КОМИ ГИЖЫСЬЯСЛӦН МЕДВОДДЗА ӦТУВТЧЫЛӦМЫС
1928 вося ноябр 28-ӧд лунӧ тыри дас во медводдза Коми литературнӧй организация — Сыктывкарса УОНО бердын Коми комиссия — лӧсьӧдӧмсянь. Кыдзи тайӧ Коми комиссияыс артмис, мыйла ыдждӧдлам сылы дас во тырӧмсӧ — та йылысь буретш ме кӧсъя висьталыштны.
Коми гижӧдлӧн историяыс эськӧ витсё воысь нин дырджык кыссьӧ, сӧмын ми таво литература организациялысь дас во тырӧм на ыдждӧдлам. Мыйла сэтшӧм ичӧт арлыда литература организацияным — гӧгӧрвоана. Революцияӧдз коми гижӧд понда уджавны ӧтвылысь, котыртчӧмӧн вӧлі оз позь, сы вӧсна некутшӧм коми литература организация эз вӧв. Сэки коми гижӧдыд вӧлі петкӧдчыштлас да бӧр вошӧ, ломзьыштлас да бӧр кусӧ, ёнмыласкодь нин мукӧддырйиыс да начкасны бӧр. Сэтшӧм нин сэки вӧлі оланногыс ^Коми литература лӧсьӧдан удж йылысь, тшӧтш комиӧдчан удж йылысь революция бӧрын медводдза воясас миян чукӧртӧма да гижӧма зэв этша. Илля Вась тайӧ статьяас вель уна сы йылысь сетӧ. Статьяас уналаын гижӧма: рочьяс пӧ ёна пыклісны комиӧдчӧмлы. Сэтысь оз ков гӧгӧрвоны, быттьӧ Октябрса революция бӧрын став роч уджалысь йӧзыс паныд мунлісны комиӧдчӧмлы. Вӧліны сӧмын ӧткымынъяс. Сэсся ӧд унаӧн и комияс пӧвстысь сувтӧны вӧлі воча, веськыда чер дорыш моз, комиӧдчӧмыдлы. Найӧ вӧліны роч шовинистъяс, найӧ оз вӧлі гӧгӧрвоны Коммунист партиялысь национальнӧй политикасӧ, оз тӧдны, мыйла колӧ нуӧдны комиӧдчӧмсӧ. Тайӧ статьяас гижӧма абу сӧмын коми литература йылысь, босьтӧма пӧшти став комиӧдчан уджсӧ. Нинӧм абу шензянаыс, коми гижысьяс кӧ коми литература сӧвмӧдӧмкӧд тшӧтш нуӧдісны став комиӧдчан уджсӧ. Став комиыс ӧд войдӧр, революцияӧдз, вӧлі пӧдтӧма, ставсӧ колӧ вӧлі ловзьӧдны ӧттшӧтш. Редакция./^.
Сӧмын Октябрса революция коми гижӧдсӧ чужтіс овны, кыптыны, сӧвмыны, ёнмыны. Сійӧ эз чужты коми гижӧдтӧ кувны, чужтіс овны, вынсявны. Видзӧдлам кӧ бӧрӧ дас во сайӧ, тӧд вылӧ уськӧдлам сэкся коми гижӧдсӧ, сэсся орччӧдлам ӧнія коми гижӧдкӧд, и аддзам: ми дас воӧн вӧчим чуймымӧн ыджыд воськов водзӧ. Ми революция бӧрын дас воӧн вӧчим сё пӧв ыджыдджык гижӧд чукӧр революция водзвылын 500 вося гижӧд чукӧр дорысь.
Октябрса революциясянь миян босьтчӧ коми гижӧдлӧн оръясьлытӧм история, коми гижӧд ёнмӧмыслӧн, содӧмыслӧн, кыптӧмыслӧн история. Дас во ичӧтик кад, сӧмын тай тайӧ ичӧтик кадас коми гижӧд лӧсьӧдан туй вылын унатор паныдасьліс, уна сьӧкыдтор вӧлі, уна и нимкодьтор вӧлі, уна мырсьӧм-пессьӧм. Уна, уна эм висьталантор.
