыс некод абу-а.

— Том на, удитан на мамавнытӧ, ёна кӧ кӧсъян. — Тадзи шуӧмнас Тарабукин быттьӧкӧ тӧдчӧдіс: батьнас пӧ и ме верма лоны.

— Кӧсйӧмыд эськӧ и эм, да бур мужиктӧ аддзыны сьӧкыд, омӧликыс оз ков дай. — Анфиса некымынысь нин пыраліс пыді жыръяс сідзи ли, могӧн ли и быд пӧрйӧ пыр ёнджыка петкӧдліс вежсӧ гӧстьыслысь, сэсся корис кухняас пызан сайӧ: — Лок, Саша, пӧсь чай юам. Верӧс кувсьӧм бӧрын ни ӧти мужиккӧд на воча ныр эг пуксьыв тайӧ пызан саяс.

— Пасибӧ, Анфиса. Тэ зэв шань и зэв мича, абу и окота петнысӧ тэ дінысь.

— Ог тай и вӧтлы, а пызан сайӧ кора.

Пызан вылас пузьӧдӧм электрочайник, тасьтіясын гуляш да шницель — гортас локтігӧн ньӧбис столӧвӧйысь. Кӧзяйка кыскис шкапысь кык румка да водка доз, мыччис гӧстьлы:

— Восьт и кисьтав, кӧсъя нывбаба шогӧс пальӧдыштны.

— Окота мыйкӧ шуны, да ог лысьт. — Ӧльӧксан кисьталіс водкасӧ.

— Юыштам, збойджык лоан. За знакомство, — рочыштіс Анфиса и тотшнитчисны. Винасӧ кылӧдісны яя сёянӧн. — Тэ збыльысь кӧсъян гижны ме йылысь?

— Збыльысь. Контораын висьталісны тэ йылысь сӧмын ошкана кывъяс.

— Ме ордын пукалӧмнымӧс гижан жӧ? — юмола нюлыштіс ассьыс пув рӧма вом дорсӧ Анфиса.

— Ог.

— А мый эськӧ кӧсйин шуны?

— Сӧмын эн дивит, висьтася: любитчи ме тэ вылӧ, Анфиса Андреевна. Вӧлі кӧ гӧтыртӧм, гӧтраси эськӧ.

— Татшӧм мича кывйысь ог жӧ дивит. Ме вед абу пуысь гогналӧм, а ловъя морт, тэ сайӧ эськӧ петі жӧ. Но гӧтырыдлысь мырддьыны ог кӧсйы, мен сӧмын кага колӧ, ӧткӧн кольӧмысь пола. — Аньыд, тыдалӧ, сетіс тӧдны: кӧсъян кӧ пӧ, ог ло паныд.

Мӧд румка бӧрын Анфиса кутіс кажитчыны Ӧльӧксанлы лӧсьыд кокъяса, пытшкӧс томана озыр жытник кодь, кытчӧ сэтшӧм окота пыравны гусясьны. Ключыс сьӧрас, сӧмын колис виччысьны стрӧка, кор восьтны пыдӧ дзебӧм томансӧ.

Пырисны пыді жыръяс, небыд диван вылӧ топыда орччӧн пуксьӧмӧн босьтчисны листавны альбом.

— Тані менам став рӧдвужӧй и пӧдругаясӧй. — Анфиса чунь помнас индыліс снимоклань и шуліс, коді сійӧ мортыс.

Корреспондент ӧти снимок корис газетын йӧзӧдӧм вылӧ. Збыльысьсӧ кӧ, Ӧльӧксанлы вӧлі дзик веськодь, кодъяслӧн фотоясыс куйлісны альбомын. И тайӧс, тыдалӧ, казяліс Анфиса, чужӧмсӧ мужичӧйлань бергӧдӧмӧн шуис:

— Саш, тэ жӧ синъялан менсьым морӧсӧс, а он видзӧд снимокъяссӧ.

Воча кыв пыдди мӧдыс топӧдіс аньӧс и диванас нёрыньтӧмӧн кутіс окавны пачысь сӧмын на кыскӧм нянь чӧвпан кодь пӧсь нёньяссӧ кабралігтыр.

— Саш, ме кӧ ӧзъя, тэнӧ чишкала, — намӧдіс нывбаба. — Ланьтыштлы, верӧслысь портретсӧ стенсьыс идрала, а то аддзӧ миянлысь окасьӧмнымӧс. — Анфиса судзӧдчыліс и ыдждӧдӧм снимока рамасӧ меститіс гардеробас. Бӧрсӧ эз пуксьы, а занавесаліс ӧшиньяссӧ. Крӧвать вывсьыс вештіс вевттьӧдсӧ, шуис: — Нинӧмла мучайтны ӧта-мӧднымӧс, пӧрччысь.

Мӧдысь шуӧм эз ков, Ӧльӧксан здукӧн личӧдчис, трусиксӧ чӧвтіс аньлӧн трусик вылӧ и тювкнитіс шебрас улӧ. Анфиса мыйкӧ кӧсйис на шуны, но друг тшӧкмуніс: Матвей Ӧльӧксанлӧн ичӧт ӧльӧксаныс ёсь пыридз моз зутшкысис небыдик аньлӧн кӧчвӧня гӧг улӧ. Мыйӧн воисны ас садяныс, Ӧльӧксан аслас син водзысь аддзис мичаа нюмъялысь Анфисалысь чужӧмсӧ, быттьӧ югыда нюмъяліс ачыс гожся шондіыс.

Анфисакӧд кык вой чӧсмасьӧм бӧрын Тарабукинлӧн командировкаыс помасис. Тыр вир-яя том нывбаба аттьӧаліс ассьыс ангелсӧ, коді вайӧдліс сы дінӧ ӧнӧдз тӧдтӧм тайӧ мужичӧйсӧ; и чужис лача, мый лоас мамӧн.

17

Слабог, кутшӧмсюрӧ вежсьӧмъяс кутісны мунны видз-му овмӧсын. Эжва катыдын колхозъяс пыдди котыртісны медводдза совхозъяс. Колісны уна специалист — агрономъяс, зоотехникъяс, ветеринаръяс, механикъяс. Быд совхозлӧн лоисны асланыс парткомъяс, профкомъяс, комсомоллӧн комитетъяс. «Льӧмдінскӧй» совхозлӧн парткомса секретарӧн индісны Аверьян Гичевӧс. Юсьбӧжса колхоз лоис совхозлӧн отделениеӧн, а Ягдорса овмӧс — тайӧ отделениеыслӧн бригадаӧн. Чужис чиновникъяслӧн нӧшта ӧти аппарат — видз-му овмӧслӧн районса управление. Ягдорын кӧсйисны котыртны леспромхозлысь подсобнӧй овмӧс, но шуисны нӧрӧвитлыны.

Кыдзи и вит во сайын, ассьыс комсомольскӧй томлунсӧ бара на тӧд вылас уськӧдіс Лазарь Костин. Воробьёвъяслӧн да Костинъяслӧн семьяяслысь юбилейяссӧ пасйыны корис ӧти и сійӧ жӧ лунӧ — август мӧд джынйын Ягдорын, буретш сэк, кор тестьыслы тырӧ сизимдас вит ар, а тьӧщаыслы да мамыслы — сизимдас, аслыс — ветымын. Юбилейяссӧ ӧттшӧтш пасйӧмыс лоис паметьӧ коляна югыд семейнӧй праздникӧн. Лун-мӧд сайын «Эжва йыв» газет медводдза лист бокас йӧзӧдіс юӧртӧм: «Партийнӧй, сӧветскӧй да хозяйственнӧй органъясын дыр да бура уджалӧмысь, ветымын ар тырӧмкӧд йитӧдын СССР-са Верховнӧй Сӧвет Президиумлӧн Указӧн Лазарь Кузьмич Костинӧс наградитӧма Трудӧвӧй Гӧрд Знамя орденӧн».

Вӧлі помкаыс, мед ӧтлаӧ чукӧртчывны Воробьёвъяслӧн да Костинъяслӧн семьяяслы. Гаж вылӧ корлісны и Юсьбӧжысь Игнатовъясӧс. Ӧд и аслыс Георгий Евгеньевичлы ветымын арӧс, Ольга Ермолаевнакӧд гӧтрасьӧмсянь тырис кызь во. Сы мында жӧ, мыйта Лазарь Кузьмичлӧн Елизавета Емельяновнакӧд ӧтувтчӧмсянь. Георгий да Лазарь костын ёртасьӧмыс кыссьӧ педтехникумын ӧтлаын велӧдчӧмсянь. Сы бӧрти, кор Игнатов гӧтрасис Ольгакӧд, лоисны вокъяс кодьӧсь. Ольгакӧд быд аддзысьлӧм Лазарь Кузьмичлӧн син водзӧ сувтӧдліс Вера Ильиничнаӧс. Сылӧн кувсьӧмсянь кызь во нин, но медводдза муслунсӧ вунӧдны сідз эз и вермы. Овлӧны здукъяс, кор Костинлы кажитчӧ, быттьӧкӧ сылӧн судьбаӧн веськӧдлӧ оз ачыс, а Вера Ильинична. Гашкӧ и, тайӧ семейнӧй праздникъяссӧ вӧчӧ Вера Ильиничналӧн тшӧктӧм серти.

Ыджыд мамсӧ да ыджыд батьсӧ чолӧмавны волісны и чоя-вока — Вера да Кузьма. Налӧн тшӧтш жӧ аслыссяма юбилейяс: Вералы — кызь, Кузьмалы — дас вит арӧс. Некымын ӧтлаӧдӧм пызан сайын пукаліс и пӧль-пӧчӧн шуысь Емель Вань Володь гӧтырыскӧд. Тавося сентябрын кызь вит арӧс тырӧ Тамара Воробьёвалы. Корис Вера Костина да, праздник вылӧ воліс и Лазарь Игнатов.

Сюрис стрӧка да, Ӧгрӧпена матыстчис Тамара дінӧ, шӧпкӧдӧмӧн юаліс:

— Тамарук, мый нӧ миян Вовуклы кагуксӧ он чужты?

— Чужта на вед, Ивановна. Чужта, чужта... — сьӧлӧмсяньыс эскӧдіс Тамара. А мамыс да батьыс, Королёв гозъя, майшасьны нин кутісны, гашкӧ пӧ, оз и артмы каганыс да. Торъя ыджыд полӧмыс Евлампия Ивановналӧн.

Володя да Тамара рытнас шуисны мунны узьны Таркойтӧ мамыс ордӧ. Лазарь Кузьмич мӧдӧдліс Кузьма писӧ аслас шофёр Серафим ордӧ, мед пӧ матыстчас татчӧ машинанас. Серафимлы кивыв волывлыны Ягдорас, век нин мам-батьсӧ аддзӧдлас. А мыйта нимкодьлуныс Анна Платоновналӧн да Ӧстап Васьлӧн! Эм кӧ кадыс, и гӧтырсӧ тшӧтш, Тасясӧ, босьтлӧ; сылы ӧд окота жӧ мам-батьыскӧд аддзысьлыны. Сватъяс — Тикӧн Опонь да Ӧстап Вась — волывлӧны ӧта-мӧд ордас, отсасьӧны ӧта-мӧдыслы. Кыкнанныс вуджисны ыджыд война, колисны ловйӧн, чайтлісны, колхозаныс бара лоӧ сідз, кыдзи войнаӧдз, и кутасны тышкасьны озыр урожайяс вӧсна. Вынтӧммӧм ӧтувъя овмӧслы коліс государствосянь тӧдчана отсӧг, а сійӧ буретш да и эз ло. Важмӧны во сё сайын лэптӧм оланінъяс, колӧны выль скӧт картаяс да амбаръяс, тракторъяс да автомашинаяс, видз-му удж вӧчан техника, но нинӧм эз тырмы. Вермана йӧз и водзӧ пышйисны посёлокъясӧ, кӧні серпасыс вӧлі дзик мӧд.

Серафимкӧд Таркойтӧдз шуис ветлыны и Елизавета Емельяновна: окота пӧ аддзысьлыны да сёрнитыштны Як Марьякӧд. Эз кольччы мамсьыс и Кузьма. Сулаліс зэръястӧм поводдя и туйыс кузяла кос. Льӧмдінсянь Ягдорӧдз «козликнад» воан часысь муртса дырджыкӧн. Тайӧ вӧлӧкӧдыс Ягдор пыр ветлісны и орслӧн, и сельполӧн кузола машинаяс, Эжва катыд катлісны груз, бӧрсӧ лэччисны тыртӧмӧн.

Колхоз кӧть и эз вермы сувтны кок йылас, Ягдорын кыптӧны выль олан керкаяс. Налы, кодъяс инасисны уджавны Таркойтӧ, стрӧитчан вӧрсӧ местаӧдз вайны отсалӧ аслас техникаӧн лесопункт. Тшупсьылісны шойччан лунъясӧ помечӧн. Деревняса мужикулов пиысь унаӧн уджалісны вӧр делянкаясын бензопилаӧн пӧрӧдчысьӧн, трактористӧн, мастерӧн, кодъяс босьтісны профессиясӧ Льӧмдінкӧд орчча посёлокса учебно-курсӧвӧй комбинатын. Тані дасьтісны рабочӧй кадръяс районса став вӧр лэдзысь предприятиеяслы. Деревняысь петӧм нывбабаяс уджалісны магазинъясын, столӧвӧйясын, школаясын, челядьлы садикъясын. Вӧр пӧрӧдысь бригадаясын став увйысьысьыс нывбабаяс. Тадзи власьтъясӧн эновтӧм колхозникъяс лоисны рабочӧйясӧн. И Ягдорын, и Таркойтын том йӧз гӧтрасялісны, чужисны челядь. Выль семьяяс унджыкыс стрӧитчисны чериа кык юӧн, тшак-вотӧсӧн да звер-пӧткаӧн озыр пармаӧн кытшалӧм Ягдорӧ. Тані жӧ важ йӧзӧн на вӧчлӧм паськыд муяс да ойдлана видзьяс. Жаль, найӧ заводитісны эндыны шогмытӧм аграрнӧй политика вӧсна. Гашкӧ, мыйкӧ и вежсьыштас колхозъяс пыдди совхозъяс котыртӧм бӧрын?

Шевчукъяслӧн семья вӧлі гортас. Люда сӧмын на воӧма кино вылысь — вӧсньыдик, батьыслӧн кодь сьӧд синма да сьӧд юрсиа, дас квайт арӧснад невеста кодь нин. Тӧдчӧ: карад велӧдчигӧн тшапмыштӧма. Ставныскӧд небыдика топӧдчыліс. Кутчысьлӧмӧн чолӧмасисны гӧсьтъяскӧд и Шевчук гозъя. Серафим машинанас муніс чойыс ордӧ, локта пӧ татчӧ час мысти.

Емель Лиза да Як Марья ошкисны ӧта-мӧднысӧ, шуалісны ӧта-мӧдыслы: ньӧти на пӧ абу вежсьӧмыд, век на пӧ томдырся кодьыд мича. Дерт жӧ, мичаӧсь, Марьялы сӧмын на нелямын вит, а Лизалы сӧмын на нелямын сизим тырис. Бур верӧсъясыдкӧд аньясыд дыр оз пӧрысьмыны. Ветымын арӧссӧ некыдз он сет Педот Надьӧлы — косіник да нюдз, и сэк жӧ зэв стройнӧй. Казявлӧма да, котӧрӧн воліс Як Марья ордӧ, вевъяліс мыйкӧдыра варовитны ичӧтдырсяньыс пӧдруга Емель Лизакӧд. Ошйысис, отпуск дырйиыс Шаймиевыс нулӧма Казаньӧ да, босьтлӧмаӧсь тшӧтш и Каримаӧс. Казаньыд пӧ зэв мича, дзик мойдын кодь.

Часыд ӧдйӧ и колис. Кылӧ, матыстчис нин машинанас Серафимыс.

— Лиза об, «козликад» унаӧн он тӧр. Но гӧсьтъясыд пӧпутнӧй вылӧ мед оз петны, — ӧлӧдіс Володя. — Богдан дядь висьталіс, аски пӧ тасянь Льӧмдінӧдз автобус кутас лэччыны, ставным сэтчӧ и сӧлам.

— Да, да, — шыӧдчис Богдан. — Аксёнов ассьыс гӧтырсӧ нуӧ райбольничаса роддомӧ, — лесопунктса начальниклысь нимсӧ казьтыштіс дядьыс.

— Шуралӧн вомӧдзыс рушкуыс, мед кӧть автобусас эз чужты, — чӧвтіс Як Марья.

— Кымын нин челядьныс? — юаліс Лиза.

— Медводдзаӧс виччысьӧны.

— Ягдорын Шурасӧ да Аксёновсӧ сӧлӧдам Лазарлӧн легкӧвӧй машинаӧ, ме орччӧн накӧд лоа, — шуис медичка, — роддомӧдзыс ми колльӧдам. А мукӧдыс автобуснас лэччасны.

Як Марья босьтчыліс пызан дасьтыны, но Лиза вочавидзис: ми пӧ пӧтӧсь и кодӧсь, и Кузьмакӧд петісны. Машина дорӧдз эня-пиаӧс колльӧдісны куимнан Шевчукыс — Як Марья, Богдан да Люда. Сэсся дыр варовитісны пиыскӧд да моньыскӧд.

Аскинас гӧсьтъяс, тшӧтш и Володя да Тамара, посёлокса автобусӧн лэччисны гортаныс. Ягдорын автобусӧ сӧліс и Никӧн Тольлӧн да Закар Агнилӧн Феликсыс, корӧмаӧсь райвоенкоматӧ медкомиссия вылӧ. Шура Аксёноваӧс Елизавета Емельяновна колльӧдіс кага чужтан керкаӧдз.

Вежон мысти теплоходӧн Сыктывкарӧ аслас училищеӧ лэччис Людмила Шевчук. Важӧнсянь нин сентябр лоис студентъясӧс, техникумъясса, училищеясса да школаясса велӧдчысьясӧс трудӧвӧя воспитайтан тӧлысьӧн. Пӧшти тӧлысь чӧж найӧс мырдӧн кутасны уджӧдны республикаса овмӧсъяслӧн картупель да капуста муяс вылын. Колхоз-совхозъясын йӧз вын тырмытӧмла кызвын урожайыс колис эськӧ лым улӧ. Том йӧзӧс тӧрӧканъясӧс моз овмӧдлісны кытчӧ веськалӧ. Омӧлик кӧм-паськӧмӧн муяс вылын лукйысигӧн унаӧн кынмылісны да висьмылісны. Зато во помас овмӧсъяс ошйысьлісны: босьтім пӧ бур урожай! А ыджыд урожайясысь ыджыд и шӧркодь начальникъяслы вичмылісны орденъяс да медальяс.

Эз вӧв бурджык серпасыс гожӧмнас. Кӧрым заптан страда дырйи видзьяс вылӧ мырдӧн мӧдӧдлісны и каръясса, и сиктъясса став интеллигенциясӧ. Татшӧм миян социалистическӧй видз-му овмӧс, кодлӧн дзездалӧ быд вурыс. Вӧлӧмкӧ, куш идеологиянад, коді шусис марксистско-ленинскӧйӧн, кынӧмтӧ пӧткӧдны он вермы. Хрущёв на сувтӧдліс мог: вӧтӧдны Америкаӧс быд морт вылӧ йӧв да яй вӧчӧмӧн. Но капиталистъясӧс вӧтӧдны сідз эг и вермӧй.

Мыйӧн бара-й помасяс Сӧветскӧй Союзын коммунизм стрӧитӧмыс-а?

18

«Эжва йыв» газетлӧн мӧд лист бокыс пырджык воссьыліс «Партийнӧй олӧм» да «Идеологическӧй уджын воӧдчыны быд мортӧдз» рубрика улын статьяясӧн, кодъясӧс дасьтыліс Владимир Воробьёв. Вӧвлі дӧсаднӧ, кор ыджыдджык чинаӧс, сійӧ кӧ коммунист, асланыс газетын критикуйтны эз позь. А партбилеттӧм мортыдлы ыджыд чинсӧ эз и сетлыны. Коммунист кӧ, кӧть и юр вем пыддиыд пилипызь, верман кыпӧдчыны зэв вылӧдз. Лӧгинъягса парторглысь статьясӧ, кодӧс котыртліс сэтчӧ ветлігӧн Тарабукин, ошкисны и летучка вылын, и райкомын. Сэні эз вӧвны сӧмын лыдпасъяс, а медсясӧ вӧлі висьталӧма йӧз йылысь — коммунистъяс и беспартийнӧйяс йылысь. А вот Эмиль Адамӧс, коді уна во чӧж уджаліс тайӧ йӧзыскӧд, эз вӧв казьтыштӧма ни ӧтиысь. Сідз эз и тӧдны ёртъясыс, мыйла нуисны сійӧс кытчӧкӧ туй ни пом.

