«ТІЯНЛЫ ВОДЗӦ ОВНЫ»
ИНТЕРВЬЮ
Менам син водзын нималана коми гижысь Иван Торопов пыр петкӧдчӧ паськыд пельпома, зумыд тэчаса, мелі нюма, шӧр арлыда мужичӧйӧн, коді век дась мыччыны кисӧ орччӧн мунысьлы. Татшӧм и эм сійӧ збыль вылассӧ, кыдзи аслас гижӧдъясын. Но кадыд тай ӧдйӧ исковтӧ. Со нин сизимдас вит тырӧ ыджыд гижысьлы. Быдса олӧм олӧма. Да ӧд кутшӧмӧс! А мыйта вӧчӧма! Мыйта бурсӧ сійӧ вайис йӧзыслы аслас висьтъясӧн, повесьтъясӧн, романъясӧн. Мыйӧн ставсӧ тайӧс позяс мерайтны?..
Пукалам Коми республикаса народнӧй гижысь Иван Тороповлӧн кыпыд патераын да варовитам олӧм-вылӧм йылысь.
— Иван Григорьевич, Ті чужлінныд Койгорт районса Гурган грездын?
— Грездыс Койгорт сикткӧд орччӧн, дзик Сыктыв ю бокас. Батьлӧн керкаыс сулалӧ на, но киссян выйын нин. Кутшӧм ыджыд да гажа сійӧ вӧлі!
Тӧвся и гожся джынъя. Ӧшиньясыс видзӧдісны и асывлань, и лунвывлань, и рытыввывлань. Лунтыр керка пытшкысь эз петавлы шондіыс. А керкакӧд орччӧн мӧс видзанін, вӧв гид, кӧбрег, пес видзанін, ыджыд жытник.
Койгортса ногӧн ме — Паля рӧдысь. Дедӧй Паля Кирӧ вӧлӧма. Батьӧй Паля Гришӧ. Вӧліны и Паля шор, Паля ельдӧгаин, Паля видзьяс, кытысь ыжъяслы посни турун ытшкылісны. Ӧні тайӧ видзьяссӧ бӧр вӧрыс кыскӧ. Та йылысь гижлі «Шуриклы шыд» висьтын. Кодлы колӧ вӧлі сійӧ кадас ытшкынысӧ, фашистъясӧс автоматъясӧн ытшкисны.
А кутшӧм озыр вӧлі пармаыс менам дзолядырйи. Весиг бабӧ ветлывлӧма чӧс туй кыйны. Тям вӧраланін, кытчӧ мужичӧйяс мӧдӧдчывлісны арбыд кежлӧ, вӧлі сиктсянь 20–25 километр сайын.
— Ті ӧд бура помнитанныд бать-мамнытӧ?
— Миян вӧлі шуда семья. Кор батьлы вӧлӧма дас кӧкъямыс, а мамлы дас сизим, найӧ тӧдмасьӧмаӧсь ӧта-мӧдныскӧд Чомъёльын. Батьӧй, Паля Гришӧ — Гурганса. А мамӧй, Сергей Маша — Вадорса. Мам зэв мича вӧлӧма. Батьӧс вадорсаясыд весиг кӧсйылӧмаӧсь вины, мыйла сэтшӧм мича нылӧс нуӧдіс налӧн грездысь. Дедӧй да бабӧй водз кулӧмаӧсь. Со и гозъялы ыджыд овмӧс вичмӧма.
— Тіян гижӧдъясысь позьӧ казявны, кутшӧм ёна батьтӧ пыдди пуктанныд?
— Бать вӧлі ыджыд тушаа, ён, мича мужичӧй. Сійӧс йӧзыс Гурганын «Плуг» колхозса председательӧн бӧрйисны. Бӧрынджык сэсся Койгорт сиктсӧветса председательӧн лои. А ӧд сылы сэки и комын арӧсыс на эз вӧв. Помнита октябрь праздник лунъяс, кор бать мыйкӧ трибуна вывсянь висьталӧ. А меным нимкодь. Ёртъяслы гора шуала, тайӧ, мися, менам батьӧй. Сиктсӧветад уджалігӧн некор некод абу кывлӧма сысянь ёрччана кывъяс. Та йылысь пыр казьтыліс ас кадӧ сиктсӧветса секретаршаыс. Бать вӧлі бур культураа мортӧн.