Революция бӧрын лӧсьӧдӧм коми гижӧд ми шуам выль коми гижӧдӧн. Тайӧ выль коми гижӧдыслысь историясӧ ме юка куим пельӧ:
1) 1918 вося ноябрын Коми комиссия лӧсьӧдӧм водзвывса;
2) Коми комиссиясянь коми гижысьяслӧн медводдза конференцияӧдз (1918–1923);
3) коми гижысьяслӧн медводдза конференциясянь ӧнӧдз ^Коми гижӧдлысь история татшӧм ногӧн юкӧмнас ми авторыскӧд огӧ воӧ ӧти кывйӧ. Некыдзи оз позь бокӧ кольны, не торйӧдны КАПП котыртӧмсянь коми гижӧдлысь мӧд нога сӧвмӧмсӧ, мунӧмсӧ. Редакция./^.
Ме кута висьтавны тані медводдза юкӧн йывсьыс, сэсся ичӧтика сӧмын мӧд юкӧн йывсьыс.
Выль коми литература чужан кад йывсьыс ме кута висьтавны тӧд вылӧ усьӧмторъяс серти, сэсся ме ордӧ кольӧм документъяс серти. Революция пыркнитіс коми уджалысь йӧз вылысь монархизм кӧртӧдъяс. Революция восьтіс тшӧтш коми кывлысь, коми гижӧдлысь тупкӧм вомсӧ. Коми кыв медводз кутіс петкӧдчыны съездъяс вылын, школаясын, сцена вывсянь, печатьын. Быдлаын сійӧ аслыс туйсӧ восьтіс вензьӧмӧн, вермасьӧмӧн: официальнӧй учрежденньӧясад оз зэв кокньыда сійӧс вӧлі лэдзны. Менам тӧд вылын и ӧні на 1917 вося ӧти съезд вылын коми сёрни. Сійӧ вося августын Сыктывдін карув крестьяна депутат съездлӧн вӧлі велӧдысьяс съездкӧд ӧтувъя заседанньӧ. Сэні председательыс вӧлі роч морт. Босьтіс кыв ӧти коми крестьянин. Рочӧн оз куж. Кутіс комиӧн висьтавны. Председатель мыйкӧ дыра кывзіс, сэсся дугӧдіс висьталӧмсӧ. Ӧти делегат воча сувтіс дугӧдӧм пондаыд. Председатель дӧзмис: ме кӧ пӧ мыжа, сідзкӧ пӧ дугда председательствуйтӧмысь. Съездыс лэптіс сэтшӧм зык воча шуысьыдлы паныд: пет пӧ татысь, мун! Медъёнасӧ горзісны, зымӧдісны кокъяснас учительничаяс. Делегатлы лои петны.
Эз зэв кокниа пыр коми кывйыд и школаясӧ. Ме ог кут тані лыддьӧдлыны коми кыв мустӧмтысьяслысь лӧг петкӧдлан став конъявлӧмъяссӧ. Ме тані висьтала дженьыдика школаясӧ коми кыв пыртӧмлысь историясӧ. Веськыда кӧ шуны, сэки став национальнӧй движенньӧыс вӧлі коми школа гӧгӧр. Зэв нин синмӧ шыбитчана вӧлі посни челядьӧс тӧдтӧм кывйӧн велӧдӧмыс.
Медводз комиӧн велӧдӧм йылысь сёрни кыпӧдіс Т. Т. Сердитов 1917 вося августын Сыктывдін карувса велӧдысьяслӧн съезд вылын. Сэні сійӧ вӧчис ыджыд доклад. Зэв интереснӧ сійӧ, мый доклад йывсьыс некод нинӧм эз сёрнит, тшӧк ланьтӧмӧн олісны. Мый вӧсна чӧв олісны? Дерт, ӧд кӧнкӧ, унджыкыс сы вӧсна, кыдзи меным сёрӧнджык, 1919 вося августын, сэкся велӧдысьяс йывсьыд гижліс Жан Морӧс: «Ставыс ӧд, тӧдан кӧ, дыш юр вежӧр сайын — дыш ӧд выль ногӧнтӧ заводитны уджавны, сы вӧсна важсьыд и оз лэччысьны».
Мӧд вося гожӧмнас (1918 вося май-июнь) бара кыптіс сёрни коми кывъя школа йылысь. Тайӧ лоис нин Яренскса велӧдысьяслӧн курсъяс вылын. Сэні вӧліны тшӧтш 10 велӧдысь Сыктывдін карулысь. В. А. Молодцов тӧдмӧдіс аслас алфавитӧн, лыддис коми грамматика йылысь лекция. Сэні жӧ вӧлі шуӧма коми школаӧ пыртны коми кыв. Тайӧс, дерт, вӧчӧма вӧлі кыз зыкӧн, ёна вензьӧмӧн. Рочӧ пӧртысьяс да коми кыв дор сулалысьяс костын ёсь вермасьӧмсӧ петкӧдлӧ, шуам кӧть, тайӧ фактыс: Яренскса курсъяс вылын А. А. Сухановаӧс учительничаяс грӧзитчӧмаӧсь вины, сы вӧсна мый сійӧ вӧлӧм комиӧдӧма роч вылысь А. Н. Островскӧйлысь драмаяссӧ.