Лӧгинъягӧ командировкаысь аслыс Тарабукинлы медъёна кажитчис «Пӧжасьысь» очерк, кӧні висьталіс посёлокса пекарняын уджалысь Анфиса Андреевна Касева йылысь. Текст шӧрас вӧлі и очеркса героинялӧн снимокыс. Фотосӧ да ӧти газет Тарабукин мӧдӧдіс Анфисалы. Гижны кӧсйис сьӧлӧмсяньыс петана кывъяса письмӧ, да эз лысьт. Поліс, друг да письмӧыс веськалас йӧз киӧ. Пасйис: «Анфиса Андреевна, пасибӧ ставсьыс! Ен мед сетас тэн бур дзоньвидзалун и дыр ло сэтшӧм жӧ мичаӧн, кутшӧмӧн аддзылі. А семьятӧ лӧсьӧдӧмыд ас саяд. Ыджыд поклон Павлиналы, ӧд сійӧ и чуйдіс гижны тэ йылысь очерксӧ. Аддзысьлытӧдз, Матвей Ӧльӧксан».

Сэки, Лӧгинъягысь воӧм бӧрын, Ӧльӧксанӧс быттьӧ вежисны. Гӧтырыскӧд нинӧм абусьыс эз нин вензьыны, и кыв йывсьыс мыйкӧдыра кежлӧ вошис «блядь» кывйыс. Збыльысь тай, пӧдруга видзӧм бӧрад мужикыд лоӧ меліджык. Ёна важӧн, кор му вылын, кодзувъяс да планетаяс вылын олісны енъяс да йӧз, «блядь» кывйыс абу вӧлӧма понъясяна. Со мыйла.

Енкӧласа ӧти планета вылын овлӧма Блядэ нима ен-ныв. Сійӧ тӧдӧма, му вылын пӧ йӧзыс олӧны зэв гӧля, и шуӧма кыдзкӧ отсавны налы. Блядэыд петас кузь туйӧ. Му вылӧ вотӧдз туяс паныдасьлас уна планета и быдлаӧ сувтлас. И аслас сетласьӧмӧн мувывса олысьяслы кутас чукӧртны сьӧм. Чукӧртас уна, воас му вылӧ да, юклас гӧль йӧзлы. Вот сэксянь и кӧвъясисны сетласьысь нывъяслы «блядь» (Блядэ нимсянь) да «прӧститутка» нимъяс. Аньяслысь деньга вылӧ сетласьӧмсӧ кутісны шуны му вылын медваж профессияӧн. «Блядь» кывйыс пысасис быд сӧветскӧй мортлӧн кыв йылӧ йики моз и, тыдалӧ, кутас овны сэтчӧдз, кытчӧдз му вылын кутасны овны славяна.

А Ӧльӧксан Тарабукин лӧсьӧдчис выль командировкаӧ, вӧр лэдзысьяслӧн Эжва горувса посёлокӧ. Сӧмын вот аддзас-ӧ ещӧ коркӧ аслас очеркӧ Анфиса кодь жӧ мича героинясӧ?

Сентябр, буретш баба гожӧм. Володя Воробьёв тӧдіс, матысмӧ гӧтырыслӧн чужан лун — тырӧ кызь вит арӧс. Но став Воробьёвъяслысь да Костинъяслысь юбилейяссӧ, тшӧтш и Тамара Мисаиловналысь, пасйисны нин Ягдорын. Ставныслӧн ним кузя, кодъяслӧн квайтымын витӧд воыс вӧлі юбилейнӧй, лэптісны тост, шуисны бур сиана кывъяс.

— Тамар, кык лун мысти тэ чужан тайӧ му вылас, — гӧтырсӧ небыдика топӧдыштліс Володя, — вот думайта, мый тэныд козьнавны.

— Ми пасйим нин, кыкысь оз пасйывны. Ог торкӧй Лазарь Кузьмичӧн думыштӧм традициясӧ.

— Сійӧтӧ сідз, но казьтылӧм ради мыйкӧ ньӧбны колӧ.

— Ме нин думышті та йылысь, но водзвыв чуйдыны эг кӧсйы.

— Висьтав, терпенньӧ абу.

Тамара сывйыштіс верӧссӧ, быттьӧ кодыськӧ полӧмӧн шӧпкӧдіс:

— Менам медкокниа сьӧктан кад. Вӧчан кӧ кага — тайӧ и лоӧ кызь вит арӧсӧс казьтылӧм вылӧ меддона козиныс.

Володя окыштіс гӧтырсӧ, таӧн быттьӧкӧ тӧдчӧдіс: сӧглас пӧ.

— А то пӧчыд и мамыд быд волігӧн юасьӧны: нӧбася али ог на? Мамӧ да батьӧ оз сетны покойсӧ ни, ӧтарӧ внукӧс ли, внучкаӧс ли виччысьӧны.

— Ме сайын тайӧ делӧыд оз сувт, кута зільны коммунистическӧя уджалысь ударник моз.

Збыльмӧдіс сетӧм кывсӧ коммунист Воробьёв. Кызь нёль арӧснад мужичӧйыд племеннӧй уж кодь, а Володялы буретш сы мында. Мыйӧн эз во тӧлыссяыс, пыр и ошйысис Тамара:

— Володенька, лоан батьӧн.

— Кор?

— Вая буретш тэныд кызь вит ар тыригкежлӧ.

— Ноко, вай ӧтлаын артыштам, — орччӧн пуксьӧдіс гӧтырсӧ Володя. — Сьӧктін кӧ сентябрын, ӧкмыс тӧлысьыс кор лоӧ?

— Июньын.

— Тӧдчӧ, мый менам гӧтырӧй математик.

— Сералан?

— Ог.

Гажаджык овнытӧ, кор мыйкӧ виччысян аскиа лунсьыс. Воробьёв гозъялы эм мый виччысьнысӧ. Выль воӧн ӧта-мӧднысӧ телефон пыр чолӧмалігӧн Тамара первойысь юӧртіс мам-батьыслы нӧбасьӧм йылысь. Евлампия Ивановна радысла, кылӧ, весиг бӧрддзыліс. Со ӧд кутшӧм дона ӧтка нылыд! Ставсӧ пӧ, мый ковмас кагаыдлы, ньӧбам батьыдкӧд карса лавкаясысь; ті пӧ эн рӧскодуйтчӧй, — велӧдіс мамыс.

Кыпыд руӧн олісны Воробьёв гозъя. Сэк жӧ, ӧтитор жалитіс Володя: Тамаралӧн пыксьӧм вӧсна эз ло лэччӧмыс Сыктывкарӧ да. Арнас воліс Льӧмдінӧ «Югыд туй» газетса редактор, республикаса журналистъяс котырӧн веськӧдлысь Авив Лыткин, и бара на кыптыліс сёрни Воробьёвӧс карӧ вуджӧдӧм йылысь. Вӧлі кӧ пӧ ӧтнам, лэччи эськӧ кыв шутӧг, но гӧтыр пӧ та йылысь и кывзыны оз кӧсйы. Збыльысь кӧ, эз зырт муснысӧ Воробьёвъяслысь и Льӧмдінын. Кыкнанныс томӧсь и водзын налӧн кузь олан туй.

Март тӧлысся ӧти асылӧ Василий Уляшёв пырис редакцияӧ киас газетӧн, шуис:

— Локті пошта пыр, ньӧби талунъя республиканскӧй газет.

— Мыйла ньӧбин, ваясны ӧд редакцияӧ, — веськодя чӧвтіс Тарабукин.

— Кор на локтас поштальоныд, а газетас эм шензьӧдана статья власовец-предательяс йылысь. Висьталісны мен да, лыдди веськыда пошта вылас.

Сыркмуніс Володя Воробьёв, кор кыліс «власовец-предательяссӧ». Друг да сэні гижисны тшӧтш и Богдан дядь йывсьыс?

— Ноко, ноко, гашкӧ, меным тӧдса Эмиль Адам йылысь да? — корсис статьясӧ Тарабукин.

— Буретш да сы йылысь, код йылысь ӧтарӧ кӧсйысьлін гижны героическӧй очерк.

— Эз кӧ арестуйтны, гижи эськӧ. Ветымын коймӧд восянь власовецъясыд миян моз жӧ Сӧветскӧй Союзса тыр правоа граждана.

Статья бердӧ синнас сатшкысис и Воробьёв. Слабог, Богдан дядьыслысь овсӧ эз аддзы. Комиӧ власовецъясӧс вайӧмсянь колис кызь во, а чекистъяс, вӧлӧмкӧ, ӧнӧдз корсьӧны на пӧвстысь найӧс, кодъяс служитісны СС войскаясын, кодъяс йӧткалісны газӧвӧй камераясӧ узникъясӧс — старикъясӧс, нывбабаясӧс, челядьӧс... Татшӧм палачьяс лыдас вӧлӧма и Эмиль Адам, коді фашистъяслӧн пленӧ веськалӧм бӧрын велӧдчас учебно-полицейскӧй подразделениеын и кутас служитны немечьяслӧн карательнӧй отрядъясын.

Война помасьӧм бӧрын уна сюрс власовецӧс вайисны Комиӧ. Эмиль Адам дас нёль власовецкӧд ӧтлаын веськаліс Льӧмдін районса Лӧгинъяг вӧр участокӧ. Сэки безопасность органъяс эз на тӧдны фашистъяслӧн зверствоясын Адамлысь участвуйтӧмсӧ. И со, уна во мысти чекистъяс туялісны мыж вӧчысьӧс. Эмиль Эмильевич Адам чужлӧма 1910 воын Дагестанскӧй АССР-са Хасавюрт карын, национальностьыс немеч, но СССР-са гражданин. Карательнӧй отрядъясын служитігӧн уна сё сӧветскӧй мортӧс бырӧдӧмысь Адамӧс лыйлӧмаӧсь 1966 вося март 21 лунӧ.

— Но, мый татчӧ шуан, Саша? — эльтыштіс Тарабукинӧс кывкутысь секретар Уляшёв.

— Ме бура тӧдса чекистыскӧд, коді эрдӧдіс Адамсӧ. Ӧти пызан сайын ме сыкӧд тшай юлі. Сідзнад, Василий Витальевич, ме водзджык нин тӧді, коді сэтшӧм Адамыс. — Тарабукинлӧн тайӧ шуӧмас мыйсюрӧ вӧлі збыль, но унджыкыс лӧж.

— Эн сӧр, Саша. Тӧдін кӧ, важӧн нин эськӧ ошйысин.

— Менам вомын став водз пиньӧй на, сы вӧсна и лишнӧйыс менам вомысь некор и нинӧм оз пет. А ӧні, тайӧ статья бӧрас, верма и явитны мыйсюрӧ. Чекистыс, коді туяліс Адамсӧ, миян типографияса директорлӧн воча вок, шуӧны Генрих Степанович Ляшевӧн. Лӧгинъягас кайигӧн и сэтысь карас лэччигӧн быд пӧрйӧ узьны сувтлывліс Альберт Ляшев ордӧ. Сы ордын и тӧдмасьлі Генрих Степановичыскӧд.

— Альберткӧд ӧтлаын вуграсьлам, а мый сылӧн эм вок-чекист, эз ошйысьлы, — дыр чӧв олӧм бӧрын шыасис Безносиков. — Комиад сы мында ссыльнӧй да лагерник, и, дерт жӧ, абу ставныс еджыд юра бобӧнянь кодь сӧстӧмӧсь.

— Но и мыжтӧг мыжалӧмыс эз вӧв этша, кодъясӧс либӧ лыйлісны, либӧ сісьтісны тюрмаясын, — шуис Воробьёв. — И Чисталёв, и Савин сьылісны и Ленинӧс, и партияӧс, и выль олӧм стрӧитӧмтӧ сьылісны, а кутшӧм лои налӧн судьбаыс — ставнымлы тӧдса.

— Ме вед сы вӧсна и ог пыр партияад. Код тӧдас, мый думыштасны водзӧ вылӧ коммунистъясыд, — венӧ пырӧдчис Тарабукин.

— Ме, гашкӧ и, пыри эськӧ, но кор кывсяс мамӧлы да батьӧлы, мый ме лои коммунистӧн, ӧткажитчасны найӧ меысь, — веськыда висьтасис Василий Уляшёв.

— Мыйла? — юаліс Безносиков, коді век на ки улас кутіс Эмиль Адам йылысь статьяа газетсӧ.

— Медводз-кӧ, найӧ Енлы эскысьяс. Мӧд-кӧ, ыджыд мамӧс да ыджыд батьӧс большевикъясыд кулачитлӧмаӧсь, мырддьӧмаӧсь ставсӧ, мый вӧлӧма налӧн овмӧсын. И мед эз пуксьӧдны тюрмаӧ, ковмӧма пырны колхозӧ. Юрын бергалӧ мӧвп коркӧ гижны та йылысь повесьт. А ӧд мый ми аддзам талунъя коми литератураысь? Прозаа унджык гижӧдас озырджыка олысьяслы сетӧны мисьтӧм прӧзвищеяс, сералӧны на вылын, петкӧдлӧны бӧлбанъясӧн. Вукӧдӧ нин сэтшӧм гижӧдъяссьыс.

— А тэ бергӧдан ставсӧ мӧдарӧ? — ныр йылас ӧшалысь ӧчки пыр видзӧдліс Уляшёвлань Безносиков.

— Нинӧм ог бергӧд, кута гижны збыльтор, но художественнӧя. Колхозъясыд коми крестьяниныдлы нинӧм эз сетны, а помӧдз рӧзӧритісны.

— Тэ прав, Вася. Но кӧні йӧзӧдан сэтшӧм гижӧдсӧ? — шуис Воробьёв, тыдалӧ, дум вылас усис, мый сылӧн пӧчыс озыръяслӧн рӧдысь жӧ.

— Сэтчӧдз ылын на, гижтӧм на повесьтыс. Важ йӧз шуӧны: бесъяс пыдди пӧ коркӧ воасны йӧз, кодъяс кутасны овны Кристослӧн велӧдӧм серти.

— Кодъяс нӧ эськӧ бесъясыс? Ми али мый? — юаліс Безносиков.

— Ми кӧ вӧлім бесъясӧн, тадзи эськӧ сёрнитны эг лысьтӧй. Веськыдасӧ ог инды, а то кодкӧ удтанныд и менӧ пуксьӧдасны; том гӧтырӧй, Татьянаӧй, коляс сэки дӧваӧн.

— Эн пов, ог удтӧй, — мурӧстіс Тарабукин.

Редактор Трофимов асывсяньыс вӧлі партия райкомлӧн пленум вылын, кытчӧ воліс КПСС обкомса первой секретар Морозов.

— Видлалісны кадрӧвӧй вопросъяс, — ӧбед бӧрын коллективын юӧртіс Трофимов. — Райкомса первой секретарӧн лоис Тюпенько.

— Кысь татшӧм ова мортсӧ лыкйисны? — юаліс Тарабукин.

— Ачыс белорус, Комиын дас вит во нин. Уджавлӧма лесопунктъясын, вӧвлӧма начальникӧн. ВПШ заочнӧя помалӧм бӧрын партийнӧй уджъяс вылын, комын вит арӧса.

— Коми районӧн кутас веськӧдлыны белорус, абу эськӧ мича татшӧмторйыд йӧзсяньыс да, — лабутнӧя намӧдіс Безносиков. — А кытчӧ воддзасӧ, каллян ныра Давыдовсӧ?

— Партия обкомын пӧ видз-му овмӧс юкӧнӧн кутас веськӧдлыны, — вочавидзис Николай Прокопьевич.

— Республикаын видз-му овмӧсӧн сы мында веськӧдлысь, сӧмын тай пӧльзаыс наысь зэв ичӧт, — шензис Уляшёв. — Видз-му овмӧс отделыс эм обкомын, Совминын, профсоюзъяслӧн областнӧй сӧветын, эм видз-му овмӧс министерство, сэсся район тшупӧдын абу этша чиновникыс. Эм весиг районса видз-му овмӧс управление. И тадзи страна пасьтаын! Весиг «Крокодил» журнал абу кольӧма веськодьӧн татшӧм дивӧ дінас, ёся сералӧ татшӧмтор вылас «Один — с сошкой, семеро — с ложкой» статьяын.

— Василий Витальевич, — эз чӧв ов Тарабукин, — пыр партияӧ, помав ВПШ и верман лоны ыджыд государственнӧй деятельӧн, гашкӧ, весиг, странаса видз-му овмӧс министрӧн. Сэки видзӧдлам, кыдзи кутан кыпӧдны странаын видз-му овмӧссӧ.

— Сыын и став лёкыс: мед лоны ыджыд начальникӧн, быть колӧ помавны ВПШ. Америкаын татшӧм партийнӧй школаыс абу, но найӧ миян серти ёна водзынӧсь народнӧй овмӧслӧн быд юкӧнын. И ӧдвакӧ найӧс ми коркӧ вӧтӧдам.

— Вӧтӧн волывлан Америкаас али кыдз? — пиньсӧ кеслыштіс Тарабукин, кӧть и кажитчис ёртыслӧн сёрниыс.

— Вемӧсӧн. Войяснас кывза рытыввывса радиостанцияяс, торйӧн кӧ, Америкалысь гӧлӧссӧ.

— Ме кывза жӧ, но кылӧ омӧля, пӧдтӧны, — висьтасис Тарабукин.

— А тэ содтӧд антенна пукты.

— Кыдз?

— Заводскӧй антенна помас гартышт содтӧд провод. Ӧшинь вылад сувтӧд либӧ самӧвар, либӧ кӧрт чайник и сэтчӧ йит содтӧд антеннаыдлысь мӧд помсӧ. И кутас кывны шумтӧг.

— Тэ тай, Василий Витальевич, шпион вӧлӧмыд, — шуис Семён Иванович.

— Ме уджала газетын и колӧ тӧдны зэв унатор. А тадзисӧ велӧдіс вӧчны антеннасӧ карын велӧдчигӧн ӧти зонка, коді ветлӧдліс радиолюбительяслӧн кружок вылӧ.

Редактор вӧлі пӧдлалӧм ӧдзӧса аслас кабинетын и сёрнинысӧ эз кыв. Дай кывзынысӧ эз вӧв кадыс, сійӧ гижис газетӧ партия райкомлӧн пленум йылысь отчёт. Выль первой секретар Тюпенько кӧ коминас нинӧм эз гӧгӧрво, то мӧд да коймӧд секретаръясыс комияс. Ӧтиыс коркӧ помавлӧма рытъя шӧр школа, вӧвлӧма рабочӧйӧн, пырӧма партияӧ, заочнӧя велӧдчӧма ВПШ-ын, и со... начальник. Коймӧд секретарыс нывбаба. Збыльысь: «Каждая кухарка может управлять государством». Татчӧ колӧ содтыны: кухаркаыс кӧ коммунист. Жаль, нывбаба-веськӧдлысьыс зэв на этша. Сэки жӧ йӧз пӧвстын паськаліс шусьӧг: «Кто не знает ни шиша, поступает в ВПШ». Ёна бурджык эськӧ вӧлі, веськӧдлысьясӧн кӧ вӧліны енбиа профессионалъяс, а эз сӧмын найӧ, кодъяс бура кужисны кӧмӧдны-пасьтӧдны, вердны-юктавны йӧзӧс марксистско-ленинскӧй идеологияӧн.

Олӧмыс мунӧ водзӧ. Ӧтияс гӧтрасьӧны, мӧдъяс юксьӧны. Оз чин ӧчередьыс Льӧмдінса больничаын аборт вӧчысьяслӧн. Мунӧны мӧдаръюгыдӧ пӧрысь йӧз, сідз эз и тӧдлыны кокниджык олӧмсӧ. А ӧд сэтшӧма виччысисны! А ӧд сэтшӧма мырсисны нэм чӧжныс!

19

Енмыс кыліс Тамара Мисаиловналысь верӧссьыс гусьӧн кевмысьӧмсӧ: июнь тӧлысся медкузь лунъясысь ӧтиӧ сійӧ чужтіс дзоньвидза пиӧс. Кызь вит арӧса Емель Вань Володь лоис батьӧн. Воробьёвъяслӧн, Королёвъяслӧн да Шевчукъяслӧн семьяясын татшӧм ыджыд радлуныс медводдзаысь. Бӧръяысьсӧ Ягдорӧ кайлігӧн Володялӧн пӧчыс шуис:

— Тамарук, юрбитны кута, корны Енлысь, медым менам Ванюкӧй пыдди вайин пиукӧс. Пиӧс кӧ чужтан, Иван ним жӧ и сетӧй. Нылукӧс кӧ чужтан, зэв жӧ рад лоа.