— Кымынӧн быдминныд семьяаныд?
— Ме вӧлі медыджыд. Ме бӧрти лоисны Володя да Юрик вокъяс. Сэсся чужисны Шурик, Геня да Геля. Но куимнанныс ичӧтдырйиыс на кулісны. Сэки ӧд висьмӧм челядьыдлы эз на вермыны ӧнія моз отсавны.
Мам-бать век жӧ виччысисны нылӧс. И сизимӧднас збыль ныв чужис. Оз тӧдны, кыдзи нимтыны. Но мамлӧн мамыс, Таисия баб, карысь петавлӧма. Сійӧ и корӧма нимтыны Земфираӧн. Пӧшти Пушкин серти кымын. Со и лоис миян Земфира чой.
Кык вежон мысти заводитчис война. Комын вит арӧса батьӧс босьтісны фронт вылӧ. А мамӧй сэтшӧм ёна надейтчис, мый тайӧ ён мужичӧйыс век лоас орччӧн. Но эз сідзи ло. Батьным усис 1941 воын Ленинград дорйигӧн.
— Кыдзи уналысь, войнаыс бергӧдіс и Тіянлысь олӧмнытӧ?
— 1942 воын помалі сизим класс. Буретш сэки Койгортын кутісны велӧдны дасӧд классӧдз. Меным окота вӧлі водзӧ велӧдчыны. Пыралі эськӧ школаад. Но мамлы ӧтнаслы сьӧкыд вӧлі бергӧдчыны татшӧм араваыдкӧд. Эновті школасӧ да муні вӧрӧ уджавны. Та йылысь гижи «Проса рок» висьтын. Велӧдчи пӧрӧдчыны лучкӧвӧй пилаӧн. Весиг зэв бур вӧр лэдзысь Македонӧс удайтчис пановтны. Сэсся вӧлі статистӧн, десятникӧн, мастерӧн. Лыддьысьысь та йылысь тӧдӧ «Регыд дас квайт» повесьт серти.
Некор оз вун, кыдзи ӧтчыд ме дорӧ пырис леспромхозса директор Иван Петрович Лобанов. Кутіс юасьны матыссаяс йылысь. Вӧлӧмкӧ, сійӧ тӧдлӧма батьӧс. Висьталі, мый мам кувсис. Меысь ӧтдор гортын колисны кык ичӧтджык вок да чой. Сійӧ пыр жӧ тшӧктіс гижны шыӧдчӧм, мый лоа аслам ичӧтджыкъяслы бать пыдди. А сэсся тайӧ гижӧд отсӧгнас судзӧдіс семья вылӧ сёян-юан карточкаяс. Но век жӧ чойӧс ковмис мӧдӧдны детдомӧ.
Бӧртиджык ме локті директор дінӧ да шуи, мый бӧр гортӧ лэчча. Куті уджавны колхозын. Ытшки, гӧри, кылӧдчи. 1947 воын бара кайи вӧрӧ. Дас кӧкъямыс арӧсӧн ӧтнам босьтчи пӧрӧдчыны. Та йылысь и гижи «Ме верма, батьӧ» повесьтын. 110 норма пыдди 200 норма вӧчи. Водз асылын, пемыднас на, муна вӧрӧ, некымын километр сайӧ. Пемыдӧн жӧ бӧр локта. А лымйыс коскӧдзыд. Быд пу дінйӧдзыс колӧ лымсьыс весавны. Сэсся вӧвъяслы туй талявны. Пилитан, увъян, увъяссӧ сотан, керъяссӧ быглялан да вӧлӧн кыскалан. Ӧні мӧвпыштла да юрсиӧй сувтлӧ, кыдзи нӧ верми тадзисӧ уджавны. Удж саяс весиг лун югыдсӧ эг аддзыв. Меным сэки ставыс гӧгӧр кажитчис пемыдӧн да пола вӧлі, мый некор нин сэсся оз югдыв. Но мортыд тай ставсӧ вермӧ.
— Ті лоинныд ыджыд гижысьӧн. И век жӧ, коді чуйдӧдіс Тіянӧс гижан уджас?