Сэки жӧ котыртчис «Коми котыр» нима организация. Сійӧс рочӧ пӧртысьяс нимтісны шовинистическӧйӧн. Збыльысьсӧ эськӧ сійӧ вӧлі сӧмын йӧзӧс югдӧдан организация. Но йӧзсӧ кӧсйисны югдӧдны асланыс кыв вылын. «Коми котырсӧ» медшӧр лӧсьӧдысьясыс вӧліны В. А. Молодцов да А. С. Сидоров. Сэні членъясыс 20 мортысь унджык вӧлі.
Сэки жӧ Яренск карувса крестьяна-делегатъяслӧн съезд шуис восьтыны Емдінын Коми учительскӧй семинария. Роча-комиа делегатъяс дыр вензисны: ӧтияс кӧсйисны восьтыны Яренскын рочьяслы, мӧдъяс — Емдінын комияслы. Кор венісны коми делегатъяс, ӧткымын роч делегатъяс ӧдзӧссӧ швачкӧмӧн пышйисны съезд вывсьыс. Сэтшӧм ёсь вӧлі сэки коми культура йывсьыд сёрниыс!
1918 вося августын Емдінӧ чукӧртчис Сыктывдін да Яренск карувъясысь велӧдысьяслӧн ӧтувъя съезд. Сыысь гыа съездыс менам тӧд вылын абу сэсся. Сэні рочьяс вӧліны зэв унаӧн. Найӧ вӧліны зэв ярӧсь, зэв скӧрысь коми кывтӧ пинялісны. Коми кыв дор сулалысьясыс кӧть эз вӧвны зэв унаӧн, но найӧ ярӧсь жӧ вӧліны, сы вӧсна мый найӧ тӧдӧны нин вӧлі Коммунист партиялысь да Сӧвет власьтлысь национальнӧй политикасӧ. Коми школа дорйӧм вӧсна вензьынысӧ медъёна бара жӧ лои В. А. Молодцовлы да А. С. Сидоровлы. Коми кыв дор сулалысьясыд вермисны сэки, примитісны коми кывъя школа йылысь гоз-мӧд зэв бур постановленньӧ. Со и ставыс, мый ме верма висьтавны школаӧ коми кыв пыртӧм йылысь.
Оз ков вунӧдны Помӧсдінса «Коми автономист-социалист чукӧр» йылысь. Тайӧ организациясӧ лӧсьӧдӧмаӧсь вӧлі коми гижысьяс (поэтъяс): В. Т. Чисталёв, И. Т. Чисталёв (Жан Морӧс), Ф. В. Попов (Вась Педӧр, кувсис 1922 воын), А. А. Маегов, Н. А. Шахов. Тайӧ организацияыслӧн нимыс кӧть и политическӧй, нуӧдӧмаӧсь ёнджыкасӧ йӧзӧс велӧдан удж жӧ.
Ӧні сэсся ме кыв-мӧд висьтала сы йылысь, кыдзи коми кыв петіс сцена вылӧ. Сэтчӧ сійӧс лэдзисны кокньыдджыка. Дерт, сцена вылын ворсысь любительясыд вӧлӧмаӧсь (миян ӧнӧдз на абу профессиональнӧй артистъясыд). Медводдза коми спектакль вӧлӧма 1917 вося майын Сыктывкарын. Петкӧдлӧмаӧсь комиӧн Н. В. Гогольлысь «Женитьба» пьеса ^Сыктывкарын «
1917–1918 воясся тӧлын уналаын нин петкӧдлӧмаӧсь Коми спектакльястӧ. Шуам, Визинын вӧлӧма Лукашевичлӧн «Весёлые дни» пьеса серти спектакль (коминас лӧсьӧдӧма А. Н. Чеусова), Помӧсдінын петкӧдлӧмаӧсь «Лёк энька» да «Порсь видзысь». Нёбдінын А. Н. Островскӧйлысь драмаяссӧ комиӧн лӧсьӧдӧмаӧсь да петкӧдлӧмаӧсь. Шойнатыын вӧлӧма спектакль «Гӧтрасьӧм». Спектакльяс кындзи, сьылӧмаӧсь коми сьыланкывъяс, медъёнасӧ А. А. Цемберлӧн «Коми мойдан да сьыланкывъяс» нига серти.