Имитіс юрбитӧмыс Ӧгрӧпеналӧн. Чужӧм йылысь свидетельствоын пасйисны кагалысь ним-вич-овсӧ: Воробьёв Иван Владимирович. Чужис Евлампия Ивановнаӧс да Мисаил Карповичӧс ыджыд мамӧн да ыджыд батьӧн шуысь, а Як Марьяӧс пӧчӧн шуысь. Кутшӧм бара-й лоӧ олӧмыс Иван Владимировичлӧн во ветымын мысти? Мам-батьыс моз и водзӧ кутас стрӧитны коммунизм, али мӧдарӧ, лоас капиталистӧн?

Гожӧмнас «Эжва йыв» газетӧ воис выль уджалысь — Николай Липин. Ачыс льӧмдінса, ветымын сайӧ арӧса, некымын во вӧлі республикаса радиолӧн собкорӧн. Ыджыд опыта журналистӧс пыр и индісны нуӧдны видз-му овмӧс. Сійӧ бура тӧдіс ас чужан районсӧ, важ и ӧнія олӧмсӧ. Бритӧмысла югыд стеклӧ кодь мольыд юра, век нюмдыштӧма, радейтӧ казьтывны ассьыс томлунсӧ. Помнитӧ, кыдзи сійӧс, дас кӧкъямыс арӧса медбур комсомолец-колхозникӧс, комын нёльӧд воын премируйтӧмаӧсь... вит трудоденьӧн. Нӧшта некымын ударниклы вичмӧма то сапӧг гоз, то чышъян, то шаль, то гынсапӧг гоз, то ватнӧй гач. Премияяссӧ сетӧмаӧсь колхозыслы вит во тырӧмкӧд йитӧдын. Вот тадзи донъявлӧмаӧсь сиктын бура уджалысьясӧс революция бӧрын дас сизим во мысти!

Найӧс, кодъяс нажӧвитлісны медуна трудодень, тадзи донъявлісны и война бӧрын. А вот колхозъясса да сиктсӧветъясса медбур юралысьяслы кутісны сетны донаджык козинъяс: велосипед, патефон, пищаль, часі. Ветымынӧд вояс заводитчигӧн сизимсё олыся Юсьбӧжын велосипедыс вӧлі кык — колхозъясса предъяслӧн. Но ӧтиыслысь челядьыс ӧдйӧ жугӧдӧмаӧсь и позис тюръявны сӧмын чой горув. Ягдорса колхозӧн дыр кад веськӧдлӧмысь Анна Платоновналы нелямын сизимӧд воын сетісны «За доблестный труд в Великой Отечественой войне 1941–1945 годов» медаль, а во мысти козьналісны киын новлан часі. Татшӧм часіа мортыс Ягдорын уна во чӧж вӧліны кыкӧн — Анна Платоновна да пельшӧр Устинья Ивановна.

Колис мыйкӧ мында кад и козинъяс пыдди медбура уджалысьяслы кутісны сетны бумага наградаяс. Чышъянсӧ либӧ ватнӧй гачсӧ мед ньӧбасны асьныс колхозникъясыс, а бумагаыд абу жаль. Сыӧн позьӧ наградитны унджык йӧзӧс, народнӧй овмӧсса любӧй уджалысьӧс. Бумага наградаяссӧ лӧсьӧдісны сиктсӧветъяс, райкомъяс да райисполкомъяс, обкомъяс да совминъяс, Верховнӧй Сӧветлӧн президиумъяс, торъя министерствояс да ведомствояс. И татшӧм наградаыс шусис Почёт грамота — Сӧветскӧй Союзын медся ёна паськалӧм награда. Бумага наградаыс сэсся абу му шарвывса ни ӧти цивилизованнӧй странаын ни бӧрӧ кольӧм Африкаын. Сэсся и мыйта на быдсикас почётнӧй нимыс!

Шоча овлӧ, кор «Эжва йыв» газет оз йӧзӧд кодъясӧскӧ да мыйӧнкӧ наградитӧм йылысь юӧр. Кольӧм номерас лысьтысьысьяслӧн да пастукъяслӧн ыджыд список, кодъяслы сетӧма «Коми АССР-ысь видз-му овмӧсса отличник» ним. Талунъя номерын кузь список пропагандистъяслӧн, лекторъяслӧн да агитаторъяслӧн, кодъясӧс наградитӧма почёт грамотаясӧн КПСС райком — уджалысь йӧзӧс коммунистическӧя воспитайтӧмысь. Список улас неыджыд юӧр, кодӧс сетӧма синмӧ шыбитчана сьӧд шрифтӧн: «Льӧмдінын воссис пальӧдчанін (медвытрезвитель), кытчӧ ӧтпырйӧ позьӧ йӧршитны кодалысь дас вит мортӧс. Быд веськалӧмысь колӧ мынтыны дас куим шайт. Пальӧдчанінӧ начальникӧн индӧма сержант Акакий Чистяковӧс».

Ӧбедӧдз на редакцияӧ звӧнитіс райкомса мӧд секретар Игнатьев. Редактор эз вӧв и трубкасӧ босьтіс Воробьёв.

— Ме вот видзӧда «Эжва йыв» газет и шензя, мыйла райкомлӧн наградаяс улӧ сетӧмныд медвытрезвитель йылысь, — кыліс трубкаын гӧлӧс, — эз-ӧ мӧй сюр бурджык юӧр?

— Райкомыд почёт грамотаястӧ сетӧма активистъяслы йӧзӧс коммунистическӧя воспитайтӧмысь. А пальӧдчаніныд воссис тожӧ йӧзӧс воспитайтан могъяс ради. Сыын нинӧм абу лёкыс, юӧръясыс кӧ веськалісны ӧти и сійӧ жӧ лист бокӧ, — гудырамоз вочавидзис Воробьёв. Мӧдыс, кылӧ, сӧгласитчис.

Тюпеньколы, первой секретарлы, вӧлі веськодь, мый йылысь гижӧ сылы гӧгӧрвотӧм кывъя тайӧ газетыс. Роч ли белорус кыв вылын кӧ — мӧд делӧ, лыддис и донъяліс на эськӧ райкомлысь органсӧ. Зато райкомын мукӧд уджалысьыс комиӧн гӧгӧрвоысьяс.

Акакийӧс пальӧдчанінӧ начальникӧн индӧмыс кивыв редакцияса мужикуловлы. Век жӧ, ас морт, типографияса бригадир Кланялӧн верӧс. Кор ӧшинь пыр тыдовтчыліс гӧтыр дінас Чистяковлӧн локтӧмыс, Ӧльӧксан Тарабукин шуліс шуткапырысь: Акакий зять пӧ прӧверкаӧн локтӧ — ог-ӧ кодкӧ кодалӧй. А юӧм-кодалӧмыс районын вӧлі паськалӧма вель ёна. Найӧс, кодъяс юисны, а эз кӧсйыны уджавны, кутісны вӧтлавны сиктсьыныс, весиг районысь, кӧть и таысь пӧльзаыс некутшӧм эз вӧв. А вот Альберт Ляшев босьтіс рӧштшӧт и ас окотанас муніс Льӧмдінса типографияысь патераӧн могмӧдтӧмла. Инасьӧма пӧ Эжваса вӧр промышленнӧй комплекс стрӧитанінӧ. Дыр-ӧ кутасны пышйыны бур специалистъясыс Льӧмдін районысь?

Век жӧ, йӧз олісны аскиа лунӧ эскӧмӧн. Виччысисны, мый ваяс налы выль, 1967 воыс, ӧд сійӧ юбилейнӧй — Великӧй Октябрлы тырӧ нэм джын! Газетъяс, радио да телевидение гижӧны да брунгӧны, кутшӧм козинъяс дасьтӧны странаса уджалысь йӧз тайӧ ыджыд праздникыслы. Быд ичӧт и тӧдчанаджык вермӧм йитӧны Ленинлӧн да компартиялӧн нимкӧд. Республиканскӧй газетъяс юӧртӧны: Сыктывкарын заводитіс уджавны нянь пӧжалан выль механизируйтӧм завод, Эжваын воссис бумага вӧчысьяслӧн Культура дворец, Сыктывкарын пырис уджӧ «Орбита» телеприёмнӧй станция, мый сетӧ позянлун видзӧдны Москвасянь передачаяс. Карса Юбилейнӧй площадь вылын воссис Ленинлы памятник. Воссис буретш сэн, кӧні водзті сулавліс ыджыд да мича, шонді югӧръяс улын пӧртмасьысь уна купола Стефановскӧй собор, кодӧс кисьтісны большевикъяс. Скульптор сизьдӧма вождьӧс мыш саяс знамяӧн. Артмӧма сідз, быттьӧ мыш вылас ӧшалӧ ыджыд ноп, быттьӧ ачыс Енмыс ёрӧма Ильичӧс нуны тайӧ сьӧкыд нопсӧ попъяс вылын тешитчӧмысь.

Праздник водзвылын куим судта, уна жыръя кирпич керкаӧ вуджисны Льӧмдінса райком да райисполком. Тайӧ стрӧйба местаас водзті вӧлі парк, кӧні ордйысьлісны легкоатлетъяс, волейболӧн ворсысьяс. Парк помас вӧлі вевт улын сцена, кӧні гожӧмъяснас мунлісны сьылан-йӧктан фестивальяс — и верстьӧяслӧн, и челядьлӧн. Ки помысь садитӧм том пуяса паркыс вермис лоны льӧмдінсалы нэмъяс кежлӧ шойччанінӧн, районлӧн гӧрдитчанторйӧн, но кад кежлӧ пуксьылӧм бокысь вайӧм начальникъяс та йылысь эз думайтлыны. Льӧмдін стрӧитан генеральнӧй план пыр на эз вӧв.

Воыс лои паметяс коляна Василий Уляшёвлы. Октябрлысь юбилейсӧ сійӧ пасйис куим жыръя выль патераын. Торъя нин радліс нӧбасьысь гӧтырыс Татьяна. Кык судта дас кык квартираа пу керкаыс эз на вӧв дась, но юклісны нин, кодъясӧс сэтчӧ овмӧдны. Сэки и шыӧдчис Володя Воробьёв Лазарь Кузьмич дінӧ: мед пӧ ӧти патера сетасны «Эжва йыв» редакциялы. Райисполкомса юралысь кӧсйысис и кутіс сетӧм кывсӧ: вичмӧдісны. Татьяналы медъёна кажитчис сійӧ, мый ӧні асмогасьны оз ков петны пемыд сарайӧ. Оз нин ков повны, мый кӧзяйкаыслӧн мӧскыс аслас кузь да чорыд кывйӧн нюлыштас лажыньтчӧм аньлысь медся сӧстӧминсӧ. Вӧлі ӧтиысь татшӧмторйыс и повзьӧмысла нӧбасьысь Татьяналӧн кагаыс муртса эз вильснит кынӧмсьыс. Лун-мӧд весиг сёрнитігас мытшъяліс. Ӧні патераас посводз помас и закодыс. Колӧ чукӧртны сьӧм, мед ньӧбны гардероб да небыд диван. Пыді жыръяс кага крӧвать сувтӧдасны; коймӧдыс, медся ичӧтыс, лоӧ Василийлы кабинет пыдди. Мед сэні гижӧ статьяяссӧ да кывбуръяссӧ. Улыс судта эськӧ, но эжасны пыран ӧдзӧссӧ да шоныд лоӧ.

Кыдзи и мукӧд учреждение да организация, редакция да типография вуджисны вит уджалан луна вежон вылӧ. Газетӧ воӧм письмӧясын йӧз аттьӧалісны ленинскӧй партиялысь Центральнӧй Комитетӧс, дона Леонид Ильич Брежневӧс да Сӧветскӧй правительствоӧс кык шойччан луна вежон лӧсьӧдӧмысь; и мужичӧйяслысь, и нывбабаяслысь пенсионнӧй арлыдсӧ вит во вылӧ чинтӧмысь. Сӧмын тай учреждениеясад да организацияясад уджалысьяслӧн удждоныс дӧбельки ичӧт. Районын медуна босьтӧны вӧр лэдзысьяс, торъя нин тӧвся тӧлысьясӧ. Газетса кывкутысь секретар Василий Уляшёвлӧн кӧ тӧлысся удждоныс сё комын кык шайт, то Таркойт лесопунктса вӧр кыскысь шофёръяслӧн кайлӧ сизимсёӧдз. Этша мынтӧны учительяслы, медикъяслы, бухгалтеръяслы... Дерт, некод эз тшыгъяв, чаль чунь гырся килька черитӧ да кыз чигъя сола трескатӧ позис ньӧбны сиктса магазинъясын ӧчередьын сулавтӧг. Бур серпасыс вӧлі орсъяслӧн лавкаясын. Сиктсаяс мышканыс нопйӧн ветлывлісны ньӧбасьны матыса посёлокъясӧ.

Квайтымын кӧкъямысӧд воын районын медбӧръя колхозъяс подув вылын котыртісны нӧшта куим совхоз. Вӧвлӧм колхозникъяс кыптісны ловнаныс да бара на чужис лача олӧм бурмӧм вылӧ. Ас овмӧсъясын йӧзыс унджык кутісны видзны йӧв да яй сетысь пемӧсъясӧс, кодъясӧс тшӧктылісны бырӧдны во-мӧд сайын. «Льӧмдін» совхоз котыртӧм бӧрын кык во да джынйӧн зумыда сувтіс кок йылас Юсьбӧж отделение. Фермаӧ локтісны том йӧз, котыртісны комсомольскӧй звено. Зонъяс велӧдчисны механизаторъясӧ. Овмӧсӧ воис кӧрым заптан да урожай идралан выль техника. Сикт кывтыдпомын кыптіс техника дзоньталан кирпичысь мастерскӧй. Ягдорса бригада эз ло кивыв отделениелы, и районса веськӧдлысьяс Лазарь Кузьмичлӧн вӧзйӧм серти восьтісны сэн леспромхозлысь подсобнӧй овмӧс.

Ягдорсаяс, кодъяс уджалӧны Таркойт лесопунктын, кыпӧдісны нин деревняын некымын выль керка. Кодсюрӧ вежисны важ керкаяслысь подув керъяссӧ и кутасны на сулавны уна во. Чужӧны челядь, быдмӧны том йӧз. Начальнӧй школа помалӧм бӧрын нывкаяс да зонкаяс велӧдчӧны водзӧ общеобразовательнӧй школаясын, пырӧны странаса техникумъясӧ да вузъясӧ. Кодсюрӧ, медсясӧ армияысь воӧм зонъяс, ас районса учкомбинатын босьтӧны трактористъяслысь да шофёръяслысь правояс. Лесопункт отсӧгӧн Ягдорса мужикъяс стрӧитісны деревняын челядьлы ясли-садик. Сыкӧд орччӧн босьтчисны кыпӧдны начальнӧй школалысь выль здание.

Ягдорса да Таркойтса партийнӧй организацияясӧс ӧтувтісны, секретарнас бӧрйисны посёлокса учитель Виталий Денисович Журавлёвӧс — Анна Платоновна да Ӧстап Вась гозъялысь зятьсӧ. И велӧдіс, и ӧттшӧтш котыртіс партийнӧй удж. Мамыс, Пелагея Петровна, нелямын куим во нин партияын и сетавліс пиыслы бур сӧветъяс. Степан Нестеров веськӧдліс ас деревняса клубӧн. Челядьлы гижысьӧн кӧть и эз ло, но лоис водзмӧстчысь общественнӧй корреспондентӧн. Статьяясыс да очеркъясыс частӧ петавлісны районса «Эжва йыв» да республикаса газетъясын.

Аръявылыс морӧс тыр значокӧн воис армияысь Закар Агнилӧн да Никӧн Тольлӧн пиыс — Феликс. Снаженмӧма, батьсӧ тушанас пановтӧма. Чужӧм-ӧбликнас мамыслань мунӧ. Шофёрлысь специальность босьтӧма. Закар Агни кӧсйис, мед эськӧ пиыс инасис лесопунктӧ. Вӧрсӧ кутасны кыскыны сэні звеноясӧн и быд машина вылӧ пӧ колӧ кык морт. Но Феликслӧн туй вылын чужис ӧти падмӧг. Салдатысь воан лунас паныдасис Людмила Шевчуккӧд, коді училищесӧ помалӧм бӧрын вӧзйысис ас районас, индісны чужан деревняас веськӧдлыны ясли-садикӧн. Ныла-зонма шуисны аддзысьлыны рытнас. Колльӧдчисны рыт-мӧд, воисны ӧта-мӧдыслы сьӧлӧм вылас.

Сэк, кор Люда босьтчис заведуйтны Ягдорса садикӧн, Таркойтсянь волывліс удж вылас рабочӧйясӧс новлӧдлан автобусӧн. Неважӧн вуджис овны деревняӧ мамыслӧн керкаӧ. Бать-мамныс могмӧдісны дзик ӧти нывсӧ ставторнас, медым вермис бура овмӧдчыны. Ем кодь вӧсньыдик да веськыд, кузиник да кызіник кокчӧра Люда вылӧ петіс вежыс уна зонлӧн, а вот явӧсӧ Феликсӧдз некодкӧд на эз окасьлы. Тайӧ и лоис помканас, мый зонмыд шуис кольччыны чужан деревняас. Подсобнӧй овмӧслы леспромхоз кӧсйысис сетны кузола выль машина, а шофёрнас босьтны Феликсӧс.

— Тӧдан, кыдзи лоӧ тэнад нимыд коминас? — колльӧдчигӧн Людмилалысь юаліс зон, и ачыс жӧ вочавидзис: — Йӧзӧн радейтана. Но медъёна: меӧн радейтана. Нимыд тэнад ас кодьыд жӧ мича.

— Армия бӧрад зонъясыд видзӧдӧны кытчӧкӧ пышйыны бокӧ — лесопунктъясӧ, выль стройкаяс вылӧ, а тэ гортад кольччан, — мӧдарӧ бергӧдіс сёрнисӧ Люда, кӧть и кажитчис шуӧмыс Феликслӧн.

— Ачыд тай гортад жӧ локтӧмыд.

— Радейта ме ассьыным деревнянымӧс, и бать-мамсянь абу ылын.

— Ме радейта жӧ, а ӧні и тэнӧ тшӧтш. Эг кӧ аддзысь тэкӧд, Таркойтысь ылӧджыксӧ эськӧ эг жӧ мун. А ӧні тані подсобнӧй овмӧсын кута шоперавны.

— Позьӧ ӧтитор висьтавны? Сӧмын эн дӧзмы.

— Дӧзмӧдана кӧ, дӧзма.

— Сідзкӧ, ог висьтав.

— Висьтав, ог лӧгась.

— Армияад тэнад служитігкості ме бӧрся Борис вокыд вӧтлысис.

— Борис? Сійӧ жӧ кага на.

— Сідзкӧ и ме кага. Борисыд кык арӧн и ичӧтджык меысь.

Борисыс Закар Агнилӧн да Никӧн Тольлӧн мӧд пиыс, Феликсысь нёль арӧн ичӧтджык, но батьыс кодь жӧ востер. Помаліс дас класс, водзӧ велӧдчыны эз мун, локтан тулыснас пӧ армияӧ босьтасны. Ягдорса да Таркойтса том ныв-зон ӧтлаын котыртлӧны йӧктан рытъяс то деревняса, то посёлокса клубын. Кор Люда волывліс каникулъяс вылӧ Таркойтӧ, Борис зільліс аддзысьлыны нывкӧд, и йӧктывліс сӧмын сыкӧд.

— Окасьлінныд? — вежӧглун чужис Феликслӧн.

— Эг, — соссис Люда. Ӧти рытӧ прамӧяног окасисны да зэв на и дӧвӧль колис нылыд.

— Ме ассьыс юала.

— Татшӧмтор он жӧ юав. Шуа жӧ, эг, мися, окасьлӧй. Тэ прав: ме сійӧс челядь туйӧ пукті.

— Кор волыны мам-батьыд ордӧ?

— Мыйла?

— Мыйла пӧ? Корасьны. Тэнсьыд китӧ коравны.

— Збыльысь гӧтрасьны кӧсъян?

— Збыльысь, пока Борис вокӧй эз мырддьы.

— Феликс, тэ сэтшӧм вежӧг али мый?

— Вӧлі кӧ вежӧгтысь, важӧн нин эськӧ юалі: карад велӧдчигӧн ёна-ӧ ышмин зонуловыскӧд? Бать-мамсьыд бокын олігӧн ӧд нывъясыд воштылӧны этшнысӧ да... — Зонмыд, тыдалӧ, поліс: друг да Людаыс вӧрӧдӧм ныв нин. Мед эськӧ вылысыс и пытшкӧсыс мича вӧлі! Пипу пӧ тай мича, да сьӧмӧсыс сісь. Кутшӧм бара-й Людаыс-а?

