50 ВО КОМИ ЛИТЕРАТУРНӦЙ КЫВЛЫ

Коми гижӧдлӧн (письменносьтлӧн) нэмыс вель нин кузь: сійӧ чужліс ХІV нэмын. Куим во мысти, 1970 воын ми кутам пасйыны медводдза коми алфавитлысь 600 вося юбилей. ХІV нэмсянь ӧнӧдз коми гижӧдыд оліс оръявлытӧг: ХІV–ХVІІІ нэмъясын сійӧ киӧн гижӧмӧн вӧлі разалӧ, а ХІХ нэмсянь печатайтны кутісны коми книгаяс. Октябрьскӧй революцияӧдз печатнӧй коми литература петіс зэв этша: сё во чӧжӧн печатайтӧма вӧлі сӧмын 60–70 книга.

Печатнӧй литературакӧд орччӧн оліс и киӧн гижӧм литература. Ми ог тӧдӧй, ёна-ӧ вӧлі коми йӧз пӧвстын паськалӧма татшӧм литератураыс, сы вӧсна мый этша зэв кольӧма ӧнӧдз сэтшӧм рукописьясыс. Ми тӧдам, мый енлы кевман гижӧдъяс кындзи, йӧз костын ветлӧны вӧлӧм комиа-роча разговорникъяс, сьыланкыв книгаяс, висьтъяс (медсясӧ святӧйяс йылысь).

Стӧча висьтавны ми, дерт, ог вермӧй, ёна-ӧ ыджыд вӧлі революцияӧдзса коми гижӧдыс. Позьӧ сӧмын шуны, мый сэки коми йӧзлӧн эз вӧв ӧтласа (единӧй) литературнӧй кыв: гижлісны уна сикас алфавитӧн, уна сяма орфография серти, разнӧй диалектъяс вылын: Эжва катыд и Эжва кывтыд сёрниӧн, Изьваса сёрни ног и Сыктыв сёрниӧн... Орфография йылысь нинӧм и сёрнитны: коді кыдзи кужис, сідзи и гижис.

Ӧтласа коми литературнӧй кыв артмис да сӧвмис Октябрьскӧй революция бӧрын. 50 во чӧжӧн вель ёна вежласисны алфавит и графика (шыяс гижанног). Вежласис и орфография, но омӧльджыка. А кывлӧн нормаыс, грамматикаыс пӧшти эз вежсьы: босьтӧма вӧлі 1918 воын Сыктывкар бердса сёрни литературнӧй кыв норма пыдди и ӧнӧдз тадзи коли. Дерт, 50 во чӧжнад вӧлі вӧчӧма неыджыд стӧчмӧдӧмъяс да бурмӧдӧмъяс, но Сыктывкар бердса сёрнилӧн подулыс коли ӧнӧдз.

Ӧні, кор ми пасъям Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революциялысь 50 вося юбилей, менам гажӧй петӧ казьтыштны коми литературнӧй кывлы подув пуктан уджлысь медводдза воськовъяссӧ.

Революция бӧрын пыр жӧ кыптіс сёрни школаын комиӧн велӧдӧм йылысь. Водзын мунысь коми интеллигенция вӧлі гӧгӧрвоӧ, мый посни челядьӧс оз позь велӧдны тӧдтӧм кывйӧн, колӧ заводитны велӧдны найӧс ас чужан кывнас: тайӧ педагогическӧй наукалӧн элементарнӧй требованньӧ. Уна вӧлі сэки и мӧд ног мӧвпалысь: оз пӧ ков школаӧ пыртны коми сёрнисӧ. Сӧветскӧй правительство сетіс ясыд индӧдъяс чужан кывъя школа йылысь. Да и сӧветскӧй стрӧительство нуӧдны гӧгӧрвотӧм кыв вылын оз вӧлі шогмы. Кыптіс ӧтласа кыв йылысь сёрни; оз ӧд позь дас сикас сёрни да орфография подув вылын лэдзны литература, учебникъяс.

Менам син водзын чужис да 50 во чӧж сӧвмис ӧнія коми литературнӧй кыв. Кутшӧма верми, ме тшӧтш отсаси гижӧд кыв сӧвмӧдан уджас. Тайӧ кывйыслы подувсӧ вӧлі пуктӧма 1918–1925 воясӧ. Тайӧ воясас гижӧма да лэдзӧма медколана учебникъяссӧ — 2 буквар, 2 грамматика, 2 задачник, 3 лыддьысян книга, естествознанньӧ да уна мукӧд литература. Учебникъяссӧ гижигӧн медъёна и сӧвмис литературнӧй кывйыс. Учебникъяссӧ гижтӧдзыс на вӧліны чорыд вензьӧмъяс алфавит да литературнӧй кывлӧн диалектнӧй подув йылысь.