Сыктывдін карувса сиктъясын спектакльяс петкӧдлӧм вуджис и мукӧд карувъясса комияс пӧвстӧ, медводз Яренск карулӧ. Яренскын медводдза спектакль вӧлі 1918 вося июньын. Ворсісны педагогика курсъяс вылын велӧдчысьяс. Петкӧдлісны Лукашевичлысь «Гажа лунъяс» пьеса. Кыдзи шуӧ Н. И. Седьяков: «Тайӧ вӧлі Яренскын му пуксьӧмсяньыс медводдза коми спектакль». Коми-пермякъяс ордӧ спектакльяс петкӧдлан модаыд воис зэв сёрӧн: сэні медводдза коми рыт вӧлӧма 1923 вося мартын. Изьваын сцена вылӧ коми кывйыд воӧма нӧшта сёрӧнджык.
1918–1919 воясӧ Сыктывдін карулын котыртчисны зэв уналаын культурно-просветительнӧй кружокъяс, а на бердын котыртчисны переводческӧй комиссияяс. Найӧ лӧсьӧдісны сцена вывсянь ворсӧм могысь репертуар. Менам абу колана материалыс, медым висьтавны, кӧні, кутшӧм спектакльяс петкӧдлісны, сӧмын шуа: сэні коми спектакльясыд модаӧ нин пырисны, быд ыджыдджык сиктын драмкружокыд вӧлі. 1918 воын нин уна коми рукопись паськаліс-разаліс паськыд Коми муын.
А кор петкӧдчис выль коми гижӧдыс коми прессаын? Коми муын медводдза газет петіс 1918 вося гожӧмын: Сыктывкарын
Яренскса «Известия» газетын редактор Ст. Покровскӧй (1919 воын сійӧс виисны белогвардеечьяс) коми гижӧд дорджык вӧлі сулалӧ. 1918 вося гожӧмын ме сэтчӧ мӧдӧдлі ассьым кывбуръяс да со мый меным воча гижис С. Покровскийыд (открыткаыс кыдзкӧ ӧнӧдз абу вошӧма):
«Пыдди пуктана ёрт! Редакция аттьӧалӧ тіянӧс кывбуръяссьыд. Найӧс лоӧ йӧзӧдӧма матыса номерын жӧ. Корам ыстыны кывбуръястӧ нӧшта, и тіян водзӧ ыстан кывбуръясыд кӧ лоӧны сэтшӧм жӧ бурӧсь, кыдзи и ӧні ыстӧмъясыс, то найӧс, дерт жӧ, лоӧ йӧзӧдӧма миян газетын. Яренск, 18 вося август 23 лун. Ст. Покровскӧй».
Тыдалӧ, менам кывбуръясӧй и вӧлӧмаӧсь Яренскса «Известияын» медводдза коми гижӧдъясыс.
Комиын петысь газетъясад художественнӧй гижӧдъястӧ оз зэв сьӧкыда вӧлі босьтны, сӧмын мукӧд сикас коми гижӧдъястӧ оз вӧлі радейтны, торйӧн нин официальнӧй гижӧдъяс.
Тані колӧ нӧшта казьтыштны коми плакатъяс йылысь. Октябрса революциялы первой во тыран лунӧ Сыктывкарын манифестация дырйи коми лозунга ӧти гӧрд флаг шевъялӧ нин вӧлі. Сэні вӧлі гижӧма: «Коми школаын — коми кыв!» Сыктывкарын ӧградаясӧ да стенъясӧ ляскалӧма вӧлі татшӧм лозунгъяс: «Коми йӧзлы — коми кыв», «Му выв коньӧръяс, ӧтувтчӧй!» да сідз водзӧ. Печатайтӧма вӧлі комиӧн чукӧстчӧм (листовка) да разӧдӧма йӧз пӧвстӧ манифестация дырйи.