— Миян группаысь кык ныв петісны верӧс сайӧ. Но дас ӧкмыс арӧснад верӧс сайӧ петӧмыд абу этш воштӧм.

— А тэ петан ме сайӧ?

— Мый огыс, мен ӧд дас ӧкмыс жӧ нин. Володя вокӧс мамӧ кызь ӧтиӧн чужтӧма.

Ныла-зонмалӧн тайӧ сёрниыс вӧлі Люда керкалӧн ӧшинь улын. То сэн, то тан сулалісны Емель Ваньӧн садитлӧм киссьӧм коръяса кыдз да пелысь пуяс. Тайӧ керка ӧшинь улас челядьдырйиныс котравлісны и Володя, и Люда. Тайӧ керкаыс казьтылӧ ассьыс медводдза кӧзяинсӧ Сергей Емель Ваньӧс, кодлысь томиник олӧмсӧ орӧдіс война. Тайӧ керкаыслӧн кильчӧ пос тшупӧдъяс кузя кызь ӧти во сайын медводдзаысь восьлаліс власовец Богдан Шевчук. Тайӧ керкаыс кывліс Як Марьялысь ышлолалӧмсӧ и синваӧн бӧрдӧмсӧ. Тайӧ керкаыслӧн ӧшиньясыс аддзылісны ягдорсалысь война кадся да войнабӧрся тшыг нисьӧ пӧт олӧмсӧ. Унатор нин тӧдліс тайӧ керкаыс странаын, тшӧтш и Ягдорын, коммунизм стрӧитан воясӧ. А ӧд керкаыслы сӧмын на кызь кӧкъямыс арӧс!

Районӧ выль техникасӧ, тшӧтш и тракторъяс да автомашинаяс, вайӧны гырысь баржаясӧн. Ягдорса подсобнӧй овмӧсын уна нин вӧчисны уджъяс механизируйтӧм кузя. Дзоньталӧм скӧт картаясӧ электронасосъяс качайтӧны васӧ веськыда Ягдоръюысь. А видзӧны лысьтан скӧт да порсьясӧс, продукцияыс мунӧ лесопунктъясӧ. Дӧзьӧритӧны пемӧсъяссӧ медсясӧ аньяс, тырмӧ уджыс и мужикуловлы. Шептасьысь быдмӧгъяс вӧдитӧмысь дугдісны, кӧдзисны уна вося турунъяс, пуктӧны картупель.

Никӧн Толь орскӧд сёрнитчӧм серти котыртіс чери кыйысьяслысь куим морта бригада. Выль Эжва бокса ӧти ыджыд ты бокӧ стрӧитісны вӧр керка, орччӧн лэптісны ичӧтик пывсян, кыйдӧс видзанін. Кыйсьӧны ботанъясӧн. Тыас быдсикас чериыс — сир, сын, ляпа, кельчи и ёкыш. Пыдынджык ичӧтджык ты, кӧні сӧмын гыч. Сэні кыйсьӧны жӧ.

Кӧть и киссис колхозныс, ягдорсаяс ни ӧти оз жалитны. Ӧд йӧзыс мырсьӧны оз тӧщӧ трудоденьяс ради, а ки выланыс воӧ сьӧм. Сӧмын тай кладбище вылын ӧтарӧ содӧны выль крестъяс. Романса геройяс пӧвстысь мӧдар югыдын нин Спиридон Ефимович. Тӧдӧмысь, аддзысис сэні аслас Вассукыскӧд, кодкӧд орччӧн и дзебисны. Тӧдӧмысь, Вассукыс висьтасис, кыдзи сійӧ веськаліс Эжваас: ачыс пырис али кодкӧ вӧйтіс. Тӧдӧмысь, мӧдар югыдас Спиридон гозъя аддзысисны финскӧй война вылын усьӧм ӧтка пиыскӧд — Данилакӧд.

Кольӧм тулыс став деревняӧн колльӧдісны мӧдар югыдӧ и Ӧнись Пеклаӧс, дзебисны мамыслӧн гукӧд орччӧн. Ягдорса овмӧсысь вӧвъясӧс бырӧдӧм бӧрын сьӧлӧмнас висьмис Конюк Педь. Кӧть и бӧръя вояссӧ эз нин уджав и конюкаліс мӧд морт, а ачыс оліс Таркойтын нылыс ордын, частӧ волывліс конюшняӧ тапкӧдыштны сюсь вежӧра кывтӧм пемӧсъясӧс. Аскӧдыс босьтлывліс внучкасӧ — Каримаӧс. Федот Кирьянович, нылыслӧн висьталӧм серти, кувсьӧма узигас. Ыджыд батьсӧ дзебны Сыктывкарсянь воліс и Власик внукыс. Сійӧ пыр на уджалӧ милицияын, старшӧй лейтенант.

Важ поколение пыдди локтӧ выль. Емель Ваньӧлӧн керка ӧшинь улын кыдз пу да льӧм пу арнас кисьтӧны кок улас кулӧм коръяссӧ, мед тулыснас на пыдди чужтыны выльясӧс. Тадзи мунӧ Му вылын олӧмыс.

— Гӧтрасям да, кӧн кутам овны? — юалӧ Феликс. Тӧрытъя салдатлы сэтшӧм нин окота мусукавны Людаӧс, но сыметьыс эз на пондысьлы.

— Ме ордын. Со кутшӧм лӧсьыд коромина сулалӧ.

— Гашкӧ, нуӧдлан гортад?

— Аддзыласны кӧ вед, сёрнийыв кыптам.

— Мед. Тэнӧ ме сёравны некодлы ог сет. Кӧсъян, ме тэнӧ моздорын пырта. Мед аддзыласны, кыдзи ме тэнӧ радейта.

— Пырт.

Сентябр, рытыс шоныд. Кольквиж рӧмаӧн лэччис шондіыс. Ныла-зонма кыпыд руаӧсь. Кутшӧм ныв нӧ оз радейт, кор сійӧс новлӧдлӧны ки вылас. Со тай, Феликс кокниа босьтіс Людаӧс моздорас и нуис кильчӧ вылӧдзыс.

— Таысь позьӧ и окыштны тэнӧ, — нылыд чупнитіс зонмыдлысь бан боксӧ, восьтіс кильчӧ ӧдзӧссьыс ключтӧм томансӧ.

Посводзсяньыс кывтыдладорыс нёль ӧшиня, катыдладорас ыджыд комнатасьыс ӧтдор ичӧтджык жыр эм, сэні унджык и ӧшиньыс. Нелямын сизимӧд вося декабрын Як Марья ичӧтджык жыръяс и овмӧдліс Богданӧс. Пачводзын сійӧ жӧ кадся кӧрт пач, кӧні рытъяснас Володя пӧжавліс печенча. И со, вояс кольӧм мысти, тані кӧзяйкаӧн лоис Людмила Шевчук — коми ань Як Марьялӧн да украинеч Богданлӧн ӧтувъя каганыс. А каганыс юр невеста нин, кодӧс и челядь, и налӧн бать-мамыс шуӧны Людмила Богдановнаӧн.

Матысмӧ вой шӧр, а Феликс пыр на Люда ордын. Ичӧт жыръяс вель дыр ӧзйис би, сэсся кусӧдісны. Ывлаын лампаяс эз ӧзйыны и гӧгӧр юкмӧсын кодь пемыд. Тӧрытъя артиллерист Феликс Ногиев и пемыдінын стӧча инмис пасӧ — ӧти снарядӧн жугӧдіс нывлӧн гӧг улысь мишеньсӧ.

Людмила да Феликс гӧтрасисны вежон кык мысти. Ӧтувтчисны ыджыд свадьбатӧг, кык семья чукӧртчылісны Закар Агни ордӧ. Феликс шопераліс нин и лэччыліс Льӧмдінӧдз Воробьёвъясла. Вӧлі субӧта и Ягдорӧдз вермисны волыны и Володя, и Тамара, кык арӧса писӧ эз босьтлыны. Пызан сайын пукалігӧн Як Марья видзӧдлассӧ чӧвтавліс Никӧн Тольлань. Тыдалӧ, аньлы тӧд вылас усис ылӧ бӧрӧ кольӧмаыс, кор изба-читальняын сылӧн бӧж улӧ мырдӧн босьтчыліс писькӧдчыны гажа юрнас, вевъяліс весиг орӧдны гач вӧньсӧ, Никӧн Тольыс. Ӧні сійӧ лоис сватӧн. Закар Агни бӧръя кадыс госсялӧма и лоӧма гӧгрӧс пач кодь. Тӧдчис, кыліс сійӧ асьсӧ шудаӧн. Ӧд верӧсыскӧд быдтісны багатыр кодь кык пиӧс. Борис сэні жӧ, некутшӧм сёрниӧ эз сюйсьыв. Надейнӧ, жалитіс, Людаыс мойвиис ыджыдджык вокыслы, а эз аслыс да.

Ягдорын чужис выль семья. Том гозъя овмӧдчисны буретш сійӧ керкаас, кытчӧ нелямынӧд вося арын моздорас пыртліс мича Машуксӧ Емель Ваньӧ. Ӧкмыс тӧлысь мысти кызь арӧса Людмила Богдановна Ногиева чужтіс пиӧс. Сетісны сылы ним — Никита. Богдан лоис ыджыд батьӧн, Як Марья — кыкысь ыджыд мамӧн.

20

Олӧмыс Ягдоръю кодь тэрыб визула да вабергачьяса, то изъя коськъяса, то джуджыд йиръяса. Сыктывкарын петысь газетъяс уна гижӧны республикаса народнӧй овмӧсын тӧдчана вермӧмъяс йылысь. Абу пельдӧма та боксянь и «Эжва йыв» газет, коді районын лоис зэв пыдди пуктана. Торъя нин радейтӧны йӧзыс тематическӧй лист бокъяс — «Вӧр-ва да морт», сатирическӧй «Азьлас», «Томъяслӧн творчество», «Челядьлы». Тырмытӧмторъяс эрдӧдана «Азьлас» эз кут воны сьӧлӧм вылас партия райкомса чиновникъяслы. Мыйла? Частӧ веськавлісны ёсь перӧ йылӧ и коммунистъяс. Кӧть и гырысьджык чинаясӧс кулитны эз позь, «Азьласӧ» найӧ корсюрӧ пысасьлісны. А матысмис мирӧвӧй пролетариатлӧн вождь Ленин чужан лунсянь сё во. Позьӧ ӧмӧй татшӧм ыджыд юбилей водзвылын мыйыськӧ кӧритны ленинскӧй партияса членӧс? Вот и тупкис райкомыд «Азьластӧ», и корис сетны унджык юӧр «Ленинскӧй юбилейнӧй вахта» рубрика улын.

Шуам, вӧр кыскысь шофёр тӧлысся плансӧ тыртіс кык лунӧн водзджык. Сідзкӧ, заметкаын колӧ индыны: «Татшӧм вермӧмсӧ сійӧ шедӧдіс вождьлӧн юбилей ним кузя». Либӧ: совхозлӧн отделение вевтыртіс муяс вылӧ куйӧд петкӧдан план. Бара жӧ юӧрас колӧ тӧдчӧдны: «Татшӧм козин дасьтіс отделение Ленин чужан лун кежлӧ». Быд бурджык юӧр йитлісны Ленинлӧн нимкӧд и лыддьысьысьӧс тайӧ дӧзмӧдліс. Ӧд йӧзыс зільлісны унджык вӧчны эз вождьлӧн юбилей ради, а сы ради, медым унджык нажӧвитны сьӧм! Ышмисны и коми поэтъяс. Апрельын сырчикъяслысь Коми муӧ воӧмсӧ весиг кутісны йитны Ленин чужан лункӧд. Артмӧ тешкодьтор. Эз кӧ чужлы Ленин, Комиад эськӧ сырчикъясыд эз и лэбзьывны.

Владимир Ильичӧс эз вермы не радейтны Енлы эскысь газетчик Василий Уляшёв. Ӧд Татьянаыс чужтіс кагасӧ буретш Ленин чужан лунӧ. Вӧлі кӧ пи, бытьӧн нимтісны эськӧ Володяӧн, а гӧтырыслӧн кынӧмысь петіс нывка и сетісны ним — Фаина. Ильичлы сё во тыран лунӧ Фаиналы, мӧд ног кӧ, Фанялы, лоӧ кык арӧс. Вождьлӧн юбилейкӧд йитӧдын Василий Уляшёв «Эжва йыв» газетлӧн медводдза лист бокас мича сьӧд шрифтӧн йӧзӧдіс ассьыс татшӧм кывбур:

Роч мулӧн кувлытӧм Гений,

Роч мулӧн кувлытӧм пи

Гӧльлунлы, тшыглунлы паныд

Бикиньысь ӧзтіс яр би.

Ленин ёрт пальӧдны кужис

Шемӧсмӧм войтырлысь ун.

Дона вождь аскӧдыс чужтіс

Ставнымлы мӧд чужан лун.

Паськыд Россиялы сетіс

Тулыслысь чусмывтӧм мич.

Шуд индысь кодзувъяс пӧвстын

Медъюгыд талун Ильич.

Летучка вылын кывбурсӧ медъёна ошкис редактор Трофимов. Сійӧ жӧ лунас Уляшёвӧс аслас кабинетӧ корліс райкомса коймӧд секретар.

— Василий Витальевич, тэныд колӧ пырны партияӧ. Лоан кӧ коммунистӧн, райкомсянь ми тэнӧ вермам вӧзйыны Высшӧй партийнӧй школаӧ, — сёрнитіс Антонина Кремская, ар нелямына верӧстӧм нывбаба, коді райкомӧ веськавтӧдз учителяліс Льӧмдінса шӧр школаын, вӧвлі сэн парторганизацияса секретарӧн. — Кутан велӧдчыны либӧ очнӧя, либӧ заочнӧя — кыдзи окотитан.

— Пасибӧ, Антонина Константиновна, но та йылысь ме эг на думыштлы. Менам ӧні семья — гӧтыр, кык арӧса кага. Ассьым уджӧс вӧча, Николай Прокопьевичлӧн кывъяс серти, ог омӧля.

— Лыддьывла тэнсьыд статьяястӧ, кывбуръястӧ лӧсьыда гижан и, но велӧдчӧмыд некор абу лишнӧй.

— Юрий Гагаринлӧн эз вӧв высшӧй образование, а мирын медводдза морт, коді лэбзьыліс космосӧ, — асьсӧ дорйӧм могысь тӧдчана примеръяс вайӧдіс Уляшёв. — Либӧ босьтам Максим Горькийӧс. Сійӧ абу воськовтлӧма весиг школа порог вомӧныс, а кызьӧд нэмся медыджыд писатель. Кыдз мен тӧдса, абу помавлӧмаӧсь партшколатӧ ни Михаил Шолохов, ни Виктор Савин... Асьныд, извинитӧй, мый помавлінныд?

— Пединститут. Роч кыв да литература велӧдысь ме.

— Учительыд му вылас медбур профессия.

— Тэ прав, Василий Витальевич.

Сёрнитісны вель дыр, но Уляшёвлӧн водзӧ велӧдчӧм йылысь ӧти кывйӧ эз воны.

Кыдзи и страна пасьтаын, Льӧмдін районын наградиталісны войтырӧс Ленинскӧй юбилейнӧй медальӧн. Сійӧ медводз вичмис налы, кодъяс важӧнсянь партияын, а сідзжӧ войнаса да уджвывса ветеранъяслы. Эз асьнысӧ дьӧбӧ кольны и райкомса да райисполкомса уджалысьяс. Сетісны и «Эжва йыв» газетса кык мортлы — Трофимовлы да Безносиковлы. Тайӧ наградаыс уналы лои олӧманыс медводдза кӧрт медальӧн, кӧть и юбилейнӧй. Ӧд сійӧс пысалісны морӧсаныс районса кык сюрс мортлы.

Юсьбӧжӧ медальсӧ сетавны кайліс Лазарь Кузьмич. Пӧлучитіс наградасӧ и сэтчӧс шӧр школаса директор Георгий Евгеньевич Игнатов. Бӧрыннас Костин мыйкӧдыра пукаліс Игнатов ордын гортас.

— Матыса лунъясӧ райсӧвет кутас видлавны организационнӧй вопрос, — паніс сёрнисӧ Костин. — Кыдз тэ видзӧдан, Егор Георгиевич Зюзевӧс кӧ ме вӧзъя районса видз-му овмӧс управлениеӧ начальникӧн? Сылӧн высшӧй образование, коммунист. Думайта, кад сылы быдмыны.

— Аскӧдыс сёрнитлін?

— Эг на.

Егор Зюзев уджаліс шӧрсиктсянь нелямын верстсайса совхозын главнӧй агрономӧн. Гӧтырыс сэні жӧ ветврач. Быдтӧны нывкаӧс. Ая-пиа медводдзаысь аддзысисны да тӧдмасисны во куим сайын Льӧмдінса политпросвещение кабинетын, кытчӧ чукӧртлісны семинар вылӧ район пасьтаысь пропагандистъясӧс да агитаторъясӧс. Георгий Евгеньевич казьтыліс Дёмаын уджалӧмсӧ да олӧмсӧ; висьталіс, кыдзи лои сэтысь мунӧмыс. И шуис: тӧдмалі пӧ зэв нин сёрӧн, мый сэні быдмӧ менам пи. Ни ӧтиыс, ни мӧдыс эз норасьны асланыс олӧмӧн, ая-пиа колины дӧвӧленӧсь тайӧ аддзысьлӧмнас. А вот гӧтырыслы, Ольга Ермолаевналы, Дёмаса аслас пи йылысь пыр на эз висьтав. Дай коліс-ӧ сылы та йылысь тӧднысӧ?

— Лазарь, ме абу паныд Егорлӧн быдмӧмлы, но сылӧн и сідзи нин бур должность, дай гӧтырыс сэні медшӧр специалист — главнӧй ветврач. Гашкӧ, оз и ков ызйӧднысӧ да. Ичӧтджык чин — этшаджык юр висьӧм. Тэ тайӧс ачыд бура гӧгӧрвоан.

— А ме вед, Жора, и асьтӧ на кӧсйи вуджӧдны роноӧ, — другыс дінӧ томдырся мозыс шыӧдчис Костин. — Тэнад ыджыд педагогическӧй опыт, бур кандидатура эськӧ вӧлін.

— Комын во нин ме Юсьбӧжын, сираси нин татчӧ. Сӧмын вот пиӧй мед ас районӧ веськаліс-а.

— Веськалас, и оз ӧтнас. Веракӧд воасны Льӧмдінса шӧр больничаӧ, кӧні и лоӧ стажировканыс, интернатураӧн шусьӧ.

— Вӧчасны, тыдалӧ, миян челядьным тэа-меаӧс сватъясӧн, — ӧчки пырыс Костинлань видзӧдліс Игнатов.

— Лиза мен та йылысь гарыштліс жӧ нин. Ме сӧмын рад лоа.

— И ме лоа рад, Ольга и.

Луныс зэв мича, шондіа, гӧгӧр сылӧ. Лазарь Кузьмич петіс кильчӧ вылас, видзӧдлассӧ чӧвтіс лӧзӧдӧм Юсьюлань, кӧні коркӧ Илля Веракӧд гымгаысь мездавлісны черияс. Быттьӧ тӧрыт на и вӧлі, а кольӧма нин сы мында во. Тайӧ керкаас, тайӧ ӧшинь улас Лазарь Костинлӧн комсомольскӧй томлуныс, олӧмас медводдза муслуныс. Лӧсьыд сьӧлӧм вылас Лазарь Кузьмичлы, мый эм и нэм помӧдзыс кутас овны паметяс сійӧ сьӧкыд воясса югыд казьтылӧм. И мед эз лӧгась Вера Ильинична — воліс пӧ гортӧдз да эз кежав видлыны — Льӧмдінӧ лэччигӧн сувтӧдліс машинасӧ кладбище весьтӧ и кежаліс гу вылас. Крест накес вылас пуктіс некымын кампет да печенньӧ, тапнитіс гу вывсӧ, быттьӧ шылькнитіс Вера Ильиничналысь морӧссӧ, чӧвтіс некымын пернапас, и прӧщайтчис.

Гожӧмнас врачлӧн дипломӧн воисны гортаныс Лазарь Игнатов да Вера Костина. Аръявылыс гижсисны. Том специалистъяслы Льӧмдінын сетісны кӧкъямыс квартираа выль керкаысь патера. Лазарь Костин да Георгий Игнатов лоисны сватъясӧн, Емель Лиза да Ермолай Ольга — сваттяясӧн.