Революция бӧрын коми алфавит да диалектнӧй подув йылысь сёрни кыптіс 1918 вося июньын Яренскса учительскӧй курсъяс вылын. В. А. Молодцов тӧдмӧдіс учительясӧс коми алфавитӧн да лыддис лекция коми грамматика йылысь. Сэсся 1918 вося августын вӧлі котыртӧма Емдінын Сыктывкарса да Яренскса уездъясысь учительяслысь съезд. Съездыс вӧлі веж быгъя гыа ва кодь. Учительяс муртса косьӧ эз воны, кор заводитчис сёрни ичӧт школаын комиӧн велӧдӧм йылысь да Емдінын коми учительскӧй семинария восьтӧм йылысь. Съездыс век жӧ шуис босьтны молодцовскӧй алфавит да Сыктывкар бердса диалект литературнӧй кывлы подув пыдди. Шуӧма вӧлі пыртны ас чужан кыв ичӧт школаӧ да восьтыны Емдінын учительскӧй семинариясӧ. Чорыда вензьӧм бӧрын унджык учительыс сӧгласитчис, а этшаджыкыс крапкисны ӧдзӧснас да мунісны съезд вылысь лёкысь пинясигтырйи.

Арсяньыс нин Сыктывкарса да Емдінса учительскӧй семинарияясын заводитісны велӧдны коми кывлысь грамматика — Емдінын А. С. Сидоров, а Сыктывкарын В. А. Молодцов. Коми кыв кыдзи предмет нуӧдісны и Сыктывкарса мӧд ступеня школаын А. А. Цембер да В. И. Лыткин. Тадзи заводитчис сӧвмыны да паськавны коми литературнӧй кыв.

Коми литература сӧвмӧдӧм кузя ыджыд удж вӧлі вӧчӧма 1918 вося арын. Сыктывкарса уисполком народнӧй образованньӧ отделысь важ веськӧдлысьясӧс вежис выль йӧзӧн, водзын мунысь учительясӧн, котыртіс коллегия, кытчӧ пырисны И. Т. Чисталёв, А. Н. Надеев, А. А. Цембер, С. М. Рочев. Школьнӧй отделӧн веськӧдліс И. Т. Чисталёв, Помӧсдінса учитель-общественник, быд боксянь ыджыд вежӧра морт, бур организатор. Коми учительяс сійӧс зэв пыдди пуктісны. Пӧшти ставыс, мый вӧлі вӧчӧма революция бӧрын медводдза воясас выль сӧветскӧй школа котыртӧм кузя, артмис И. Т. Чисталёв водзмӧстчӧм да старайтчӧм серти.

Выль уонолӧн медтӧдчана водзмӧстчӧмыс вӧлі Коми комиссия котыртӧм. Лоис тайӧ 1918 вося ноябр 28 лунӧ уисполкомлӧн шуӧм серти. Пырисны сэтчӧ И. Т. Чисталёв, В. И. Лыткин, А. А. Маегов, В. А. Молодцов, А. А. Цембер да мукӧдъяс. Коми комиссиялӧн могыс волі: лӧсьӧдны коми школалы учебникъяс, котыртны коми литература лӧсьӧдӧм кузя удж. Коми комиссия пыр жӧ котыртіс ас гӧгӧрыс коми гижысьясӧс: Нёбдінса Витторӧс, Тима Веньӧс, М. Н. Лебедевӧс, Жугыльӧс, Вась Педӧрӧс, Кос Кабырӧс.

Коми комиссия вӧлі медводдза коми литературнӧй организация, ичӧтик кузнеча кодь, кӧні вӧлі дорӧма коми гижысьясӧс (на лыдысь унджыкыс вӧлі гижны босьтчысьяс). Найӧ пӧшти быд рыт чукӧртчылісны уоноса ӧти жырйӧ, лыддисны ассьыныс гижӧдъяссӧ, донъялісны найӧс, бурджыкъяссӧ вӧзйисны школалы лыддьысян книгаясӧ либӧ культурно-просветительнӧй кружокъяслы репертуар пыдди. 1919 воын сӧмын кык уездын — Сыктывкарса да Яренсксаын вӧлі 60 сайӧ татшӧм кружок. Коми комиссия и разӧдіс литературасӧ. 1919 воын гектографӧн вӧлі печатайтӧма да разӧдӧма 14 оригинальнӧй да комиӧдӧм пьеса. Коми шрифт сэки эз на вӧв. Но сиктъясӧ вӧлі мӧдӧдӧма кывбуръяс, сьыланкывъяс, висьтъяс 40–60 экземплярӧдз. Тайӧ вӧлі коми рытъяс нуӧдӧм могысь зэв колана репертуар.