— Веськыда шуа, бать. Сы йылысь югыд паметьыс тшӧктіс босьтчыны гижны. Ас кадӧ бать вӧлі ёртасьӧ Погостысь велӧдысь Егор Дмитриевич Тороповкӧд. Ме велӧдчи бура. Ёна лыддьыси. Медводдзасяньыс комиӧн, сэсся и рочӧн. Помнита, кыдзи мӧд классын на велӧдысь сетіс меным премия пыдди Корней Чуковскийлысь «Доктор Айболит» небӧг. Сэсся ёна ошкис менӧ батьлы. А сылы нимкодьыс!
Ёна бӧрынджык нин «Литературная Россия» газетын менам петаліс «Отцова лодка» очерк. Сэні гижи, кыдзи бать босьтліс менӧ ичӧт воккӧд аскӧдыс вӧрӧ пипуысь пыж керны. Абу кокни бур пипутӧ корсьны. Но бать аддзис да пӧрӧдіс. А ми сэк костті ӧмидзӧн чӧсмасим. Та бӧрын бать кыскис уль пипусӧ аслас пельпом вылас вӧла туйӧдз вит километр. Сэсся вӧлӧн вайис горт дорӧдз. Но эз удит пыжсӧ паськӧдны. Заводитчис война. А ме сэки тайӧ ветлӧм бӧрас гӧгӧрвои зэв ыджыдтор: менам эм бать!
— Кор медводдзаысь босьтчинныд гижны?
— 1945 воын «Войвыв кодзув» журнал йӧзӧдіс медбур кывбур вылӧ конкурс. Ёртъясӧй ыззьӧдісны, гиж пӧ, тэнад артмас. Гижи кывбур да мӧдӧді. Коркӧ воис и воча письмӧ. Кывтӧ пӧ омӧльджыка на тӧданныд. Колӧ пӧ тіянлы водзӧ велӧдчыны. Ме вочакывсӧ пачӧ сюйи да некодлы эг висьтав.
Но гижӧм йылысь мӧвпыс пыр ёнджыка кутіс бергавны юр вежӧрын. Весиг Германияын танкистӧн служитігӧн. Кор воим сэтчӧ медводдзаысь апрельын, гӧгӧр вӧлі дзоридзалӧ. Бур туйяс. Мича йӧз. Ни ӧти код морт абу. Шуда чужӧмаӧсь. Сэки нин найӧ миянысь дас пӧв бура олісны. А ме бара жӧ казьтылі коркӧя войнасӧ, коді сёйис менсьым батьӧс. Мӧвпалі, мыйла нӧ тані олысьясыс уськӧдчылісны миян вылӧ, мый налы эз тырмы. Армияад уна кывбур гижлі, но некытчӧ эг мӧдӧдлы. Аслам ӧткымын ёрткӧд ӧта-мӧднымлы гижалім философскӧй тема вылӧ письмӧяс, мед унджык сюсь кыв тӧдмавны.
— Тіян уна гижӧд йитчӧма коми сиктлӧн олӧм-вылӧмкӧд. Мый верманныд висьтавны ӧнія сикт йылысь?
— Ӧнія власьтъяслӧн идӧртӧмлун вӧсна сиктсӧ дзикӧдз жугӧдісны. Галя ныв верӧсыскӧд олӧны Ношульын. Верӧсыс, Василий Ильич Безносиков, ас кадӧ вӧлі сэтчӧс совхозын директорӧн. Кор совхоз вылӧ надеяыс эз ло, сійӧ аслас водзмӧстчӧм серти босьтчис котыртны крестьянскӧй овмӧсъяс. Быд татшӧм овмӧс мед вӧчис йӧв-яй, быдтіс картупель. А совхоз лӧсялана донысь ньӧбис вӧчӧмторсӧ да иналіс водзӧ. Но эз сетны сылы паськӧдны тайӧ бурсӧ. Оз, некыдзи вӧлі оз позь жугӧдны ставсӧ тӧкӧтьӧӧн. Со и воши сиктса олысьяслӧн бурас эскӧмыс. Пондісны юны, гусясьны. Но таысь ӧмӧй найӧ мыжаӧсь?