Татшӧм ногӧн ми аддзам, коми кыв, коми гижӧд йӧз кост олӧмӧ, официальнӧй учрежденньӧясӧ заводитіс пырны 1918 восянь. Революция тывкӧртӧн кучкис измӧм коми олӧмас и чепӧсйисны дзирыд би киньяс. Пемыд коми парма пасьтала югнитісны коми гижӧдлӧн би киньясыс. Дерт, зэв на ичӧтӧсь, торъя-торъяӧсь, ӧта-мӧдсьыс ылынӧсь вӧліны сійӧ би киньясыс. Колӧ вӧлі найӧс ӧтлаавны, йитлыны ӧта-мӧдыскӧд. Сэтшӧм йитлысьыс лои Коми комиссияыд, кодӧс лӧсьӧдӧм бӧрын заводитчӧ коми гижӧдлӧн мӧд кадколаст.
Кыдзи артмис Коми комиссияыс? Колӧ шуны, сэки коми национальнӧй уджын медся тӧдчана водзмӧстчысьыс вӧлі Молодцов Сандрӧ Васьӧ. 1918 вося арын Молодцов ёрт локтіс Яренскысь (сэні сійӧ вӧлі УОНО-са инструктор) Сыктывкарӧ. Сыктывкарса сэкся УОНО коми школаӧ коми кыв пыртӧм да коми нигаяс лӧсьӧдӧм йылысь оз кӧсйы вӧлі и мӧвпыштны. Молодцов ёрт пырысь-пыр жӧ кутіс вермасьны школаяс отделса вӧвлӧм юралыськӧд. Ёна вензьӧм бӧрын сылы удайтчис уисполком тшӧктӧм серти УОНО коллегияӧ пыртны коми кыв дор сулалысь йӧзӧс: Чисталёв Тима Ионаӧс, Надеев Микул Ӧльӧӧс, А. А. Цемберӧс. Сыктывкарса УОНО лои коми кыв дор сулалысь.
Коми кывлӧн юр сюянін лои. Коми му пасьтаын тӧдчис нин коми гижӧдлӧн кӧнсюрӧ жӧдзӧмыс. Колӧ вӧлі котыртчыны, колӧ вӧлі водзӧ сӧвмӧдны коми гижӧдсӧ, индыны сылы водзӧ туйсӧ. Молодцов Сандрӧ Васьлӧн шыӧдчӧм серти Сыктывкарса уисполком котыртіс УОНО бердын Коми комиссия.
Тані ме дженьыдика висьтала комиссияыслӧн могъяс йылысь, медводдза уджъяс йывсьыс. Комиссиялысь уставсӧ уисполком вынсьӧдіс 1918 вося ноябр 28 лунӧ. Комиссиялӧн могъяс йылысь уставас со мый висьталӧма:
«Комиссиялӧн могыс — веськӧдлыны школалы да уджалысь йӧзлы рӧднӧй кыв вылын литература лӧсьӧдӧмӧн.
Та могысь комиссия кыпӧдӧ народлысь став ловъя литературнӧй вынъяссӧ да веськӧдӧ найӧс ассьыс могъяссӧ олӧмӧ пӧртӧм вылӧ.
Комиссияса членъясӧн вермасны лоны сӧмын найӧ, кодъяс збыльысь да дугдывтӧг пӧртӧны олӧмӧ ассьыныс могъяссӧ.
Комиссияса членъясӧн лоисны: Д. Я. Попов, В. И. Лыткин, А. А. Маегов, А. А. Цембер, А. А. Молодцова, И. Т. Чисталёв, А. Н. Надеев, В. П. Юркин да В. А. Молодцов».
Индӧм членъяс лыдысь кутшӧмсюрӧ помкаяс вӧсна эз вермыны уджавны комиссияын Д. Я. Попов, А. А. Маегов, В. П. Юркин.
Устав вынсьӧдан лунсянь жӧ комиссия босьтчис сьӧлӧмсянь уджавны. УОНО-са ичӧтик комнатаысь быд рыт сёрӧдз-сёрӧдз вӧлі тыдалӧ би. Тайӧ би дорас чужис выль коми литература. Комиссияын сёрнияс, протокол, мукӧд учрежденньӧяскӧд гижасьӧм мунісны комиӧн. Коминад гижасьӧмысь комиссияыдлы и сюрлывліс. Ӧтчыд роч военспец комиӧн гижӧм бумагаысь комиссияса секретарсӧ муртса эз арестуйт.