21

Романса геройяслӧн олӧмӧ уна вежсьӧм вайисны локтан воясыс. Сизимдас кыкӧд воын партиялӧн райком видлаліс кадръяс йылысь сёрнитантор. Волісны пленум вылӧ обкомсянь ыджыд чинаяс. Тюпенько пыдди первой секретарӧн индісны Михайловӧс, коді ӧнӧдз вӧлі мӧд секретарӧн. Выль йӧз лоисны и мӧд да коймӧд секретаръяснас, вежлалісны отделъясӧн веськӧдлысьясӧс. Промышленно-транспортнӧй отделӧ босьтісны кылӧдчан контораса инженерӧс, пропаганда да агитация отделӧ — журналист Владимир Воробьёвӧс. Выль ыджыд должность сетісны партийнӧй да сӧветскӧй органъясын ыджыд опыта Лазарь Кузьмич Костинлы. Сійӧс индісны районса народнӧй контроль комитетӧ председательӧн, колис и райком бюроса членӧн.

Тюпенько, кыдзи и сыӧдзса первой секретаръяс, морӧсас наградаясӧн утёвтіс Сыктывкарӧ. Кывсис, индӧмаӧсь пӧ кутшӧмкӧ министрӧн. Льӧмдін район лоис аслыспӧлӧс трамплинӧн, кысянь ыджыд и ичӧт калибра чиновник-коммунистъяс тӧрӧканъяс моз кутасны пышъявны карса учреждениеясӧ да организацияясӧ.

Сизимдас квайтӧд воын эновтіс Льӧмдінӧс и Николай Прокопьевич Трофимов, лэччис карӧ жӧ. Пенсия вылӧ петісны журналист-ветеранъяс Безносиков да Липин. Райкомлӧн бюро вынсьӧдіс «Эжва йыв» газетса редакторӧн Владимир Воробьёвӧс, комын вит арӧса профессиональнӧй журналистӧс. Райкомын уджыс сылы сетіс позянлун пытшкӧссяньыс гӧгӧрвоны партиялысь политикасӧ. Унатор сылы эз вӧв сьӧлӧмвыв, торъя нин, учреждениеясын, организацияясын да предприятиеясын кадръясӧс частӧ вежлалӧм, религиялы паныд пропаганда; и начальнӧй, и шӧр школаясын велӧдчан программаясысь коми кыв зырӧм. Челядьӧс тадзи кӧдзӧдісны чужан кыв дінӧ. Нинӧм кӧ оз вежсьы, коми кыв вермас кусны усьысь кодзув моз.

Сэки эз лэдз усьны кывйыслы коми литература, кодлӧн вӧлі дзоридзалан кадыс. Йӧзыс тӧдісны эз сӧмын писатель-поэтъяслысь нимъяссӧ — Геннадий Фёдоровлысь, Яков Рочевлысь, Иван Вавилинлысь, Иван Изъюровлысь, Геннадий Юшковлысь, Владимир Ширяевлысь, Иван Тороповлысь, Альберт Ванеевлысь, Пётр Шаховлысь, Владимир Поповлысь, Владимир Безносиковлысь — но и тӧдісны налысь гижӧдъяссӧ; видзӧдісны Василий Лекановлӧн пьесаяс серти спектакльяс, сьылісны Серафим Поповлӧн да Фёдор Щербаковлӧн кывбуръяса сьӧлӧм вӧрзьӧдана сьыланкывъяс. Республикаса сиктъясын зэв пыдди пуктісны «Войвыв кодзув» журнал, кӧні йӧзӧдлісны коми авторъяслысь сӧмын на чужӧм выль гижӧдъяс.

Эз лэдз асьсӧ рочмӧдны «Эжва йыв» газет, кӧть и тайӧс вӧчны ырыштчылісны и обком, и райком. Мӧдарӧ на, творческӧй сямлуна том коми йӧзӧс быдтӧм могысь газет бердын котыртісны «Томлун» литературнӧй клуб, кодӧн босьтчис веськӧдлыны Василий Уляшёв. Редакцияысь мунӧм олӧма журналистъяс пыдди воисны том йӧз, кыкыслӧн высшӧй педагогическӧй образование, а коймӧдыс партийнӧй школа бӧрын. Выль редактор веськӧдлӧм улын газет нӧшта на кужӧмӧнджык кутіс петкӧдлыны районлысь экономика да культура, сылӧн тиражыс воӧдчис нёль сюрс экземплярӧдз.

Ылі сикт-посёлокъясӧ, кытчӧ он веськав пароходӧн либӧ автомашинаӧн, лэбалӧны самолётъяс. Ыджыдджык сиктъясын эмӧсь аэропортъяс, посниджыкъясын — авиаплощадкаяс. Лэбалісны кык бордъя АН–2 да ӧти бордъя ЯК–12 самолётъяс. Важӧн нин кӧсйӧ лэбзьывны Лӧгинъягӧ Ӧльӧксан Тарабукин, да некыдз оз слӧймы. А сэтшӧм окота аддзӧдчывны коркӧя мусукыскӧд — Анфиса Андреевнакӧд. Во куим сайын тӧвнас редакция машинаӧн кайліс лесопунктас, но сыкӧд тшӧтш вӧлі фотокорреспондент и аньыдкӧд аддзӧдчывны эз вермы. Оз-оз да и волывлӧ вӧтӧн Анфисаыс, быттьӧкӧ корӧ волыны видлыны. Не кӧ вӧтыс, важӧн нин, гашкӧ, вунӧдіс-а, дас ӧти во нин ӧд колис кутчысьлӧмсяньныс. Сэки вӧлі июль, и ӧні июль. Звӧнитлісны райкомсянь редакторлы, юӧртісны: Лӧгинъяг лесопункт пӧ воджынся планысь вывті кыскис сизим сюрс кубометр вӧр, колӧ пӧ паськыдджыка гижны та йылысь.

Аскинас Матвей Ӧльӧксан кайис аэропортӧ, мед лэбзьывны Лӧгинъягӧ. Сэні сылӧн уна тӧдса и материалсӧ чукӧртны оз ло сьӧкыд. Медшӧр могыс — босьтны начальникыслысь интервью, гижны очерк сямаӧс вӧр пӧрӧдысь медбур бригада йылысь. Мӧд могыс, тайӧ гуся мог — аддзӧдчывны ыджыд морӧса, пашкыр гӧрд юрсиа мусукыскӧд. Друг да, Анфисаыс верӧс сайын? Гашкӧ, абу нин и Лӧгинъягын? Нинӧмла водзвыв гадайтны, воас да тыдовтчас.

ЯК–12 самолётӧ пуксисны Ӧльӧксанысь ӧтдор ар квайтымын вита нывбаба да ар даса зонка. Аньсӧ детинкаыс шуис ыджыд мамӧн. Внукыс пуксис лётчикыскӧд орччӧн. Тадзсӧ вӧлі кивыв Ӧльӧксанлы, аньыскӧд позис варовитыштны, мыйсюрӧ юавны.

— Тэ нӧ, дитя, кӧн уджалан Лӧгинъягас? — водзджык шыасис нывбаба. — Эг на аддзыв да, юала.

— Ме Льӧмдінын уджала. «Эжва йыв» газеттӧ кывлін?

— Эг сӧмын кывлы, лыддям ми сійӧс.

— Вот сійӧ газетас и уджала, журналистала.

— Кыдзи нӧ эськӧ памилльӧыд?

— Тарабукин. Ӧльӧксан Тарабукин.

— Менам внуккӧд тай тьӧзӧяс лоанныд.

— Кымын арӧс внукыдлы?

— Дас. Коймӧд класс помаліс. Зэв юра, ставыс пять. Ме больничаӧдз лэччылі Льӧмдінӧ да тшӧтш босьтлі. Менам нылӧй Лӧгинъягад, а пиӧй Зимстанас тракторист. Водзсӧ пиӧйлысь челядьсӧ видзи, сэсся нылӧй кагуктӧ вайис да, сылысь дай.

— А менам тьӧзӧӧй пиыдлӧн али нылыдлӧн?

— Нылӧйлӧн Сашукыс.

— Батьыс нӧ эськӧ коді?

— Батьсӧ оз помнит. Шопер вӧлі, вӧртӧ кыскаліс прицепа машинанад, авария дырйи кувсис.

— Ме волывлі Лӧгинъягад да сійӧн и юася, гашкӧ, мися, кодкӧ тӧдса да. А мамыс?

— Мамыс посёлокад няньтӧ дыр пӧжаліс, ӧні столӧвӧяс завалӧ.

— Анфиса Андреевна али мый? — чуймис Матвей Ӧльӧксан.

— Да. Кыдз нӧ тӧдан менсьым нывсӧ?

— Гижлі ме сы йылысь газетӧ, снимокӧн йӧзӧдлім.

— Помнита, дитя, помнита. Сідзкӧнӧсь, тэ и гижлін сэтшӧм лӧсьыдасӧ. — Нывбаба, тыдалӧ, мыйкӧ тӧдіс и ылӧсаліс, коді пукалӧ ӧні сыкӧд орччӧн. И эз ло лӧсьыд аслыс, пӧръяліс, быттьӧкӧ Сашукыслӧн батьыс пӧгибнитіс да. Синнас кутіс ӧткодявны газетчиклысь да внукыслысь чужӧмнысӧ, и казяліс уна ӧткодьлун: кыкнанныслӧн сьӧд юрси, внукыслӧн и нюз нырыс тайӧ дядьӧыслӧн кодь.

— Сэсся нӧсь, Анфиса Андреевна мӧдысьсӧ эз и петав верӧс саяс?

— Эз тай. Мужикыс зэв шань вӧлі да, оз на и сюр посёлоксьыд сы кодьыс. Лёкыс аслыс оз ков дай, нелямын арӧс на-й тырис эськӧ да. Аньписаыд вед пызанвывса пӧсь самӧвар кодь: радейтӧ, мед сы гӧгӧр бергалісны, а эз ачыс кодкӧ гӧгӧр.

— Аслыд эськӧ кымын арӧс?

— Ме пӧрысь нин, квайтымын куим матысмӧ. Верӧсӧй война вылад усис, томиникӧн дӧваӧн коли, ӧтнам быдті ныла-пиаӧс. Посёлокад локтӧдз Климов деревняын олім, Зимстансянь верст кызь лоӧ сэтчӧдз.

Кызь вит минутӧн и воисны, окота на эськӧ вӧлі сёрнитны варов аньыскӧд да. Кодсянь бара-й Сашаыс? Гашкӧ, збыльысь ассяньыс? Кад сертиыс кӧ, буретш лӧсялӧ. Ыджыд мамыс лӧсьыда пӧръяліс Тарабукинӧс Сашукыслӧн батьнас. Любӧй мам эськӧ пӧръяліс, эз эськӧ шу: друг видзигӧн пӧ кӧвъяліс кынӧмсӧ. Аддзӧдлас Анфисаӧс и ассьыс юалас, кутшӧм вичӧн гижӧдӧма писӧ чужӧм йылысь бумагаас. Матвей Ӧльӧксанлы телепит тӧдны та йылысь. Зэв на и рад лоӧ, Анфисаӧс кӧ сійӧ вермис вӧчны мамӧн.

Тарабукин прӧщайтчис анькӧд и внукыскӧд. Ичӧт тьӧзӧыслысь юрсӧ некымынысь шылькнитіс. Сэсся веськӧдчис контораӧ. Пос помас паныдасис тӧдса чужӧма нывбабакӧд.

— Павлина, тэ али абу? Здравствуй, Павлина!

— Здравствуй, корреспондент! Звӧнитліс редакторыд да начальник некытчӧ эз мун, виччысьӧ тэнӧ. Дыр-ӧ кежлӧ?

— Аскомысь бӧр Льӧмдінӧ.

— Тэн узянін ковмас. Туй мортлы узьланіныс ӧні абу воддза местаас.

— А мый сэні?

— Анфиса Андреевна паськӧдчис патеранас. Писӧ чужтӧм бӧрын кагасӧ видзны вайис мамсӧ, вот и ыдждӧдчисны. Анфисаыдлӧн вед пи быдмӧ — Сан Саныч, мӧд ног кӧ, Александр Александрович. Помнитан Анфиса Андреевнатӧ?

— Помнита. И мамыскӧд тӧдмаси, пиыскӧд да.

— Кыдзи?

— Ӧтлаын лэбим самолётӧн.

Тарабукин пырис контораас, а Павлина котӧрӧн столӧвӧйӧ юӧртны пӧдругаыслы, мый час кык мысти Зимстанӧ мунас автобус, нуас татчӧс челядьӧс гожся шойччан лагерӧ. Списокас эм и Саша Касев. Столӧвӧяс буретш перерыв, залас пукалісны мамыс да пиыс, и нуръясисны. Анфиса петіс Павлиналы воча, кильчӧ вылас и сёрнитісны. Мамыслӧн висьтасьӧм серти, Анфиса тӧдіс нин, мый воӧма командировкаӧ коркӧя кык войся мусукыс, пиыслӧн батьыс, кодысь ок ёна бырӧма гажыс.

— Дыр-ӧ кежлӧ воӧма? — юаліс Анфиса.

— Аскомысь бӧр нин лэбӧ. Ӧні сійӧ контораын. Гашкӧ, мыйкӧ висьтавны? Автобусыд Зимстанад вӧрзьӧдчӧ кык часын. Мамыд Сашаыдкӧд мунӧ?

— Да. Митрей вок ордын важӧн нин эз вӧв. Кӧсъяс кӧ, корреспондентыд мед локтас пажнайтнысӧ гортӧ, час куимын, ме сэки гортын лоа.

— Сашаыдлы он висьтав, мый тайӧ дядьыс и сылӧн батьыс? — эз кӧсйы, да чепӧсйис вомсьыс Павлиналӧн.

— Висьтала кӧ, дойда сӧмын Сашукӧс. Быдмас да, коркӧ висьтала, бытьӧн висьтала.

Журналист-бухгалтер юасис сэтшӧмторъяс, мый весиг шензьӧдіс аслас юалӧмъясӧн лесопунктса начальникӧс, ковмис корны отсӧг вылӧ планӧвиксӧ. А дона-ӧ сувтіс во джынйӧн быд кубометр лэдзӧм вӧр? — та вылӧ эз вочавидзны ни ӧтиыс, ни мӧдыс.

— Ті, Александр Матвеевич, бура кужанныд ныръясьны экономикаын, — ошкана шуис начальник. — Тіянкӧд сёрниным мен кажитчис зэв интереснӧйӧн.

— Корреспондентысь ӧтдор менам эм мӧд профессия. Газетӧ локтӧдз ме уджалі лесхозын главнӧй бухгалтерӧн.

— Вот кыдзи. — Джынвыйӧ кушмӧм юра, паськыд плеша начальник, кодлы позис сетны ар нелямын вит, чукӧстліс Павлинаӧс, корис вайны кык стӧкан чай да печенньӧ. — Менам бухгалтер лӧсьӧдчӧ петны пенсия вылӧ, тэ эськӧ сы местаӧ вӧлін бур кандидатураӧн. Посёлок миян мича, гажа, оланін кузя абу некутшӧм мытшӧд, гӧгӧр тшака-вотӧса вӧр.

— Пасибӧ, но Льӧмдінын менам семья, ас овмӧс, ме сэсь некытчӧ ог вӧрзьӧдчы. Дерт, газетчиклӧн удждоныс абу ошйысяна, но овны позьӧ.

Сэк, кор петіс контораысь, Павлина ӧлӧдіс Тарабукинӧс: куим часын пӧ Анфиса лоӧ гортас, кутас виччысьны тэнӧ пажнайтны. Ывлаын жар. Кымӧртӧм. Вуджӧраинӧ дзебсьӧмаӧсь кӧзаяс. Орччӧнмоз сулалӧны школа да челядьлы садик, бокынджык клуб да столӧвӧй. Посёлок помын ыджыд гараж, машинаяслы лэбув. Сутки чӧж баткӧдчӧ передвижнӧй электростанция, лун и вой сетӧ ток. Кызь сизим воӧн ичӧтик вӧр участоксянь Лӧгинъяг быдмис ыджыд да мича посёлокӧдз. Вӧр лэдзысьяслӧн татшӧм посёлокыс Коми му пасьта, унаӧн чужисны война бӧрын.

Восьлалӧ Лӧгинъягса уличӧд Льӧмдінса коми крестьянин-корреспондент и шензьӧ: мыйла посёлокъясын кыптӧны выль школаяс, клубъяс, медпунктъяс, а куимсё да унджык арӧса сикт-грездъясын серпасыс сьӧлӧмтӧ шогӧдана? Воан ичӧт сиктад да быттьӧ ош гуӧ веськалан. Сулалӧ эськӧ медмича местаас джуджыд вичко, но юртӧм нин и ӧшинь-ӧдзӧстӧм. А ӧд коркӧ венчайтчылісны сэні ныла-зонмаяс, жыннянлӧн брунган горыс чуксавліс крестьянаӧс Ен праздникъяс вылӧ. Но пернатӧм сьыліа власьтъяс гӧлӧстӧммӧдісны да синтӧммӧдісны вичкоясӧс. Гашкӧ, воас кад и бӧр на ловзьӧдас найӧс Енмыс?!

Чеччӧ сьӧлӧмыс Матвей Ӧльӧксанлӧн. Кутшӧм кывъяс шуны, кор аддзас Анфисаӧс? Кильчӧ ӧдзӧсыс дзирйыв восьса. Сідзкӧ, аньыд гортас нин. Воськовтіс порог вомӧныс, эз сяммы шуны кыв ни джын, сывйыштісны ӧта-мӧднысӧ. Топӧдчисны и вель дыр эз вермыны торйӧдчыны. Анфиса чатӧртіс юрсӧ, Ӧльӧксан кикарнас чышкис аньлӧн ныр бокысь синвасӧ.

— Сэтшӧма бырӧма гажӧй, — шӧпкӧдіс Анфиса.

— И менам бырӧма, — шӧпкӧдіс Ӧльӧксан.

Кутшӧм мича Му вылас олӧмыс, кор тэнӧ кодкӧ радейтӧ.

Кад мысти Анфиса казяліс: дас ӧти во кольӧм бӧрын Матвей Ӧльӧксанкӧд кык вой чӧскыда узьӧмыс бара на абу лоӧма весь — нелямын арӧса аньыд сьӧктӧма. Батьтӧм мӧд кагаӧс быдтыны оз кут. Зимстанса участкӧвӧй больничаын гинекологыс тӧдса, мунас и тшӧктас перйыны. Тайӧ больничаыс, кодӧс вуджӧдісны сэтчӧ Лӧгинъягысь, районын медбуръяс лыдын. Сэні уджалӧны ыджыд опыта специалистъяс — и терапевт, и педиатр, и гинеколог, и стоматолог, на пиысь кодсюрӧ здравоохранениеса отличник. Кыдзи общепитса уджалысь, Анфиса Касева сэтчӧ ветлывлӧ медсправкала быд квартал. А ӧні со локтіс мӧд могӧн. Нывбаба-гинеколог важ тӧдсасӧ примитіс ӧдйӧ. Унаысь нин Анфиса таджгӧдчыліс врач водзын, а пытшпитӧ вӧтлӧ ас нэмас медводдзаысь на. Эз дыр лукйысьны яя лядьвей костас, ӧдйӧ и вӧчисны ставсӧ. Рытъя автобусӧн нин Анфиса локтіс Лӧгинъягӧ тыртӧм гырк пытшкӧсӧн.

«Мед эськӧ волас на жӧ Матвей Ӧльӧксаныс», — автобусын пукалігмоз шогаліс Анфиса.

22

Август 22 лунся номерын, Коми автономнӧй обласьт котыртӧмсянь ветымын вит во тыран лунӧ, «Эжва йыв» газет йӧзӧдіс редактор Воробьёвлысь очерк партияса да уджвывса ветеран Пелагея Петровна Журавлёва йылысь. Нэм джын нин сійӧ партияын, медсьӧкыд да гудыр кадъясӧ уджавліс Юсьбӧжын сиктсӧветса юралысьӧн, и буретш тырис сылы сизимдас вит арӧс. КПСС-лӧн райком да райисполком газет пыр чолӧмалісны юбилярӧс да наградитісны почёт грамотаӧн. Пелагея Петровна бӧръя вояссӧ олӧ пиыс ордын Таркойтын и пыр на нуӧдӧ общественнӧй удж посёлокса нывбабаяслӧн сӧветын.

Райисполкомлӧн культура юкӧн газет пыр жӧ чолӧмаліс квайтымын арӧс тырӧмӧн Ольга Ермолаевна Игнатоваӧс — Юсьбӧж сиктса библиотекарӧс. Кузь каднад сійӧ унаысь пырліс районса да республикаса медбур библиотекарьяс лыдӧ, чукӧрмис быд сикас почёт грамотаыс, медся ыджыдыс — Коми АССР Верховнӧй Сӧвет Президиумлӧн. Мамсӧ чолӧмавны Льӧмдінсянь волісны пи гозъяыс — Лазарь да Вера, вайлісны пӧль-пӧчыс дінӧ и нёль арӧса Эдикӧс. Сват-сваттяыс, Костинъяс, волыны эз вермыны. Куим семья — Воробьёвъяслӧн, Костинъяслӧн, Игнатовъяслӧн — бӧръяысьсӧ ӧтлаӧ чукӧртчылісны Ягдорӧ буретш во сайын юбилейяс пасйигӧн. Медыджыд арлыдаыс вӧлі Сергей Емель, сылы тырис сэк кӧкъямысдас вит арӧс.