— Ӧнія войтырыд ӧд и ассьыныс вӧр-ванысӧ оз жалитны. Тіян абу жӧ этша гижӧма та йылысь.
— Сыктывкар бердса Льӧмъю гӧгӧр тшака веретяяс вӧліны. Но сэтысь медбур пуяссӧ кералісны да урӧстісны веретяяссӧ. Но кардорса вӧртӧ оз жӧ ков бырӧдны. Сійӧ весалӧ кар весьтысь сынӧдсӧ. Эгӧ лоӧй асланым му вылын батьяс моз бур кӧзяинъясӧн. Тайӧ бурӧдз оз вайӧд...
— Кыдзи Ті донъяланныд талунъя коми литературасӧ? Эсканныд-ӧ сылӧн аскиаӧ?
— Казьтышті эськӧ Александр Ульяновӧс, Алексей Поповӧс. И тэнсьыд висьтъястӧ тшӧтш лыддьывла. Петкӧдчис и зэв аслыспӧлӧс выль поэтесса Анжелика Елфимова. Позьӧ и мукӧдӧс на казьтыштны. Но менӧ майшӧдлӧ, вермасны-ӧ талунъя томджык гижысьяс восьтыны ӧнія кадсӧ, пыдісяньджык петкӧдлыны талунъя олӧмсӧ. Шуам, ӧні телевидение пыр нинӧм видзӧдны. Став сериалъясыс ӧткодьӧсь. Сӧмын лыйсьӧны, кодӧскӧ виӧны, мырдӧналӧны. Этша мый сетӧ татшӧм телефильмыд мортыслы бурсӧ.
— Мый верманныд шуны национальнӧй литература йылысь?
— Колӧ сетны налы водзӧ сӧвмыны. Эм кӧ чужан кыв вылын литератураыс, кутасны на овны сійӧ войтырыс. Сійӧ жӧ финн литературасӧ оз позь ӧткодявны роч литературакӧд. Но сійӧ асьсӧ кутӧ. И сы гӧгӧр кутчысьӧны финн войтырыс. Татшӧм позянлуныс миян ӧдвакӧ лоас, ӧтувтасны кӧ национальнӧй республикаясӧс мукӧд обласьтъяскӧд. Сэки мукӧд кывйӧн сёрнитысь войтыр регыд бырасны.
Водзтіджык сійӧ жӧ «Современник» издательствоын вӧлі национальнӧй литератураяслӧн юкӧн, коді лэдзис рочӧн мукӧд кывъяс вылысь вуджӧдӧм небӧгъяс. Буретш сэні 1972 воын петіс менам роч кыв вылын медводдза «Где ты, город?» небӧг. А сы бӧрын рочӧн жӧ петалісны «Ну, залётные», «Вам жить дальше», «Прощай, мушкетёр». И кутшӧм ыджыд, сё сюрса, тиражъясӧн! Найӧ эз куйлыны джаджъясын. Сэки ӧд ёна лыддьысисны. Меным вӧлі воӧны став СССР пасьталаысь лыддьысьысьяссянь письмӧяс. «Вам жить дальше» небӧгысь 1984 воын сетісны А. М. Горький нима РСФСР-са Государственнӧй премия. А миян ыджыд юркарса ӧти олысь сэки шуліс, тэ пӧ пӧкӧритін Москваӧс.
— Мый шуанныд талунъя том войтыр йылысь?
— Батьяс да пиян костын век вӧлі вен. Уна нэм батьяс пыр шулісны, мый пияныс наысь омӧльджыкӧсь. А ме ог талы эскы. Ӧнія том йӧз сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь вӧлім ми ас кадӧ. Менам эм Вася внук. Помалӧ университет. Оз ю. Ноксьӧ компьютерӧн. Радейтӧ брейкданс. И меным нимкодь сы вылӧ видзӧдігӧн. Ӧд налы, ӧнія томъяслы, водзӧ овны.