Комиссиялӧн медводдза уджыс вӧлі коми йӧз дінӧ чукӧстчӧм. Комиссия корис коми йӧзӧс чукӧртны сьыланкывъяс, мойдъяс да мукӧдтор, отсавны лӧсьӧдны школалы да уджалысь йӧзлы литература. Чукӧстчӧмсӧ вӧлі печатайтӧма «Зырянская жизнь» газетӧ. Унаӧн шыасисны тайӧ чукӧстчӧм вылас. Мӧд чукӧстчӧм вӧлі гижӧма комиӧн коми велӧдчысьяслы, печатайтӧма машинкаӧн да разӧдӧма школаясӧ. Гижліс сійӧс И. Т. Чисталёв.
ВЕЛӦДЧЫСЬ КОМИ ВОЙТЫРЛЫ ШЫӦДЧӦМ ^«Ордым» журналын Илля Вась вайӧдӧ чукӧстчӧмсӧ ставнас да ещӧ эжвайывса сёрни ногӧн. Ми вайӧдам тані чукӧстчӧмсьыс медся тӧдчана местаяссӧ сӧмын./^
«Том вокъяс!» Сыктывкарын, йӧзӧс велӧдан отдел бердын котыртчис коми кыв велӧдӧм, коми гижӧд да нига паськӧдӧм кузя комиссия. Сылӧн могыс зэв ыджыд: колӧ лӧсьӧдны коми азбука, школаын велӧдчан да гырысь йӧзлы лыддьысян коми нигаяс. Мед нигаясас гижӧма вӧлі ставсӧ комиӧн, быдтор йылысь, мый гижӧны да позьӧ гижны рочӧн да мукӧд ногӧн. Сэсся комиссия кӧсйӧ лӧсьӧдны дзик коми газет, а бӧрынджык, колӧкӧ, и журналъяс лоӧны.
Комиссиялӧн могыс — лӧсьӧдны, кыпӧдны коми литература. Тайӧ зэв ыджыд мог. Ас кежысь комиссия нинӧм оз вермы вӧчны. И сійӧ чуксалӧ босьтчыны тайӧ уджас став коми йӧзсӧ, кодлы муса мам кывйыс, кодлӧн эм вын, коді кужӧ лӧсьыда комиӧн гижны да висьтавны.
И тіянӧс, велӧдчысь том войтыр, коми вокъяс, коми йӧзлӧн пиян да нывъяс, комиссия чуксалӧ тайӧ удж вылас. Шыасьӧй, чукӧстчӧй, коми ныв-зон!
Медводз комиссия кутас лӧсьӧдны да печатайтны коми буквар да школаын лыддян нигаяс. Челядьӧс велӧдан нигаясын эмӧсь и мойдъяс, и збыльторъяс, нӧдчан кывъяс и пӧслӧвичаяс, сьыланкывъяс и мукӧд мича гижӧдъяс.
Роч нигаясын, кодъяс серти ми велӧдчылім школаясын, эмӧсь гижӧдъяс Пушкинлӧн, Гогольлӧн, Толстойлӧн, Некрасовлӧн да мукӧд гырысь роч гижысьяслӧн. Коми йӧзлӧн литератураыс абу на, сэтшӧм нимъяс, кодъясӧс казьтыштім рочлысь, миян абу жӧ, нинӧмӧн ошйысьны, нинӧм на весиг и лыддьыны миянлы.
Ог жугыльтчӧй, коми пиян! Коркӧ и рочлӧн некутшӧм литература эз вӧв, коркӧ и рочнас унаторъяс йылысь оз позь вӧлі сёрнитны, роч кывйыс вӧлі кын. Но сійӧ дырӧн босьтчис, и лоины Пушкинъяс, Гогольяс.
Сідз жӧ и миян, бур вокъяс. Миян вермас жӧ лоны литература, сӧмын колӧ сійӧс ёнджыка кыпӧдны, босьтчыны тайӧ уджас ставӧн, код мый вермас. Уджалӧй, лӧсьӧдӧй коми кыв, том войтыр, асланыд посни чой-воклы. Найӧ бӧрынджык ыджыд аттьӧ шуасны тіянлы, кор кутасны лыддьысьны комиӧн».
* * *
Тайӧ шыӧдчӧм вылас вочавидзисны унаӧн. Локны кутісны комиссияӧ коми гижысьяс.