Кыдзи нинӧмӧн он вермы пыкны ытва, сідзи жӧ он вермы сувтӧдны мортлысь пӧрысьмӧмсӧ. Кӧкъямысдас квайт арӧсӧдз оліс му вылас Сергей Емель; оліс, аслас кывъяс серти, тшӧтш и война вылын томиникӧн усьӧм Ваньӧ пиыс пыдди. Кувсис Коми муын нималана вӧралысь, Георгиевскӧй креста кавалер Емельян Сергеевич Воробьёв арнас, лым усьтӧдз на. Висьӧмӧн эз норасьлы Ӧгрӧпена, но верӧсыслӧн кувсьӧм бӧрын мужикъяслысь вежсӧ петкӧдлана коркӧя нывбаба сылӧмӧн сыліс. Елизавета эштыліс лэччӧдны мамсӧ ас дінас Льӧмдінӧ, но Трепил Иван Ӧгаш быд ногыс пыксис — некытчӧ пӧ ог мун, кӧсъя пӧ лоны батьыд дінын матынджык. Пионеръяс, кодъяс асьнысӧ шуисны тимуровецъясӧн, отсасисны деревняса пӧрысь йӧзлы — ваялісны ва, пыртлісны пес. Волывлісны и Ӧгрӧпена ордӧ.

Эз вунӧд вӧвлӧм энькасӧ и Як Марья, коді кольӧм во ветымын вит арӧсӧн петіс пенсия вылӧ. Быд пӧрйӧ, кор волывліс Людмила ордӧ, кежавліс видлыны Ӧгрӧпенаӧс. Богдан вайис лесопунктлӧн машинаӧн Таркойтса улыс складысь поткӧдлӧм пес и Людмилалӧн, и Ӧгрӧпеналӧн керка ӧшинь улӧдз. Як Марья некор оз вунӧд энька-айкаыслысь бурлунсӧ, ӧд война воясӧ том моньсӧ да Володя внуксӧ найӧ видзисны ассьыныс челядьӧс моз. Во мысти Сергей Емель чукӧстіс ас дінас гӧтырсӧ. Ӧгрӧпеналы вӧлі кӧкъямысдас кык арӧс. Тыртӧммис керкаыс Сергей Емельлӧн, олысьтӧм колис. Елизавета Емельяновна эз тӧд, мый вӧчны бать-мамыслӧн керкаӧн. Ён на да, жаль пилитны пес вылӧ. Гашкӧ, вузавны?

Буретш сэки лӧсьӧдчис выльысь гӧтрасьны Закар Агнилӧн да Никӧн Тольлӧн ичӧтджык пиыс, кызь квайт арӧса Борисыс. Армия бӧрас уджаліс Льӧмдінса милицияын, ӧтлаасис кагаа нывбабакӧд. Водзсӧ, быттьӧкӧ и, олісны ладӧн, но Борис заводитӧма юны, пӧдруга видзны. Аньыд вӧтлӧма Борисӧс, вӧтлісны и милицияысь. Кытчӧ воштысьны? Кайис бать-мамыс ордӧ. Вежон чӧж юис мамыслысь самӧгонсӧ, сэсся-й Никӧн Толь петіс ку письыс: аски жӧ пӧ мун Таркойтӧ и инась любӧй удж вылӧ, а то пӧ мӧдӧдам юӧмысь бурдӧдчанінӧ. Феликс вокыд пӧ оз ю да со кутшӧм бура олӧны. Радейтӧны Людмила моньсӧ энька-айкаыс. Гожӧмнас кӧ Никита медсясӧ Таркойтын ыджыд мамыс да ыджыд батьыс дінын, то тӧвнас Ягдорын, татчӧс школаса мӧд классын велӧдчӧ.

Закар Агни пенсия вылын. Мед пызаныд вӧлі тыр вӧлӧгаӧн, колӧ кутны ас овмӧс. Ковмас кӧ и, отсасьны леспромхозлӧн подсобнӧй овмӧслы. Ягдорсаяс да таркойтсаяс олісны ӧти семьяӧн моз. Воддза кадсӧ, колхоздырсясӧ, олӧмаджык йӧз шуӧны медмустӧм воясӧн. Закар Агни ачыс и нуӧдіс Борисӧс лесопунктлӧн контораӧдз. Аксёновлӧн посёлокысь мунӧм бӧрын ӧніяыс вӧлі нин коймӧд начальникӧн. Сійӧ абу бокысь воӧм, а ас морт — Ягдорса школаын велӧдысь Антонина Николаевналӧн да Микайлӧ Ӧльӧксанлӧн кызь кӧкъямыс арӧса пиыс Игорь Александрович. Архангельскса лесотехническӧй институт помалӧм бӧрын уджаліс орчча районса ӧти леспромхозын инженерӧн. Куим во сайын воис, позьӧ шуны, гортас. Вӧлӧмкӧ, мортыд ёна радейтӧ кыйсьыны-вӧравны, сы вӧсна и вӧзйысьӧма татчӧ начальникнас. Дай гӧтырыс Ягдорысь жӧ — колхозса вӧвлӧм трактористка Нина Распоповалӧн да белорус Ярослав Лукашевичлӧн нылыс.

Мамыскӧд и пырис Борисыс начальниклӧн кабинетӧ. Лӧсьыд сёрни артмис Игорь Александровичкӧд. Мӧд ногыс и лоны эз вермы. Борис да Игорь котравлісны ӧти и сійӧ жӧ школаӧ, кӧть и разнӧй классъясӧ. Сӧмын ӧтиыс школа помалӧм бӧрын муніс велӧдчыны водзӧ, а мӧдыс во мысти салдатӧ.

— Ме верма вӧзйыны уна удж, но, эм кӧ кӧсйӧмыд, позьӧ велӧдчыны сварщикӧ. Сварщикным ыджыд опыта, олӧма нин, и вӧзйысьӧ пенсия вылӧ. Удждон абу ичӧт. Тӧлысь-мӧд велӧдас тэнӧ и вежан сійӧс. Пока велӧдчан, кутам мынтыны слесарлысь удждон. Оз ков собавны лым питі, кызвын уджыд техника дзоньталан цехъясын. Но кыдз, Борис Анатольевич?

— Пасибӧ. Ме абу паныд.

— Ыджыд корӧм: гажа юрӧн удж вылӧ мед эз вӧв петкӧдчӧма. Сы кузя тані зэв стрӧг. Кутан вӧчны сійӧс, мый тшӧктас старшӧй механик. А механикыс Людмила моньныдлӧн батьыс Богдан Иванович Шевчук. Агния Захаровналы, ме думысь, лоӧ сватӧн?

— Да, да, Толей да Богданыс сватъяс, а ме да Як Марья сваттяяс.

— Но и кор виччысьны? — юаліс начальник.

— Аски и локта.

— Со, бумага да ручка. Менам ним вылӧ гиж шыӧдчӧм. Аскисянь и лоӧ приказыс. Кӧсъян кӧ, посёлокысь аддзам оланін.

— Гортсянь кутас ветлыны, — вочавидзис Закар Агни, коді поліс пиыслӧн юсьӧмысь.

Эз, эз юсьы Борис Ногиев. Велӧдчис, лоис бур сварщикӧн. Ӧні ӧдйӧджык колӧ сійӧс гӧтравны. Кажитчӧ Борислы эсійӧ Людмилаыс, но важӧн нин сійӧ ыджыдджык вокыслӧн гӧтыр. Ӧтиысь, шойччан лунӧ, кор ая-пиа мунісны ботайтчыны, Закар Агни гортас рытпукны корис пошта вылын уджалысь Маргарита Леонтьевнаӧс. Воддзаыс, Зинаида Терентьевна, ӧкмисны уджалан воясыс да, петіс пенсия вылӧ. Маргаритаыс рӧдинанас Мылдін районысь, и Ягдорын оліс кӧзяйка ордын, Агнияслӧн керкасянь неылын. Ягдорӧ вотӧдз уджавлӧма связьлӧн Руч отделениеын.

Чай юигмоз унджыктор кӧсйис тӧдмавны Закар Агни тайӧ том ань йывсьыс. Гашкӧ, збыльысь лӧсялас монь пыдди? Арлыд сертиыс кӧ, лӧсялас-а: чужӧма Сталин кулан воӧ, сідзкӧ, кызь нёль арӧса. Том нывъясыд, синма-пеляӧсь кӧ, ставныс мичаӧсь. Зонъясӧн радейтӧм-меліалӧм вылӧ и вӧчӧма найӧс Енмыс. Нылыдлысь мичлунсӧ мужикуловыд пырджык донъялӧ сы серти, кутшӧмджык сійӧ бӧрсяньыс; мед эськӧ лӧсьыдӧсь вӧліны кокъясыс; мед эськӧ воськовтігас сыркмунлісны бекъясыс. Весиг олӧма мужичӧйяс сувтовкерлӧмӧн видзӧдлассӧ чӧвтлӧны сыркмунлысь бекъяса ань вылад. Маргарита Леонтьевналӧн, сиктсаяс шуӧны Ритаӧн, став тайӧ мичлуныс эм. Дерт, кодъяслыкӧ кажитчӧны и кос печкан кодь нывъяс. Найӧ тожӧ аслысног мичаӧсь и зонуловӧс манитанаӧсь.

Агни быд ногыс ошкис писӧ. Эз явит, мый Борис ӧтиысь гӧтрасьліс нин, мый уджавліс милицияын, мый и гӧтырыс, и милицияысь вӧтлісны юӧмла. Быд мам эськӧ вӧчис тадз. Дай мӧд во нин Борис оз ю, а Закар Агни дугдіс вийӧдны самӧкур. Мамыслӧн зільӧмыс эз ло весьшӧрӧ: Борис да Рита тӧдмасисны, кутісны колльӧдчывны. И колльӧдчисны сыметь, мый гӧтрасьтӧдзныс на аньыд сьӧктӧма. Та йылысь Рита медводз висьтасис Агнилы, коді и тэрмӧдліс ӧтлаасьнысӧ.

Никӧн Толь гозъя лэччылісны Льӧмдінӧ Костинъяс ордӧ сёрнитчыны Сергей Емельлысь керкасӧ ньӧбӧм кузя. Елизавета Емельяновна лоис рад, мый мам-батьыслӧн керкаыс, кӧні чужлісны ачыс да Ваньӧ вокыс, кутас сулавны и водзӧ. Ягдорын бара на чужис выль семья. Борис гозъя мыйкӧдыра олісны бать-мам ордас, сэсся вуджисны Сергей Емельлӧн керкаӧ. Феликс вокыскӧд вевттисны сійӧс шиферӧн, выльмӧдісны кильчӧсӧ. Никӧн Толь да Закар Агни асьнысӧ лыддисны му вылас медся шудаӧн: багатыр кодь кык пиӧс быдтісны, кыкнанныслӧн шань гӧтыръяс, внукӧс ли внучкаӧс ли регыд козьналас Рита моньыс. Сӧмын тай ӧдйӧ ӧкмӧ арлыдныс, а сэтшӧм на дыр окота овны му вылас!

Локтан вонас май помын Рита Ногиева чужтіс нывкаӧс. Дыр бӧрйисны кагалы нимсӧ и воисны ӧти кывйӧ: шуисны Дашаӧн. Никӧн Толь лоис кыкысь пӧльӧн, Закар Агни — кыкысь пӧчӧн.

23

Олӧмын кыпыдлуныс тӧдчис эз сӧмын посёлокъясын, но и сиктъясын. Кӧкъямыс вося да шӧр школаясын велӧдчысьяс да велӧдысьяс котыртавлісны гожӧмъяснас уджалан да шойччан лагеръяс, ыджыд отсӧг сетісны совхозъяслы кӧрым заптігӧн. Пыр унджык ныв-зон школа помалӧм бӧрын кольччисны чужан сиктас. Зонъяс лоисны механизаторъясӧн, нывъяс мунісны фермаясӧ. Уна том морт босьтіс специальностьсӧ ас районса профтехучилищеын. Тырмыны кутісны уджалысьяс «Сельхозтехника» да «Сельхозхимия» котыръясын, мелиорация нуӧдысь бригадаясын. Совхозъясын кыпӧдісны техника дзоньталан мастерскӧйяс, механизируйтӧм скӧт картаяс. Овмӧсъяс ньӧбисны тракторъяс, автомашинаяс, видз-му удж вӧчан машинаяс. Том йӧз сьӧкыда нин эскисны, мый пӧль-пӧчныс, бать-мамныс коркӧ мырсьылісны трудоденьяс вылӧ.

«Эжва йыв» газет паськыда гижис комсомольско-молодёжнӧй бригадаяс да фермаяс йылысь. Уна ошкана кыв вичмис Юсьбӧжса том йӧзлы, кодъяс ордйысьӧмын частӧ петӧны вермысьясӧн. Юсьбӧжсаяс нимавлісны районын медся зільясӧн да водзмӧстчысьясӧн комынӧд воясӧ на, кор сиктса комсомольскӧй организацияӧн веськӧдліс том учитель Лазарь Костин. Уна ва визувтіс сійӧ кадсяньыс, а найӧ, кодъяслы талун квайтымын да унджык арӧс, пыр на видзӧны паметяныс ассьыныс комсомольскӧй томлунсӧ. Сэкся комсомолецъяс пӧвстысь унаӧн сетісны олӧмнысӧ отечественнӧй войналӧн фронтъяс вылын. На лыдын комсомолец-стахановец Антон Ракин — библиотекар Ольга Ермолаевналӧн воддза верӧсыс. Начальнӧй школаса пионерскӧй дружина новлӧдлӧ нимсӧ асланыс земляк Антон Ракинлысь.

Йӧзлӧн кыпыдлуныс тӧдчис и сыын, мый найӧ мичаджыка кӧмасисны-пасьтасисны, ньӧбисны донаджык гортса кӧлуй, а сідзжӧ ковёръяс, холодильникъяс, телевизоръяс, пыжӧ моторъяс, мотоциклъяс, весиг автомашинаяс. Сӧмын вот йӧзыслысь корӧмъяссӧ торговля могмӧдны эз вермы. Ёна паськаліс тӧдса пыр гусьӧн ньӧбасьӧм, мӧд ног кӧ, блат. Регыд нин тырӧ кызь во партиялӧн кызь кыкӧд съездсянь, а коммунизмлӧн кыаыс ӧтарӧ ылысмӧ. И, сэк жӧ, странаса компартия каличтӧм вомнас ӧтарӧ изӧ коммунизм стрӧитӧм йылысь, а ЦК-са Генсек Брежневлӧн морӧсын ӧтарӧ содӧны Зарни медальяс да мукӧд наградаяс.

Прӧстӧй йӧзлы, да тшӧтш и коммунистъяслы, лои виччысьтӧмтор: 1979 во помын сӧветскӧй войскаяс пырисны Афганистанӧ. Мый морысла коліс пырны мусульманалӧн тайӧ странаас — тӧдіс сӧмын партия ЦК-лӧн политбюро. Гашкӧ, Сӧветскӧй Союзын моз жӧ кӧсйисны стрӧитны сэн коммунизм? Уна бать-мамлысь, кодъяслысь дас кӧкъямыс – дас ӧкмыс арӧса пиянсӧ мӧдӧдісны воюйтны Афган гӧраясӧ, выль во водзвылын лои дзугыльмӧдӧма сьӧлӧмнысӧ. Дыр-ӧ кыссяс да мыйӧн помасяс тайӧ войнаыс — некод эз тӧд.

Сӧветскӧй йӧз ас костаныс шензисны: позьӧ ӧмӧй веськӧдлыны татшӧм ыджыд странаӧн политбюроса дзӧрысь пенсионеръяслы? А кыдзи нӧ оз? Видзӧдан телевизор да, ставныслӧн морӧсаныс Зарни медальяс, унджыкыслӧн некымын; ставнысӧ шуӧны вернӧй ленинечьясӧн, ыджыд партийнӧй да государственнӧй деятельясӧн. Радио да телевидение лунтыр брунгӧны, мый уджалысь коллективъяс босьтӧны ыджыд обязательствояс локтан во кежлӧ; мый сӧветскӧй йӧз пасъясны Ленинлы 110 во тыран лунсӧ выль вермӧмъясӧн. Збыльысьсӧ жӧ, лым питі коскӧдзыс собалысь вӧр пӧрӧдысьлы, нёль час асывсянь сизим час рытӧдз скӧт картаын ноксьысь дояркалы Лениныдлӧн чужан луныс вӧлі дзик веськодь. Зато налы, кодъяс тыртісны да вевтыртісны планъяс, сетісны Ленинскӧй почётнӧй грамотаяс. Бурджык эськӧ вӧлі, сетісны кӧ на пыдди талонъяс, шуам, мотоцикл либӧ автомашина, либӧ мукӧд донатор ньӧбӧм вылӧ. Ӧд уналӧн вӧлі нин сьӧм, а промышленнӧй тӧваръясӧн магазинъяс вӧліны гӧльӧсь.

Льӧмдін районын медводдза машинаяссӧ ньӧбисны вӧр лэдзысьяс. Ӧчередьыс вӧлі ыджыд и кодӧс сувтӧдны водзӧджык, кывкӧртӧдсӧ вӧчлісны парткомлӧн да профкомлӧн ӧтувъя заседание вылын. Медся пыдди пуктылісны найӧс, кодъяслӧн эм орден либӧ медаль. Сэтшӧмъясыс вӧліны быд лесопунктын, но эз уна. Потребсоюзӧ машинаыс воис нӧшта на этшаджык. Юсьбӧж отделениеса механизатор Нехорошевлы, коді быд во быдтӧ картупельлысь ыджыд урожай, сетісны народнӧй овмӧслӧн Ставсоюзса выставкалысь диплом да «Москвич» автомобиль. Татшӧм козиныс вичмыліс республикаын лыда йӧзлы.

Сёрнитчисны Ритаыскӧд да, машина вылӧ шуис чӧжны сьӧмсӧ и Борис. Мед унджык нажӧвитны, сварщикалӧмысь ӧтдор сійӧ босьтчис уджавны тшӧтш и аккумуляторнӧй цехын. Сыысь, мый ичӧтджык вокыс лоис бур семьянинӧн, радліс и Феликс. Кык воклӧн семьяяс волысисны и быд ногыс отсасисны ӧта-мӧдыслы. Шойччан лунныс кӧ веськавліс ӧти и сійӧ жӧ кадӧ, ӧтлаын ветлывлісны ботайтчыны, ӧтлаын кытшовтлісны чӧс туйяс. Феликс зятьыскӧд кыйны чери Льӧмдінсянь волывліс и Володя Воробьёв, корсюрӧ босьтлывліс аскӧдыс писӧ. Ведра тыр черитӧг Владимир Иванович гортас эз лэччыв. Кыйдӧснас пыр юксьыліс Лиза обыскӧд.

Пӧльыслысь став кыйсян-вӧралан кӧлуйсӧ пӧчыс колис Володя внукыслы. Льӧмдінӧ нинӧм эз лэччӧд, эз ну и Таркойтӧ, а иналіс Ягдорӧ Людмила чойыс ордӧ. Тадзисӧ вӧлі медся кивыв, ӧд льӧмдінсаяс частӧ катлісны черисӧ кыйны Ягдор гӧгӧрса тыясӧ, волывлісны весиг сыктывкарсаяс. Йӧлакӧдж тыын радейтлісны кыйсьыны Коми муын паськыда тӧдса художникъяс Безносов да Мошев. Вот петас пенсия вылӧ Лазарь Кузьмич и тожӧ кутас волывлыны ботайтчыны сійӧ местаясас, кӧні кыйсьыліс Емель тестьыс. Бытьӧн ветлас ком вугравны Ягдоръюӧ, кытчӧ коркӧ нуӧдліс комсомолец Веня Турьев.

Лазарь Кузьмичлы квайтымын вит ар тырӧмсӧ Костинъяс пасйисны Льӧмдінын. Рӧдняыс да удж кузя матыса ёртъясыс чукӧрмылісны вель унаӧн. Юсьбӧжсянь волісны сват-сваттяыс — Ольга Ермолаевна да Георгий Евгеньевич Игнатовъяс, кыкнанныс пенсионеръяс. «Эжва йыв» газет пыр юбилярӧс пӧся чолӧмалісны райком да райисполком. Юбилейсӧ пасйӧм бӧрын вежон мысти кымын Лазарь Костин петіс пенсия вылӧ. Шойччӧг вылӧ колльӧдісны райкомын зэв торжественнӧя. КПСС райкомса первой секретар Михайлов ёрт сетіс Костинлы партия Коми обкомлысь почёт грамота.