А миян ӧд ӧніяяс серти збыльысь сьӧкыд олӧм вӧлі. Унаӧн тшӧтшъяяс пиысь эз вермыны венны сьӧкыдсӧ да юны кутісны. И ог лысьт дивитны некодӧс на пиысь. Ӧд кымынысь странаыс чегсьыліс. Со и менам Юра да Володя вокъяс абу жӧ нин ловъяӧсь. Быттьӧ неважӧн на Юрий воккӧд тшакла ветлім татчӧс вӧрӧ. Кор неважӧн буретш сійӧ местаас кежалі, сьӧлӧмӧй бытшкыны кутіс.
— Вермис артмыны сідзи, мый Ті эськӧ энӧ лоӧй гижысьӧн?
— Мукӧддырйи мӧвпала да, гашкӧ, и збыльысь эз ков мунны гортысь. Но сэки эськӧ и гижысьнад эг ло. Армия бӧрын леспромхозын кочегарӧн уджалі. Колӧ вӧлі поткӧдлыны кын пес чуркаяс да сійӧн ломтыны. Пӧсяла да бакысь сім нюр ва юа. Но колӧ вӧлі и водзӧ йылысь мӧвпавны. Шуим Клавдия Степановна гӧтыркӧд, коді Палаззяысь, лэччыны карӧ.
— Карад нин ставыс удайтчис?
— Эз жӧ дзик пыр. Карыд оз радейт рам, этш тӧдысь морттӧ. Но сідзи артмис, мый гӧлӧсӧй бур вӧлі да, веськалі радиоӧ дикторӧн. Сэсся сэні жӧ веськӧдлі корреспондентскӧй сетьӧн. Паськыда тӧдса гижысь Владимир Ширяев, коді вӧлі бӧръя юӧръясын редакторӧн, чуйдӧдіс журналистскӧй уджӧ. Уджалі Александр Лыюровкӧд, Владимир Ширяевкӧд, Александр Петрунёвкӧд, Владимир Поповкӧд, Александр Ларевкӧд, Валерий Туркинкӧд ӧтлаын. Ветлывлі вӧр делянкаясӧ, лэччывлі шахтаясӧ, кайлывлі бурӧвӧй вышкаяс вылӧ. Ставӧн вӧлім томӧсь, зільӧсь. Уджалім гажаа. Менам вӧліны нин ичӧт челядь. И сійӧ кадсӧ ме лыддя аслам олӧмын медся шудаясысь ӧтиӧн. Зэв окота гижны та йылысь.
— И век жӧ, кор Ті медся шудаӧсь вӧлінныд?
— Медся шудаӧн лыддя том бать-мамкӧд олӧмӧс сизимсянь дас кык арӧсӧдз кымын. И бать, и мам вӧліны шудаӧсь асланыс томлунӧн, мичлунӧн, челядьӧн. Вӧр озыр тшак-вотӧсӧн. Юысь шедӧ чери. Ачыд ичӧтнад полан шеваясысь, эскан васалы и вӧрсалы.
Коми сиктлы, чайта да, менам челядьдырйи жӧ вӧлі медся шуда кадыс. Том гозъяяс торйӧдчывлісны бать-мамысь да мунлісны пӧчинокъясӧ. Быд семьяын вӧлі этша вылӧ вит-квайт челядь. Коми войтырыс сэки ёна рӧдмис-паськаліс. И кыдзи нӧ вунӧдан сійӧ жӧ октябрь праздникъяссӧ. Начкасны вӧлі порсьӧс. Пуасны тагъя сур. Ӧтувъя пызан сайын медводз челядь чӧсмасясны. Сэсся верстьӧяс пуксяласны. Бӧрынджык ставӧн сьылӧны да йӧктӧны. Миянлы медчӧскыд сёянӧн сэки вӧлі мӧс выя пуӧм анькытш. Дерт, странаас эз этша лёкторйыс вӧчсьы и сэки. Но ми, поснияс, омӧля тӧдім сы йылысь.
Он тай бергӧд сійӧ кадсӧ. И век жӧ, чайта да, бур олӧмыс ас войтырлы коркӧ волас жӧ.
— Аттьӧ, Иван Григорьевич! «Коми му» газет лыддьысьяс нимсянь сиа Тіянлы крепыд дзоньвидзалун да выль гижӧдъяс, кодъяс эськӧ ышӧдісны быдӧнӧс лоны сӧстӧм да вежавидзысь йӧзӧн.