Комиссия пырысь-пыр жӧ кутіс котыртны ас гӧгӧрыс коми поэтъясӧс. Лебедевӧс босьтчӧдіс бӧр гижны комиӧн, война кадӧ сійӧ вӧлі дугдӧма гижӧмсьыс. Нёбдінса Витторӧс корис лоны комиссияса членӧн. Чисталёв Тима Венькӧд гижасьны пондіс. Кор воис Лебедевлӧн «Коми му кузя ме муна» кывбурыс, ми нимкодясигтыр, шензигтыр лыддим сійӧс. Сэк жӧ сылӧн воис кывбурӧн гижӧм мойдкыв «Зарни чукӧр». Кутшӧм вӧлі нимкодь, кутшӧм вӧлі долыд кывзыны выль коми поэзиялысь медводдза шыяссӧ. М. Н. Лебедев сійӧ кадсяньыс бара босьтчис гижны.
Нёбдінса Виттор вӧлі быд рыт тотшсьӧдӧ комиссияӧ лыддьыны ассьыс кывбуръяссӧ. Менам тӧд вылын Нёбдінса Виттор лыддьыліс «Пернапас», «Кыдъя роч», «Гӧрд ань» да мукӧдтор. Ёна ми шензьылім Нёбдінса Виттор мастерство вылӧ, ёна нимкодясьлім Нёбдінса Виттор талантӧн.
Коми комиссия уна мукӧд том гижысьясӧс босьтчӧдіс, кыпӧдіс. В. А. Молодцов кыскис комиссияӧ семинарияын велӧдчысьясӧс (сэні вӧлі котыртӧма «Коми гижысь чукӧр»). Волывлісны комиссияӧ лыддьыны ассьыныс гижӧдъяссӧ Попов Вась Педӧр, Жугыль (Н. П. Попов), Кос кабыр (И. Е. Худяев), Грязных да мукӧдъяс.
Вель ӧдйӧ кутіс чукӧрмыны коми гижӧдыд. Коми комиссия эз сӧмын чукӧрт коми гижӧдтӧ, сійӧ и разӧдіс тшӧтш. Коми шрифт сэки эз на вӧв, сы вӧсна типографияын печатайтны эз на позь. Паськӧдісны киӧн гижӧмӧн, машинкаӧн печатайтӧмӧн, гектографӧн вӧчисны копияяс. Уна коми сьыланкыв, кывбур да пьеса вӧлі разӧдӧма Коми му пасьта.
Комиссиялӧн медся ыджыд могыс вӧлі лӧсьӧдны школалы нигаяс. Тайӧ уджсӧ вӧлі заводитӧма пырысь-пыр жӧ. В. А. Молодцовлысь букварсӧ вӧлі мӧдӧдӧма киӧн гижӧмӧн быд школаӧ. Буквар бӧрын шуӧма вӧлі лӧсьӧдны лыддьысян нига. Сэтшӧм нигасӧ кык морт гижисны, но комиссия эз примит некодсӧ. 1919 вося гожӧмын Коми комиссия чукӧртліс коми кыв велӧдысьясӧс, морт дасӧс кымын, коми школалы хрестоматия лӧсьӧдӧм могысь. Сэні уджалісны В. Т. Чисталёв, Н. А. Шахов, А. А. Суханова, М. И. Йоль да мукӧдъяс. Найӧ и лӧсьӧдісны буквар бӧрын лыддьысян нига — «Шонді югӧр».
Коми комиссия пыр ёнмис. Ас гӧгӧрыс чукӧртіс коми культура сӧвмӧдысьясӧс, босьтчӧдіс уджӧ, сьӧлӧм сетіс коми гижысьяслы. Найӧ ӧтвылысь дорисны коми литературнӧй кыв, сійӧ ӧтувъя кывсӧ, код отсӧгӧн и ӧні на ми гижам.
Сійӧ кадас Коми комиссия вӧлі коми культура дор сулалысьяслӧн юрыс и сьӧлӧмыс. Гӧль вӧлі комиссияыд. Аслас членъяслы, ни бокыса гижысьяслы — некодлы весиг грӧш эз мынтывлыны сэки. Материальнӧй отсӧг оз вӧлі сетны, сӧмын моральнӧя ышӧдісны коми гижӧд сӧвмӧдысьясӧс.
Коми комиссияысь сёрӧнджык лоис Коми нига лэдзанін, коді ӧнӧдз на коми гижӧдлӧн юрыс. Коми гижысьяс ӧтувтчисны КАПП-ӧ да ӧтвылысь тэчӧны выль олӧм коми парма шӧрын.