Кӧкъямысдас ӧтиӧд воын гожся медводдза лунӧ тырис нелямын во сэксянь, кор кызь ӧти арӧса Як Марья чужтіс пиӧс. Шуисны Володяӧн. Сійӧ Володяыс талун «Эжва йыв» газетса редактор. Вӧлі выльлун, газет лэдзан лун. Асывнас, вольпасьын на вальмасигӧн, верӧссӧ пӧся окыштӧмӧн медводз чолӧмаліс Тамара Мисаиловна. Удж вылас мунтӧдз гортас триньӧбтіс телефон, кыліс Лиза обыслӧн гӧлӧсыс:

— Володя, талун тэнад чужан луныд! Лазарь зятьыдкӧд чолӧмалам тэнӧ, сиам став бурсӧ. Кывзысь да радейт гӧтыртӧ! Кылін?

— Кылі, об. Пасибӧ. Волӧй рытнас чаюйтны.

— Талун ог эштӧй. Ӧбедбӧрся рейснас карӧ лэбам кыкнанным.

— Висьталӧй миянсянь ыджыд привет Кузьмалы да семьяыслы.

Обыслӧн Кузьма пиыс вуз помалӧм бӧрын уджалӧ Сыктывкарын «Комигражданпроект» институтын инженерӧн. Семьяа, олӧны бур патераын, быдтӧны кык нылӧс.

Абу вунӧдӧма пиыслысь чужан лунсӧ и Як Марья. Таркойтса пошта вывсянь звӧнитлісны Богдан дядьыскӧд. Сёрнитісны водзджык Володякӧд, сэсся Тамара моньыскӧд. А Людмила чойыс да Феликс зятьыс мӧдӧдӧмаӧсь Ягдорсянь чолӧмалана телеграмма. Тестьыс да тьӧщаыс эз тӧдны зятьыслысь чужан лунсӧ и сёр рытнас Воробьёвъяс асьныс звӧнитлісны карӧ, сёрнитісны и Евлампия Ивановнакӧд, и Мисаил Карповичкӧд.

Нелямын арӧсыд томлуныдлӧн медвылі тшупӧдыс, сэсся вель дыр кежлӧ пуксяс верстьӧ кад. Он и казявлы — олӧмыд кольӧма. Эз гораа пасйы ассьыс чужан лунсӧ редактор Воробьёв. Газетсӧ печатьӧ кырымалӧм бӧрын редакцияса коллектив чукӧртчыліс Владимир Ивановичлӧн кабинетӧ, кӧні лӧсьӧдӧма мыйсюрӧ юантор да сійӧс кылӧдантор. Пызансӧ дасьтіс редакцияса бухгалтер Мария Александровна — куим челядьлӧн мам, коді верӧссьыс гусьӧн пырис партияӧ и ачыс оз тӧд: мыйла пырис? Сылы отсасис письмӧяс юкӧнӧн веськӧдлысь Валентина Юдашёва, коді во-мӧд сайын вуджис газетӧ местнӧй (районса) радиосянь. Верӧсыс роч, сы вӧсна и овыс татшӧм.

Бур сиана медводдза тостсӧ шуис рӧвнӧя тшӧтшӧдӧм руд уска кывкутысь секретар Василий Уляшёв, сэсся козьналіс ассьыс кӧкъямысдас лист бока кывбур чукӧр «Менам ангел». Ангелнас авторыс шуӧ Татьяна гӧтырсӧ, коді козьналіс Васьлы кык нывкаӧс. Ыджыдджыкыс, Фаняыс, таво пырас квайтӧд классӧ, ичӧтджыкыс — коймӧдӧ.

Кыпыд да варов вӧлі Ӧльӧксан Тарабукин. Казьтыліс сійӧ Николай Трофимовкӧд на уджалан вояссӧ; абу на вунӧдӧма, кыдзи да мыйысь Трофимов сетӧма Матвей Ӧльӧксанлы да Семён Безносиковлы выговор. Тарабукинлӧн зептас нин командировочнӧй удостоверение, аски лэбӧ Лӧгинъягӧ, волас Зимстанӧдз, кӧні век медводз пыртӧны вӧр лэдзӧмӧ выльторъяс. Но сэтчӧ мунан медшӧр помкаыс — аддзысьлыны сьӧлӧмсӧ ӧнӧдз ӧзйӧдана Анфисакӧд, тшӧтш и дас вит арӧса пиыскӧд.

Володя Воробьёв воис гортас сэк, кор телевидение петкӧдліс «Кад» программа. Тамара дасьтӧма верӧс воигкежлас чӧскыд ужин, водка доз и. Лэччысь шондіыс бисерӧн дзирдаліс лӧнь Эжва веркӧсын. Ылӧдз тыдаліс вежӧдысь паськыд мӧдлапӧлыс. Дебаркадер вывсянь вуграсисны зонъяс, сэні жӧ и Ваня Воробьёв. Кельчиысь да йӧршысь ӧтдор вугырад нинӧм оз пысась, но каньлы ӧтчыд сёймӧныд шедас. Кывтысь-катысь мотора пыжаяслӧн гыясыс гудырмӧдӧны берег пӧлӧнсӧ, полошитӧны черисӧ.

— Быттьӧ тӧрыт на и тайӧ керкаас медводдзаысь кутчысьлім тэа-меа, а кольӧма нин сы мында во. Помнитан? — томдырсясӧ казьтыштіс Тамара.

— Помнита. Ӧніӧдз пельын шыалӧ Штрауслӧн «Сказки венского леса» вальсыс.

— Вай юам, мед сійӧ кадыс некор эз вунлы миян паметьысь. Он нин, навернӧ, жалит, сувті карад лэччӧмлы паныд да?

— Нинӧм ог жалит. Жалита ӧтитор: Иванлӧн абу чойыс.

Иванӧс чужтӧм бӧрын гозъя дугдісны ноксьыны презервативӧн. Тамара кыкысь на дорвыв сьӧктыліс и кыкнанысьсӧ вӧчис аборт, и вӧчис эз гусьӧн, а верӧсыскӧд сёрнитчӧмӧн. Шуисны: сьӧктас кӧ коймӧдысь — чужтас. Коймӧдысь сьӧктӧмыс и нюжаліс, но лачасӧ эз воштыны.

— Ме мам-батьлӧн ӧтка ныв. Но и мый? Налӧн эм зять и внук. Быдмас пиным да, миян лоас и монь, лоасны и внукъяс. Збыльысь кӧ, каитча, мӧдысьсӧ эз ков мунны аборт вылас. Вай огӧ на усьӧй ловнаным, ме кага вайысь нывбаба на...

— Эн каитчы нинӧмысь, ме и сідз тэнӧ радейта.

— И ме тэнӧ радейта. — Тамаралӧн вӧлі нин кыв йылас, вот-вот шуас, мый Володя вермис нин лоны нёльысь батьӧн, но кутчысис. Медводдза аборт йывсьыс, кодӧс вӧчис карын велӧдчигӧн, верӧсыс эз тӧд. Вӧлӧмкӧ, дзоньсӧ чеган войӧ и сьӧктӧма. Студентка Тамара Королёвалы сэк вӧлі кызь, студент Владимир Воробьёвлы дас ӧкмыс арӧс.

Мед жӧ оз куслы гозъякост олӧмын муслуныс!

24

Стӧча шулӧмаӧсь важ йӧз: шудыд да шогыд пӧ ӧти доддьын ветлӧны. Вӧлі сентябр, баба гожӧм — ныла-зонъяслӧн гӧтрасян кад.

— Ало! Ало! Рита, тайӧ тэ? — Маргарита Леонтьевна пыр и тӧдіс телефон трубкаын гӧлӧссӧ Ручса пӧдругаыслысь.

— Ме, ме. Бур лун, Люся! Мыйкӧ тай важӧн нин эн звӧнитлы?

— Век кӧсъя и пыр нюжӧдча. Со мый юӧрта: локтан пекничаӧ ме пета верӧс сайӧ, свадьба сямаӧс кӧсъям вӧчны. Зэв ёна кора, мед эськӧ тэ волін. Тэ меным чой кодь и он кӧ лок, мен тэ он кут тырмыны.

— Коді жӧникыд?

— Тэ он тӧд сійӧс. Ачыс Лунпокаысь, армия бӧрас велӧдчылӧма бульдозёристӧ, ӧні уджалӧ «Комиавтодорлӧн» бригадаын туй стрӧитанінын. Локтан да тӧдмасян, зэв шань морт. Ӧні машинаыд уна ветлӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, он йӧрмы. Бур эськӧ, верӧстӧ кӧ сьӧрсьыд нуӧдлан. Волігад и сёрнитам быдтор йылысь.

— Вола, ме пыдди кӧ кольччылас Зинаида Терентьевна. Коді сійӧ? Ме сы местаын и уджала.

— Тӧдмав да татчӧ пошта вылас и звӧнитлы, мен сэсся юӧртасны.

Лияыс медсестра. Ручас уджалігӧн на ордын и патеруйтіс Маргарита. Збыльысь чойяс кодьӧсь вӧліны, Лияыс ар-мӧдӧн томджык. Рытнас Рита висьталіс Борисыслы пӧдругаыскӧд телефон пыр сёрнисӧ. Верӧсыс эз паныд сувт, лэччыв пӧ, сӧмын бӧра-водз. Сёрнитчис и Зинаида Терентьевнакӧд.

Энькасяньыс Рита тӧдмаліс, пекничаӧ пӧ Льӧмдінӧ лэччӧ овмӧслы ӧтрубла Феликс. Машинаыс капитальнӧя дзоньталӧм бӧрын, выльмӧдісны весиг брезент вевта кузовсӧ. Сёрнитлас Ритаыс пиверыскӧд, гашкӧ, Ручӧдз нулас. Льӧмдінсянь сэтчӧдз комын вит верст и эм. Час кык пукаласны свадьба вылас и тырмымӧн. Феликс корсюрӧ юыштлӧ винатӧ, но руль саяд некор оз. А Рита, кӧть и нинӧмӧн оз вись, кыдзи и Борисыс, вом тыр оз босьтлы весиг праздникъяс дырйи. Борис аддзысьліс вокыскӧд, и Феликс кӧсйысис нулыны моньсӧ пӧдругаыслӧн свадьба вылӧ.

Пекничалы паныда войыс зэв лёка колис Закар Агнилӧн. Верӧсыс некымынысь садьмӧдліс гӧтырсӧ, ёна ымзӧ да.

— Лёкторъяс али мый вӧталін? — вольпасьысь на чеччытӧдз юаліс Никӧн Толь.

— Пос помын быттьӧ ыджыд сьӧд пон омлялӧ. Карнанӧн зырӧбтыла и быдӧн, а сійӧ нӧшта на гораджыка заводитӧ вурзавны. Толь, тайӧ абу бур водзӧ. Чайта да, ангелӧй татшӧм ног мыйыськӧ менӧ ӧлӧдӧ.

— Эскыны кӧ быд вӧтлы, кӧть эн и ов му вылас да. Пӧкмелля дырйи быд бессӧ ме вӧтавлі, тайкӧ эг весьӧпӧр.

— Толь, менам ӧд абу пӧкмелля. Сэсся тэ коммунист, а коммунистъясыд, навернӧ, бесъясӧс и вӧталӧны, вичкоястӧ кисьтӧмсьыд Енмыд эз прӧстит да. Гашкӧ, Рита моньлы нинӧмла и мунны свадьба вылас да?

— Мед ветлас, сідз нин Ягдорысь некытчӧ оз петав.

Феликс да Рита водз петісны туйӧ, мед ӧбед бӧр кежлӧ Ручсяньыс бӧр нин воны Льӧмдінӧ, ӧтруб босьтны колӧ вевъявны. Мамыс нуис Дашаӧс Людмила ичиньыс ордӧ, сійӧ и нуӧдас садикӧ. Борис чожыскӧд ӧти и сійӧ жӧ автобусӧн Таркойтӧ муніс Никита, коді пырис таво арнас квайтӧд классӧ. Никита частӧ узьлывліс посёлокын ыджыд мамыс да ыджыд батьыс ордын. Найӧ ёна радейтісны ассьыныс внуксӧ, и сылы дасьтӧма керкаас торъя жыр. Жалитісны, шоча волывлӧ Льӧмдінсянь Иван внукныс да.

Пеляс понлӧн омлялӧм шыясӧн и муніс Закар Агни Людмила ордӧ. Моньыс гортас на вӧлі, лӧсьӧдчисны Дашакӧд садикӧ.

— Сьӧлӧм вылын мыйкӧ абу лӧсьыд. Мед кӧть Ручӧ лэччысьяслӧн туяныс нинӧм лёктор эз ло, — шуис энькаыс. Внучкасӧ босьтіс моздорас. — Колльӧда ме тіянӧс садикӧдзыд.

— Менӧ тай войбыд шобрӧдліс-а. Зэв мисьтӧм вӧт вӧталі: Феликскӧд быттьӧ гудыр тыын купайтчим.

Закар Агни дзикӧдз усис ловнас, но ассьыс мисьтӧм вӧтсӧ эз висьтав. Верӧсыс, навернӧ, прав: быд вӧтлы эскыны нинӧмла.

Чукыльӧсь вӧлӧкӧд машинасӧ Феликс нуӧдіс вӧляникысь, часнас нелямын кымын верст. Гуранӧсьджык туйыс Юсьбӧжса видзьяс вывті, но сибдымӧнъя лёкин абу. Торъя участокъясын уджалӧ вынйӧра техника, коляс во-мӧд-коймӧд и чорыд веркӧса туй нюжалас Сыктывкарӧдз; Сыктыв, Висер да Эжва юясӧс вомӧналасны автомобильӧн ветлан посъяс.

Гадь моз потіс Коммунистическӧй партиялӧн проект, мый серти Печоралысь да Эжвалысь визувсӧ кӧсйисны бергӧдны мӧдарӧ. Эз кыптыны Льӧмдін кывтыдын ни джуджыд плӧтина, ни ыджыд ток сетысь гидроэлектростанция. Буретш кызь во колис КПСС-лӧн кызь кыкӧд съездсянь, кодӧс нимтісны странаын коммунизм стрӧитан съездӧн. Сылӧн шуӧмыс: сӧветскӧй йӧз кызь во мысти кутасны овны коммунизмын, пӧрис бусӧ.

Феликс ӧні нуӧдіс машинасӧ буретш сэт, кытчӧ, проект серти кӧ, сувтіс эськӧ комын нёль метр судта плӧтина. Водзын паськыда шевкнитчӧм Эжва. Таладор берегын машинаяс эз тыдавны, техника тыра вуджӧдчан карбас матыстчис мӧдар берегас. Карбаслы сибӧдчаніныс (шусис припаромникӧн) берегсяньыс нюжӧдчӧма вель ылӧдз, юыслӧн джуджыдінӧдз. Мӧд ногыс, карбасыс ӧшъяс кынӧм вылас и оз вӧрзьы. Сэтшӧм нин матын припаромникыс, а машина тюрӧ и тюрӧ чой горув, и вель ӧдйӧ. Феликс ӧтарӧ личкӧ тормоз педаль вылӧ, но машина эз кывзысь.

— Чеччышт! — горӧдіс шофёр, но шӧйӧвошӧм Маргарита эз вермы восьтны ӧдзӧссӧ, машина патурликасис пемыд Эжваӧ...

Мӧдар берегӧ матысмысь карбас, техникасӧ и йӧзсӧ чеччӧдтӧг, пыр жӧ бергӧдіс нырсӧ таладор берегӧ, мед ӧдйӧджык сетны кутшӧмкӧ да отсӧг налы, кодъяс сунісны Эжваас. Но ставыс весьшӧрӧ. Пока воисны кранъяс да пысалісны вӧйӧм машинасӧ, колис вель уна кад. Кабинасьыс абу вермӧмаӧсь петны ни Феликс, ни Маргарита. Машинаыс нырнас зурасьӧма куим метр судта ю пыдӧсӧ и некодладорсяньыс абу воссьӧма кабина ӧдзӧсыс.

«Эжва йыв» газет сьӧд кытшӧ босьтӧмӧн сетіс 28 арӧса Маргарита Леонтьевна Ногиевалӧн да 34 арӧса Феликс Анатольевич Ногиевлӧн трагическӧя кувсьӧм йылысь юӧр. Со мый водзӧ тай и Закар Агни вӧталӧма ыджыд сьӧд понлысь омлялӧмсӧ, а Людмила — верӧсыскӧд гудыр тыын купайтчӧмсӧ.

Дӧвечӧн кольӧм бӧрын Борис куим арӧса кагаыскӧд овмӧдчис мам-батьыс ордӧ. Закар Агни выльысь гӧтрасьны писӧ эз тэрмӧдлы. Дерт, комын арӧссяньыд бабатӧг овны оз кут. Слабог, винатӧ ньӧти оз ю. Дашаӧс босьтліс сьӧрас и рытъяснас Агни ветлывліс Людмила ордӧ. Батьыслӧн кувмысти Никита урокъяс бӧрын эз нин кольччыв Таркойтӧ, а волывліс гортас, мед эз гажтӧмтчы мамыс. Школаӧ мунліс и локліс сэсь сійӧ жӧ автобуснас, кутшӧмӧн и ветлісны Борис дядьыс (батьыслӧн вокыс) да посёлокын мукӧд уджалысьяс. Урокъяс помасьлісны водз и рытъя автобуссӧ виччысьліс ыджыд мамысъясын.

Ӧтиысь, кор вӧліны ас кежаныс, Никита шуис дзик виччысьтӧмтор:

— Борис дядь, кутшӧм эськӧ гажа вӧлі, локтін кӧ миянӧ овны. Батьӧтӧг меным и мамӧлы гажтӧм. Менам эськӧ Даша чой вӧлі...

— Ачыд тайӧс думыштін али велӧдіс кодкӧ?

— Тэ чайтан, мый пӧчӧ велӧдіс, пӧльӧ ли? Эз, некод эз велӧд. Ме вед ыджыд нин, квайтӧд классын велӧдча.

— А мамыд примитас?

— Примитас, тшӧкта вед ме. Тэ жӧ батьӧлӧн вок...

Да, Феликс да Борис ӧти няньшомысь пӧжалӧмъяс. Коркӧ и ачыс Борис радейтліс Людмилаӧс. Гашкӧ, збыльысь сёрнитлыны Людмила Богдановнакӧд, коравны гӧтыр пыдди? Тӧдӧмысь, Феликс таысь оз дӧзмы. Мӧдарӧ, лӧгасьны вермас сэк, Людмила кӧ веськалас бокӧвӧй киӧ. Гашкӧ, батьыс и шӧпкӧдіс Никиталы, мед Борис дядьыс лоис сылы бать пыдди, а Дашалы чой пыдди?

Вӧлі тӧвся Микӧла лун, субӧта. Трагедиясянь колис куим тӧлысь. Войбыд думайтіс Борис, шыӧдчывны-ӧ Людмила дінӧ? Мый шуны? Кутас кӧ нюжӧдчыны, Людмилаӧс вермасны удитны либӧ чурка вӧчны — комын кык арӧса мича дӧватӧ зонъясыд покойӧ оз кольны. Кӧть и медкӧдзыд пӧраыс, ывлаын сӧмын дас градус. Борис мичаа да шоныда пасьтӧдіс Дашаӧс, босьтіс моздорас и мӧдӧдчис Людмилаяслань. Чеччӧ сьӧлӧмыс жӧниклӧн, ӧд кагаыскӧд сійӧ мунӧ корасьны.

Дзиръясӧ на восьтігӧн Борис казяліс: Людмила сулалӧ кильчӧ вылас ӧтпӧлӧса, пельпом вылас шалля.

— Бур лун, Людмила Богдановна!

— Бур лун, Борис Анатольевич!

Том дӧвеч сувтіс том дӧвалы воча и чукльӧдлытӧг керыштіс:

— Людмила Богдановна, ло менам Дашалы мамӧн. А ме лоа батьӧн Никиталы.

Аньыд кисьмӧм льӧм кодь сьӧд синсӧ чӧвтліс то жӧник вылас, то аканьлӧн кодь гӧгрӧс чужӧма кага вылас.

— Дашенька, лок менам моздорӧ, — корис Людмила и топӧдіс нывкаӧс морӧс бердас, шуис сэсся: — Ыркыд тані, пырам керкаас.

Вокысӧн на вӧчлӧм гӧликӧн Борис пыркӧдіс гын сапӧгсӧ.

