ТОМ КАДӦС КАЗЬТЫЛӦМЫС ЛОЛӦС ЮГЗЬӦДЛӦ
— Иван Григорьевич, висьтыштӧй миянлы челядьдырся кад йывсьыныд, казьтыштӧй бать-мамнытӧ.
— Чужлі ме Сыктыв йылын, Койгорт сиктын. Сиктыс сійӧ зэв гажа, шӧрас мыльк, а сы гӧгӧр сярвидзӧны ичӧт грездъяс.
Мам-батьлӧн ме медводдза пи. Найӧ водз гӧтрасьлӧмаӧсь: батьлы вӧлӧма дас кӧкъямыс арӧс, мамлы — дас сизим. Батьӧ вайлӧма мамӧс — сэтшӧм мичаӧс, кузь виж юрсиаӧс — орчча грездсьыс. Сэтчӧс зонъясыс кӧсйылӧмаӧсь весиг вины батьӧс. Ми вӧлім квайт вок, куимыс ичӧтӧн кувлісны биа висьӧмысь. Миян вӧлі ыджыд керка — овмӧс, гӧгӧрыс уна гид да быдсяма стрӧйба. Куим вок быдмим, а 1941-ӧд воын чужис дыр виччысяна чоюкным, нимсӧ пуктісны Земфира. Бабӧй бокысь локтӧм морт, да сійӧ татшӧм нимсӧ пуктылӧма. Батьӧй менам ён вӧлі, джуджыд тушаа. Колхоз котыртігӧн сійӧс бӧрйылӧмаӧсь предӧн. Бать-мамӧй зэв яндысьысьӧсь вӧлӧмаӧсь, кодкӧ кӧ удж вылад оз пет — мырдӧн ыстынысӧ, вӧлӧм, оз и лысьтны. Зэв ясыда вежӧрӧ кольӧма: ыджыд праздникъяс дырйиыд кыр йылӧ став грездсьыс йӧзыс чукӧртчасны, пӧрысь и том, а батьӧй трибуна вывсянь мыйкӧ горзӧ-висьталӧ, йӧзыс клопайтӧны. Сэки ӧд уджалан руыс быдӧнлы вӧлі разалӧма, некод уджтӧгыд эз пукав. 1941-ӧд вонад медводдзаяс лыдын нуисны батьӧс война вылӧ, регыдӧн и пӧгибнитіс. Мамукӧй, Мария Александровна, быдтор кужысь ань вӧлӧма, сэтшӧм мичаӧн да томӧн кольӧма вежӧрӧ. Батьӧ мунӧм бӧрын ӧтнаслы ковмис сы ыджда овмӧс вӧдитны. Сьӧкыда олігад да ёна уджалігад ньӧтчыд эз элясьлы, пыр мыйкӧ зілис вӧчны. Асьсӧ эз видз, со и висьмис, а 1945-ӧд воын кувсис. Зэв сьӧкыд тайӧс казьтывнысӧ. Колим ми ӧтнаным: куим вок да ичӧт чой.
— Ёна водзсянь ӧд, кӧнкӧ, ковмис сьӧкыд уджад босьтчынытӧ?
— А уджыд сиктад помтӧм, зэв ичӧтсянь нин гортгӧгӧрса уджтӧ вӧчан вӧлі: град вылын да скӧт дорын. Батьтӧгыд колим да, меным, медыджыдыдлы, медся уна уджыд сюрлі. Сизим класс помалӧм бӧрын мамлысь юалі: мися, велӧдча ог водзӧ? Велӧдчы пӧ, грамотнӧй мортӧн лоан. А кызь кымын лун велӧдчӧм бӧрын шуи мамлы: мися, удж вылӧ ковмас мунны, аддза ӧд, кутшӧм сьӧкыд ӧтнаслы бергӧдчынытӧ. И со, 1942-ӧд воын, дас нёль арӧсӧн муні зимогоритны вӧрӧ, гортсянь 30 километр сайӧ. Сэксянь гортын омӧля нин и овлі. Вӧрас уджалі статистикӧн: ваясны брак вӧртӧ, рытнас арталан ставсӧ, войӧдзыс катӧдан лесопунктӧ. Тайӧс ме казьтывлі «Проса рок» висьтын. Тадзи ме тӧвбыд уджалі. А тулыснас сэтшӧм гажтӧм лои, сэтшӧма гажӧй быри гортсаясысь. Ытва кежлӧ ӧти нывкӧд лӧсьӧдім пур, босьтім чемодан да лэччим гортӧ. Гожӧмсӧ сэсся гортын олі. А тӧв кежлӧ нӧшта на ылӧджык мӧдӧдісны менӧ статистикавнытӧ. Та бӧрын уджавлі медводз мастерлӧн отсасьысьӧн, а дас квайт арӧсын — мастерӧн нин. Тадзи и олім. Мамӧ кулӧм бӧрын чоюкӧс сетім детдомӧ. Асьным овмӧс вӧдитім: гӧрим да турун пуктім. 18 арӧсӧн кайи вӧрӧ пӧрӧдчыны. Тшыг нисьӧ пӧт пӧрӧдчим лучкӧвӧй пилаӧн. Пиланас гозйӧн вӧлі уджалӧны, а ме ӧтнам пӧрӧдчи. Нормаыс вӧлі 110, ме ӧтнам вӧчлі 190. Ӧні казьтывла да, кыдз бара-й, мися, верма вӧлі тадзсӧ мырсьынысӧ-а. Тані уджавлӧмсӧ казьтывлі «Ме верма, батьӧ» повестьын. Овлім баракын, сэні кык ыджыд жыр вӧлі, стен гӧгӧрыс кӧрт крӧватьяс, шӧрас — кузь пызан, ныв и зон ӧтлаын овлім. Чеччан, муртса нуръясьыштан — и вӧрӧ. Либӧ вӧлӧн, либӧ подӧн мунан, сап пемыд, кодарланьӧ и мунны. Медводз пу гӧгӧрыс кодъян, лымйыс коскӧдзыд, ачыд он и тыдав. Пусӧ пӧрӧдан, став ув-лыссӧ кералан да сотан. А ывлаыс сэтшӧм кӧдзыд, тручка-трачка кылӧ, коскыд восьса, тырыс лым пырӧма, некор весиг пыркӧдчыштнытӧ. Сэтшӧм гажаа уджавлім: мед кӧть и сьӧкыд вӧлі, удитлім на и гажӧдчыштнытӧ. Тадзисӧ ме кык тӧв уджалі. А гожӧмъяснас, ыджыд ваӧн, пурйӧн кылӧдчывлім карӧдз. Зэв жӧ сьӧкыд да кывкутана тайӧ уджыс вӧлі. Но тайӧ сьӧкыд уджъяссӧ кыдзкӧ венліс сэкся оландырлӧн кыпыд лолыс, уджлӧн ыпмунӧмыс. Ме шуда, мый веськавлі на гызьмунӧмас. Сӧмын тайӧ казьтылӧмыс ловтӧ югзьӧдлӧ да кокняммӧдлӧ.