* * *
Коми гижӧдыд кутіс ловзьыны революция бӧрын. Паськыд Коми муын кӧнсюрӧ кутісны петкӧдчыны коми гижысьяс. Сцена вылын корсюрӧ петкӧдлісны коми пьесаяс. Велӧдысьяслӧн собранньӧяс вылын кутіс кыптыны сёрни школаӧ коми кыв пыртӧм йылысь. Сыктывкарса
Еджыдъяскӧд вермасьӧм, контрреволюция венӧм, став важ оласногыскӧд тышкасьӧм кындзи, колӧ вӧлі тышкасьны сардырся кадӧ рочӧ пӧртӧмкӧд. Тайӧ вӧлі йиджӧма коми йӧзыслы вемӧдзыс. Кыдзи тышкасьны талы паныд? Октябрса революция вӧчис ӧткодьӧн став йӧзыслысь кывсӧ. Колӧ вӧлі тайӧ ӧткодялӧмсӧ олӧмас пыртны, мӧд ногӧн кӧ шуны, колӧ вӧлі лӧсьӧдны коми литература, а сыкӧд тшӧтш мича, шыльыд коми литературнӧй кыв, сэтшӧм жӧ мича, кутшӧм рочьяслӧн, украинечьяслӧн да мукӧд йӧзлӧн. Но, сё муса ёртъяс, шыльыд кывйыд, мича гижӧдыд ачыс оз артмы, сійӧс колӧ дорны, шыльӧдны-мольӧдны пӧсь киссьытӧдзыд.
Сійӧ шыльӧдан-мольӧдан уджас босьтчыны дас во саяд эз вӧв кокни: уна на сэк вӧлі коми кывтӧ увтыртысьыс. Ёна на сэки вӧлі нерӧны, конъявлӧны коми кыв дорйысьястӧ. Но мед. Мый вӧлі — вӧлі, мӧдысь мед оз ло. Революциялӧн гӧрд биӧн ымралысь флагыс индіс коми йӧзлы: кӧсъянныд кӧ пӧ лӧсьӧдны бур олӧм, колӧ пӧ тышкасьны руссификаторъяскӧд — рочӧ пӧртысьяскӧд. Дас во саяд рочӧ пӧртысьяслысь позсӧ ёна нин вӧлі тойлалӧны да нетшкӧны...
Коми комиссия котыртӧмыд лои рочӧ пӧртысьяслы пель бокас дӧвгӧм кодь, колӧ кӧ и пель чунавтӧдзыс лои.
Мыйся Коми комиссия сійӧ вӧлі? Сійӧ комиссиясӧ котыртіс Сыктывдін карувса исполком. Комиссияыслӧн могыс вӧлі лӧсьӧдны школалы да коми йӧзлы ас чужан кывъя литература. Та могысь колӧ вӧлі кыпӧдны став ловъя вынъяссӧ. И збыль, сійӧ кадас пӧшти быд коми гижысь муніс тайӧ комиссия пырыс.
Комиссияыс вӧлі литературнӧй организация. Сэні уджалысьясыс лыддисны ассьыныс дай мукӧдъяслысь гижӧдъяссӧ, донъялісны, критикуйтісны. Кутшӧм вӧлі лӧсьыд, кутшӧм вӧлі долыд сьӧлӧм выланым. Кутшӧм вӧлі мичаӧсь, чӧскыд кӧраӧсь революцияӧн быдтӧм дзоридзьясыс, медводдза коми гижӧдъясыс! Комиссияыс ӧд во джын некутшӧм дон босьттӧг уджаліс. Некод сьӧм йывсьыс эз и мӧвпавлы.
Мый вӧчис тайӧ комиссияыс — ставсӧ он вермы висьтавны. Сійӧ котыртіс ас гӧгӧрыс коми гижысьясӧс, дорис коми гижӧд кыв, сылӧн водзмӧстчӧм серти школаясӧ пыртісны коми кыв. Комиссияса членъяс лӧсьӧдісны уна коми гижӧдъяс. Сійӧ шыӧдчыліс велӧдчысьяс дінӧ, став коми йӧз дінӧ — чуксаліс босьтчыны коми гижӧд лӧсьӧдан уджӧ. Эз весьшӧрӧ ло чукӧстчӧмыс. Унаӧн шыасисны. Тайӧ литературнӧй организация подув вылас, кыдзи шуи нин, лоис Коми издательство. Комиссиялӧн могыс дай уджыс зэв ыджыд вӧлі, торйӧн нин коми литература да ставнас коми культура сӧвмӧдӧмын.