БӦРКЫВ

1990 во. Гожӧм. Мӧдлапӧлын, Эжвасянь писькӧдчысь вис вомын, пукалісны кык олӧма мужичӧй — кианыс кузь вугыр шатинаӧсь. Вискас пырӧ быд сикас чериыс, но посни вугырад медсясӧ пысасьӧны кельчи да ёкыш, ёсь щӧтя нильӧг йӧрш да мык. Ю берегас валъялыштіс бӧжас мотора кӧрт пыж. Висбокса ытшкытӧм на видз вылын дзоридзысь дзоридзӧ лэбалісны югыд бордъя посньыдик вертолёт кодь юрсигусьяс; асланыс кыв вылын, быттьӧ «Асъя кыа» ансамбль, гораа сьылісны чиркъяс.

— Вот и олім ми тэкӧд, Георгий Евгеньевич, сизимдас вит арӧсӧдз. Во ветымын сайын, комсомолын уджалігӧн чайтлі, мися, ме некор ог пӧрысьмыв. А, вӧлӧмкӧ, пӧрысьман.

— Мый тэ, Лазарь Кузьмич, ми тэкӧд абу на пӧрысьӧсь, чери на вугралам да. И олім му вылас, думайта да, эгӧ весь.

— Олім сідз, кыдзи тшӧктіс партия. А партиялӧн туйыс, ёна кӧ думыштлыны, вӧлі шыбельӧсь, кадъясӧн и шогмытӧм. И зарни чериӧс кыйӧм пыдди воим потӧм вор дорӧ.

— Кыдзи ме помнита, партияыд висис бурдтӧм висьӧмӧн — пуктіс асьсӧ ен туйӧ. Медводз лэптісны енмӧдз Ленинӧс да Сталинӧс, сэсся Хрущёвӧс, Брежневӧс и на бӧрся локтысь мукӧд генсекӧс. Вылӧ пуксьысьӧсь да тшапӧсь и обкомын да райкомъясын уджалысьяс.

— Гриш, абу ставыс сэтшӧмӧсь.

— Лазарь, тэ, надейнӧ, асьтӧ тӧд вылад кутан.

— Тшӧтш и ачымӧс. Вылӧ пуксьӧмысь да ӧшыбкаясысь менӧ век видзис аслам ангелӧй.

— Ангелыд?

— Да, аслам ангелӧй, кодӧс ме вӧт нисьӧ вемӧсӧн аддзывла войяснас. Овлӧны здукъяс, кор ме кыла сійӧс ас мыш сайысь, быттьӧ шуалӧ: вӧч пӧ тадз, а эн сідз. И вӧчлі сідз, кыдзи тшӧктыліс.

— Ме эськӧ вӧтасьла жӧ, но ассьым ангелӧс эг на аддзыв.

— Гашкӧ-й, аддзывлан, да он тӧд, мый сійӧ и эм тэнад ангелыд.

— А мыйла та йылысь тэ некор эн висьтавлы?

— Тайӧ менам олӧмын дзик ӧти гусятор, мый йылысь тӧдам сӧмын кыкӧн: ме да аслам ангелӧй.

— Лазарь сват, тэ дзик нин поп моз кутін сёрнитны.

— Кымын пӧрысьма, сымын ёнджыка Енлы эскыны куті. Ми ӧд эскылім сӧмын коммунистическӧй идеалъяслы. Миян странаын, кӧні веськӧдлысьнас пернатӧм сьыліа дзик ӧти партия, сы мында шог-печальыс да страданньӧыс. Вӧвлі кад, кор корсисны «народлысь врагъясӧс» и некутшӧм мыжтӧг сісьтісны йӧзсӧ тюрьмаясын да лагеръясын; тешитчисны крестьяна вылын колхозӧ мырдӧн пыртігӧн, зільджыка уджалысьяслысь да тыр-бура олысьяслысь мырддисны ставсӧ — скӧтсӧ и керка-картасӧ; жуглісны вичкояс, лыйлісны попъясӧс, бырӧдісны Ен праздникъяс. Вӧлі дугӧдӧма нэмӧвӧйся традицияяс — венчайтчӧм, кагаӧс пыртӧм. Оз, некор оз прӧстит Енмыс татшӧм грекъяссьыд миянлысь партиянымӧс. Ме аддзысьлі райкомса первой секретар Михеевкӧд да шуис, ӧні пӧ партияысь петӧны быдса чукӧръясӧн. Петӧны пӧ найӧ, кодъяс вӧвліны медбуръяс лыдын, но воштісны партиялы эскӧмсӧ.

— Ми тэкӧд, сват, нинӧмӧн абу мыжаӧсь Ен водзад, и партия водзад абу мыжаӧсь. Быдлаын уджавлім честнӧя. Меным кокниджык вӧлі, пыр велӧді школаын, сиктсӧветса преднад тай бӧрйылісны жӧ-а. А тэныд вот юртӧ ёна ковмис жуглыны ыджыд должностьяс вылад.

— Эн нин шу, сват. Кытчӧ сӧмын эз индыв менӧ партияыд? А пансис ставыс комсомолсянь. Пасибӧ комсомоллы! Лизалы тай шмонитла: эз индывны, мися, сӧмын медвытрезвительӧ начальникӧн либӧ районса главнӧй гинекологӧн.

— Прӧстӧй йӧзыд, збыльысь кӧ, эз радейтлыны и оз радейтны компартиятӧ, сы вӧсна и петӧны сэсь, сочиняйтӧны весиг генсекъяс йылысь анекдотъяс. Коммунистъястӧ некор эз сибӧдлыны власьт бердӧ ни Америкаын, ни Англияын, ни Францияын, ни Японияын, но найӧ мунӧны ёна водзын народнӧй овмӧслӧн быд юкӧнын; олан уровень серти, тыдалӧ, найӧс ми некор ог вӧтӧдӧй, кӧть и миян кок улын быдсикас озырлуныс. — Игнатов лэптыштліс шатинсӧ, мездіс вугыр помысь гӧрд синдора тшӧг кельчи, чайтліс весиг мыкӧн, самасис и бӧр швыркнитіс вугырсӧ ваӧ. Черисӧ пысаліс бадь вожйысь вӧчӧм вожкаӧ и пуктіс берегса гӧптӧ.

— Кымынӧд нин? — юаліс Костин.

— Дас кыкӧд. Да, тӧрыт ме лыдди «Литературная Россия» газетысь интереснӧй статья, гижӧ ӧти экономист, наукаса доктор. Паметьӧ колис сэсь со мый: наша страна пӧ подошла к черте бедности. Третья часть населения Советского Союза пӧ бедствует. А Хрущёвлӧн кӧсйысьӧм серти кӧ пӧ, ми ӧкмыс во нин долженӧсь овны коммунизмын. Мыйӧн пӧ ставыс тайӧ помасяс-а? Выль революцияӧн?

— Лоас кӧ революцияыд, власьт бердсьыд коммунистъястӧ вермасны шыбитны. Мый кӧть эн шу, но мен жаль, мый компартия сыметь уськӧдіс ассьыс авторитетсӧ.

— А ме вот мӧд ногджык думайта. Кутасны веськӧдлыны сійӧ жӧ йӧзыс, но асьнысӧ шуасны демократъясӧн. Лыддян газетъястӧ да, татшӧмторйыс петкӧдчӧ быд воськолын. Сідзкӧ, олӧманым бурлань вежсьӧмъястӧ ковмас виччысьны нӧшта во сё! Лазарь, гашкӧ петам партиясьыд? Взноссӧ мынтӧмысь менӧ вукӧдӧ нин. Нуам билетнымӧс и пуктам Михеевыслӧн пызан вылӧ, а? Сэсся редактор Владимир Воробьёв юӧртас та йылысь районнӧй газетын.

— Шмонитан али збыль шуан? Партбилет ме некор некодлы ог сет, и ас кӧсйӧмӧн партияысь ог пет. Ӧд эг кӧ вӧв коммунистӧн, йӧзыслы пӧльзасӧ вайи эськӧ ёна этшаджык.

— Сідз, пӧжалуй, и эм. Дай наградаыд эськӧ этшаджык вӧлі. Кыдз мен тӧдса, тэнад кык орден да кык медаль, тэ народнӧй овмӧсса заслуженнӧй уджалысь. Дерт, Хрущёвлӧн да Брежневлӧн серти наградаыд этшаджык, но эн кӧ вӧв коммунистӧн и тайӧ эськӧ эз вӧв... Сват, самтӧ кодкӧ дӧбӧдӧ, нӧрӧвитлы, гашкӧ, ыджыд чери; со, вӧйласьӧ наплавыд.

Костин ва веркӧсӧдыс кыскис вель ыджыд ляпа, ёдіӧдз абу на жӧ воӧма-а, шуис:

— Гриш, тэ ме вылын сералан? А ӧд ме, пока вӧлі райком бюроса членӧн, награданад тэнӧ эг ӧбидитлы. Абу уна учительлӧн «Знак почёта» орденыд, а тэнад эм. И заслуженнӧй нимыд тэнад эм жӧ. Нинӧмла тэн ме вылӧ норасьнысӧ. Веськыда колӧ шуны: обкомса да райкомса уджалысьясыд босьтлісны югыдджык орден-медальсӧ, а пемыдджыкъясыс да быд сикас бумага грамотаясыс вичмылісны радӧвӧйяслы. Да, тайӧ збыль. А примерсӧ петкӧдлісны асьныс КПСС ЦК Политбюроса членъяс. Эз ӧти килограмм эзысь да зарни ӧшав Брежневлӧн морӧсын. А куліс да, Сӧветскӧй Союзса некымынысь Герой пыдди лоис анекдотъясса геройӧн. Позис ӧмӧй та ыджда странаӧн веськӧдлӧмсӧ сетны дзӧрысь пӧрысь выжывъяслы?!

— А мый бурсӧ вайис том Горбачёвыд? Нинӧм жӧ на эз вай; видзӧдлам, мыйӧн на помасяс тайӧ «перестройкаыд». Ӧтарӧ висьталӧ, ми пӧ «на правильном пути», а кытчӧ воам тайӧ туй кузяыс?

— Ме вот пола, мый демократъясыд кисьтасны став сӧветскӧй системасӧ, жугӧдасны йӧзыслысь олан ладсӧ и лоӧ ёна лёкджык Брежнев кадся серти.

Сватъяслӧн, кор ӧтлаынӧсь, пыр ӧти и сійӧ жӧ сёрни — политика. Да и ставнас странаным пӧльтчӧма нин политикаӧн. Мӧд лунас Лазарь Кузьмич, гортсаясыслы нинӧм висьтавтӧг, кайис райкомӧ. Куим судта тайӧ кирпич зданиесӧ стрӧитісны сы могысь, медым Великӧй Октябрлӧн 50 вося юбилей кежлӧ кулак да ГУЛАГ керкаясысь вуджӧдны татчӧ райком да райисполком. Сідзнад, кызь куим во нин чиновникъяс тасянь веськӧдлӧны районӧн. Керка вевт дорышас кык морт судта букваясӧн гижӧма: «Слава КПСС». Медым букваясыс эз пӧрны, найӧ пыксьӧны мытшӧдъяс вылӧ, ёна тӧла дырйи весиг вӧрыштӧны.

Латшкӧс тушаа, паськыд чужӧмбана первой секретарь Михеев — ар нелямын вита роч морт, кияссӧ мыш саяс кресталӧмӧн пемыдгӧрд ковёра джодж кузя жӧдзис пельӧсысь пельӧсӧ. Корсюрӧ триньӧбтыліс телефон, меставывса парторганизацияяссянь юӧртӧны оз уджын вермӧмъяс йылысь, а сы йылысь, кымын морт бара шыӧдчис партияысь петӧм йылысь. Быд лун воӧны лёк юӧръяс. Вит во сайын, кор Николай Иванович Михеевӧс бӧрйисны Льӧмдін райкомса первой секретарӧн, татшӧмторсӧ и думыштны эз кужлы. Ӧд сэк, кор партияса генеральнӧй секретарӧн лоис шыльыд чужӧма да паса плеша Горбачёв, странаса коммунистъяс сы вылӧ кутісны ыджыд лача, мый общество олӧмын лоасны бурланьӧ гырысь вежсьӧмъяс. Артмис мӧдарӧ: компартиялӧн быд вурыс кутіс дзездавны.

Райкомса первой секретарлӧн югыд да ыджыд кабинетын сэтчӧс кӧзяинлӧн юрӧ воисны пемыд мӧвпъяс: колӧ мунны тайӧ должностьысь ас кӧсйӧмӧн, а не позорӧн! И ӧдйӧджык мунны Сыктывкарӧ, сылӧн кык высшӧй образование, уджыд сэсь сюрас. Жалитіс, мый КПСС обкомын пыр этшаджыкӧн кольӧны сылӧн бур тӧдсаяс, кодъяс эськӧ отсалісны инасьны бурджык удж вылӧ. Сэтшӧмъяс лыдын вӧлі и партия обкомса первой секретар Владимир Мельников, кодӧс во сайын вуджӧдісны Москваӧ министрӧн. Ӧні ковмас надейтчыны сӧмын Ен вылӧ. Весиг коммунистъяс медсьӧкыд здукъясӧ шыӧдчӧны Ен дінӧ!

Михеев тӧдіс: бӧръя нелямын воӧн райкомса первой секретарӧн тані уджавлӧма дас морт, ставныс коми, но ни ӧти морт абу кольччӧма Льӧмдін районӧ, ставныс пышйӧмаӧсь карӧ. Пышйӧмаӧсь и найӧ, кодъяс тайӧ жӧ кад чӧжнас уджавлӧмаӧсь райисполкомса юралысьясӧн. Дас ӧти председательысь ас районас кольччис сӧмын ӧти — Лазарь Кузьмич Костин.

Оз, Михеев оз кольччы Льӧмдінӧ. Районса партконференцияӧдз кык тӧлысь. О, кутшӧм на ылын! Кыліс кык пӧвста ӧдзӧс пыр тотшнитӧм и кабинетӧ пырис Лазарь Кузьмич — пемыдруд костюма, еджыд дӧрӧма, пемыдгӧрд туплиа; коркӧя сук сьӧд юрсиыс дзормӧма и шочмӧма, но юрыс абу кушмӧма. Арлыд вылӧ видзӧдтӧг, абу мышкыра, абу лишнӧй рушкуа, абу сыркъялысь яй щӧкаа. Абу мода, мед норасис кутшӧмкӧ висьӧм вылӧ, кӧть и райбольничасянь некымынысь нин мӧдӧдлісны карӧ кардиологическӧй отделениеӧ. Верӧссӧ пыр колльӧдліс гӧтырыс. Кытчӧ кӧть оз мун, сьӧрас век сьӧлӧм дой лӧньӧдана кутшӧмкӧ таблетка. Ньылыштліс сідз, мед эськӧ некод эз казяв. Эз саймовтчыв сӧмын Лизаысь.

— Здравствуйте, Николай Иванович!

— Здравствуйте, Лазарь Кузьмич! — чолӧмасисны кинысӧ пӧся топӧдлӧмӧн. — Пуксьӧй, шойччӧй. Кыдзи здоровьеыд?

— Лӧсялӧ арлыдӧйлы. Ме тіянӧс дыр манитны ог кут, могӧн локті, Николай Иванович.

— Верма кӧ, могмӧда. Висьтасьӧй, Лазарь Кузьмич.

— Мен колӧ машина, час кык кежлӧ. Юсьбӧжӧ кӧсъя ветлыны бӧра-водз. Менам сэн колис томлунӧй и вот ӧтарӧ кыскӧ менӧ сэтчӧ; дыр кӧ ог волы, мыйкӧ, быттьӧ, оз тырмы мен.

Михеев кыв шутӧг могмӧдіс партияса ветеран Костинӧс машинаӧн. Юсьбӧжӧдз туйыс асфальта и вӧляникысь мунӧмӧн воан кызь минутӧн. Лазарь Кузьмичлӧн юрысь эз петав кольӧм войся вӧтыс, мый вӧсна и мӧдӧдчис Юсьбӧжас. А вӧталіс со мый. Быттьӧ сы дінӧ лэбис Вера Ильиничналӧн кодь мича чужӧма войся ангелыс и кутыштіс сійӧс сьылі гӧгӧрыс: нелямын вит во нин пӧ ме мӧдар югыдын, и ола пӧ тэ йылысь думъясӧн да тӧждъясӧн пыр дзоридзалысь садйын, кодӧс и шуӧны райӧн. Вот пӧ босьта ме тэнӧ аслам борд вылӧ и аскӧд качӧда югыд енэжас...

Садьмӧдчӧ Лазарь Кузьмич да некыдз оз садьмы, повзьӧмысла пӧсяліс, сырмӧ; ангелыс вот-вот шевгӧдас бордъяссӧ и найӧ торъяласны мусьыс... Слабог, паляліс. Важӧн нин эз вӧв Вера Ильиничналӧн гу вылын. Вӧтӧ уськӧдчӧмӧн, тыдалӧ, корӧ волыны. Со и тӧвзьӧ райкомса машинаӧн сэтчӧ, кӧні школаса том учительлӧн, комсомолец Лазарь Костинлӧн Томлуныс и ас сертиыс арлыдаджык медводдза Муслуныс, коді и лоис сьӧлӧмнас Енлы эскысь коммунистлы войся Ангелӧн.

Сикт кывтыдпомыс эз на тыдовтчы, Костин корис сувтӧдны машинасӧ, шуис шофёрлы: тані пӧ вӧр саяс кладбище, ме пӧ лоа сэні; кӧсъян кӧ пӧ, верман тшӧтш волыны: сет пӧ гӧлӧстӧ и ме шыӧдча. Вӧр ді саяс эрд, кӧні быдмӧны синтӧ ёрана дзоридзьяс. Водзынджык крестъяс, крестъяс, крестъяс... Ен праздникъясӧ кӧ тані уна йӧза, уна гӧлӧса, талун лӧнь; ни ылын, ни матын некод эз тыдав. Лазарь Кузьмич копыртчис, кӧсйис чегны некымын ловъя дзоридз, и лыйыштіс морӧспань улас ӧтчыд дай мӧдысь. Веськӧдчис, зыралыштіс морӧссӧ, нетшыштіс некымын дзоридз, и ньӧжйӧник восьлаліс водзӧ.

Век жӧ, повзис Лазарь Кузьмич сьӧлӧмас лыйыштӧмысь. Кӧні таблеткаыс? Сюйліс кисӧ став зептас, чунь улас нинӧм эз сюр. Некор оз вунӧдлы, а со тай, талун абу веськалӧма сьӧрас некутшӧм лекарство. Гашкӧ, ӧдйӧджык сӧвны машинаӧ и бӧр гортас, но кутшӧмкӧ тыдавтӧм вын кыскис сійӧс кладбищелань. Крестъяс костӧд восьлаліс сэтчӧ, кӧні куйлӧ Вера Ильиничнаыс. Пырис кӧрт ӧграда пытшкӧ, тапнитіс кинас неважӧн на вежӧм пу крестсӧ, ӧти накес вылӧ пуктіс нетшыштӧм дзоридзьяссӧ, пернапас чӧвталігмоз думсьыс чолӧмасис Вера Ильиничнакӧд. Муыскӧд важӧн нин ӧтвесьтасьӧм гу вылын тожӧ уна дзоридз, тӧдчӧ, дӧзьӧритӧны гусӧ Ольга Ермолаевна, сылӧн челядьыс да внукъясыс.

Шондіа. Джуджыд пу вожъяс вылын долыда тивзӧны посни лэбачьяс. Лазарь Кузьмич пуксис ӧградапытшса лабичӧ, юрас ылькйӧны югыд думъяс аслас томдыр йылысь, Юсьбӧжса мича кӧзяйка Илля Веракӧд пӧся кутчысьлӧм йылысь. И ставыс сувтіс син водзас ловъя серпасӧн, быттьӧ тӧрыт на и вӧлі. Лазарь Кузьмич эз кут гӧгӧрвоны, мый тані збыльыс, а мый каститчанаыс. Со тай, кинас инмӧдчылӧ Вералӧн чангыль ныр йылӧ, окыштӧ аньлысь бан боксӧ, шылькнитӧ морӧссӧ. Лазарь Кузьмичлы лоис сэтшӧм кокни да лӧсьыд, эз весиг кыв сьӧлӧмас бӧръяысь лыйыштан дойсӧ, но кыліс аслас ангеллысь мелі гӧлӧссӧ: нелямын лун мысти пӧ ме тэнсьыд ловтӧ качӧда мӧдаръюгыдса пыр вежӧдысь садйӧ...

...Во мысти помасис и компартиялӧн ыджыдалан нэмыс — страна пасьтаын КПСС обкомъяс да райкомъяс бырӧдісны. Киссис и ыджыд страна. Колис ыджыд Россия аслас радлунӧн да шог-печальӧн.