— А медводдза радейтчӧмнытӧ помнитанныд?
— Медводдза радейтчӧмыс менам вӧлі ар дас квайтын. Тайӧ вӧлі меысь ёна ыджыд ныв. Сэки ме ог на и гӧгӧрво вӧлі, радейтчӧм али абу тайӧ. «Проса рок» висьтын та йылысь пасйылі жӧ. А ыджыд да ён радейтчӧм вӧлі Нина нывкӧд. Удж помасьӧм бӧрын дас куим километр вӧлі муна муса ныв дорӧ. Кӧдзыдінсянь пырӧм бӧрын сэтшӧм лӧсьыд вӧлі инмӧдчыны радейтана шоныд морӧс бердӧ. Менӧ гӧтралӧны нин вӧлі сы вылӧ, тьӧтка вӧляникысь дасьтысьны нин заводитлӧма. Вокъяслысь юалі: гӧтрася ог, мися? Эн на пӧ гӧтрась. Пыжӧ пукси да кык вой Сыктывкарӧ кывті, тадзи и торксис менам гӧтрасьӧмӧй. Код тӧдас, кодарӧ эськӧ бергӧдчис сэки олӧмӧй, эг кӧ кывзысь вокъяслысь.
— Иван Григорьевич, а ичӧтдырйиныд кутшӧмджык ворсӧмъяс тіян вӧліны?
— Медъёна вӧлі ворсам мачӧн да паличӧн, либӧ кар-паличӧн да шарӧн. Шарсӧ паличнас вачкалігтырйи лэччӧдлам ӧти грездсянь мӧдӧдз. Нӧшта ворслім деньга весьтысь. Кӧрт деньгасӧ тэчам, сэсся швач вартам, деньгаыс зёльмунас, ки весьтнад мурталан, судзан кӧ — тэнад лоӧ сьӧмыс. Сэсся вӧлі вуграсям, купайтчам. Асывсяньыс лэччам ю дорӧ — челядьыд тырыс, мам-бать видз вылынӧсь. Ворсам вӧлі «калёнкаысь», коді кымынысь пыралас ваӧ. Юасям ӧта-мӧдлысь: тэнад кымын «калёнка»? Менам — комын. Тайӧ и эм олӧмлӧн медшуда кадыс — ичӧтдыр, том бать-мам, томдыр, сикт тыр йӧз. Важ коми йӧзлӧн став пыдди пуктӧмыс, пывсянсалы да олысялы, вӧрсалы да васалы эскӧмыс йитчӧма сэкся олӧмыскӧд тшӧтш. Гашкӧ, сэсся эз и вӧвлы олӧмын татшӧм шуда кадыс.
— Кыдз ті чайтанныд, кутшӧмджыкӧсь ӧнія том войтырыд?
— Коді кутшӧм лоӧма, кодӧс кыдзи быдтӧмаӧсь — сэтшӧм и эм. Мортыд ӧд вит арӧссянь нин ставсӧ гӧгӧрвоӧ, кодарланьӧ сетчас — сэтчӧ и воськовтас. Ачыс асьсӧ дасьтӧ олӧм кежлас. Ӧні сьӧкыд том йӧзыдлы. Миянлы сьӧкыд жӧ вӧлі, но мӧд ногӧнджык сьӧкыдлуныс тыдовтчис. Ӧні нинӧмӧн оз отсавны том йӧзыдлы. Ми вӧлі эскам, кутам лача, мый став мырсьӧм бӧрас коркӧ воас жӧ, пуксяс бур олӧмыс. А ӧнія том мортлы нинӧмӧ эскынысӧ.
Зэв ыджыд аттьӧ Иван Григорьевичлы сылӧн висьтъяссьыс да повестьяссьыс, муӧдз копыр шань сьӧлӧма да пыдди пуктана гижысьлы. Ӧд сӧмын сюсь да бур сьӧлӧма морт вермас татшӧм стӧча да мичаа, сьӧлӧмсяньыс гижны война кадӧ быдмысь войтырлӧн олӧм йылысь, вайӧдны миян вежӧрӧдз сэкся сьӧкыд олӧмлысь кӧрсӧ да кыпыд уджалан русӧ. Став бурсӧ Тіянлы, Иван Григорьевич, крепыд дзоньвидзалун да терпенньӧ, семьяын да сьӧлӧмын лӧньлун. Дыр на овны да нимкодьмӧдны миянӧс выль гижӧдъясӧн.