1919 во заводитчигӧн Коми комиссияса членъяс — А. А. Маегов, А. Н. Надеев, В. И. Лыткин да мукӧдъяс мунісны гражданскӧй война фронтъяс вылӧ. Та вӧсна комиссиялӧн уджыс мыйкӧ мында падмыны кутіс, а школа лунысь-лун виччысис учебникъяс. И вот И. Т. Чисталёв 1919 воын гожӧмнас котыртіс Коми комиссиялы отсӧг сетӧм могысь бригада, кытчӧ пырисны М. Н. Лебедев, В. Т. Чисталёв, Н. А. Шахов — коми гижысьяс, И. В. Жеребцов, А. А. Суханова, А. Г. Фролов, Г. А. Михеев, М. И. Ёль, А. М. Ватаманова, А. Н. Чеусова — учительяс, а сідз жӧ учительскӧй семинарияын велӧдчысьяс Н. П. Попов, И. Е. Худяев да Ф. В. Попов. Бригадаыс шыӧдчыліс и мукӧд авторъяс дінӧ, кодъяс сэки эз вӧвны Сыктывкарын. Ме дінӧ шыӧдчылісны весиг фронт вылӧ, и ме ыстылі налы гоз-мӧд кывбур.

Тайӧ бригадаыс гожӧмбыд уджаліс, шыльӧдіс-мольӧдіс коми кывсӧ, лӧсьӧдіс орфографическӧй, грамматическӧй да лексическӧй нормаяс, дорис коми литературнӧй кыв. Быд шы гижанног да синтаксическӧй конструкция йылысь, быд кыв йылысь сэні пансьыліс сёрни. Бригадалӧн гожӧмбыдся уджысь артмис «Шонді югӧр» книга — буквар бӧрын медводдза лыддьысян книга. Уна во тайӧ книганас вӧдитчис коми школа.

1920 вося декабрын вӧлі котыртӧма Коми издательство. Сылӧн авторъяс лыдӧ пырисны пӧшти став йӧзыс, кодъяс уджалісны Коми комиссияын. Издательствоӧн веськӧдліс первой кадас А. Н. Надеев, а сэсся недыр мысти Н. А. Шахов. 1921 воын нин вӧлі лэдзӧма 8 книга, мӧд воас 10 книга. 1921–1922 воясын вӧлі гижӧма ІІІ–ІV классъясын велӧдчысьяслы лыддьысян книга «Выль туйӧд». Сэтчӧ пырисны медбур гижӧдъясыс, кодъяс вӧліны сэки коми литератураын. Печатайтӧма вӧлі тайӧ книгасӧ 1923 воын 10 тысяча экземпляр тиражӧн. Сэсся издательство лэдзис и мукӧд книгаяс, кодъясӧс гижӧма вӧлі ӧти орфография, грамматика да литературнӧй кыв нормаяс серти. Тайӧ нормаясыс паськалӧны став коми йӧз пӧвстӧ — школа, книгаяс да газетъяс пыр.

Тадзи артмис ӧтласа коми литературнӧй кыв. Сійӧ ёнмис да вынсяліс коми литература сӧвмӧмкӧд тшӧтш, коми кывсӧ научнӧя тӧдмалӧмкӧд тшӧтш. Коми литература лунысь-лун содіс да сӧвмис.

Революция бӧрын первой воясас миян вӧлі сӧмын вит-квайт морт, кодъяс зілисны лӧсьӧдны коми литературнӧй кыв да сӧвмӧдны коми литература. Ӧні, ветымын во мысти, сӧветскӧй власьт борд улын быдмис квалифицированнӧй филологъяслӧн, талантливӧй литераторъяслӧн, ёсь перӧа журналистъяслӧн быдса армия. Найӧ лунысь-лун озырмӧдӧны ассьыныс чужан кывсӧ да литературасӧ. Коми филологъяс лыдын матӧ кызь учёнӧй степеня морт, СССР-са писательяс союзын матӧ 30 член.

Ветымын во чӧжӧн коми литературнӧй кыв сӧвмис, лои сэтшӧм ён да озыр: сы отсӧгӧн позьӧ висьтавны кӧть кутшӧм сложнӧй мӧвп, кӧть кутшӧм сьӧлӧм кылӧм да сьӧлӧм тіпкӧм. Ӧні коми гижысьяс сетӧны сэтшӧм мича серпаса да кыпыд мӧвпъяса гижӧдъяс, кодъясӧс позьӧ лыддьыны туянаӧн Великӧй Октябрлӧн 50 вося юбилейлы.