МИЯН «КОДЗУВ» ЙЫЛЫСЬ КЫВ
Дона ёртъяс! Со и тырис миян журналнымлы, «Войвыв кодзувнымлы», 50 арӧс. Ветымын во чӧж нин сійӧ восьлалӧ-мунӧ коми йӧзлӧн олӧм визулӧд и, ме эськӧ содті, — тшӧтш и коми войтырлӧн вежӧръясӧд да сьӧлӧмъясӧд...
Ӧд мыйта вӧчӧма кольӧм нэм джыннас! Мыйта ним петкӧдчылісны тайӧ кадколастнас журналлӧн лист бокъяс вылын. И кутшӧм нимъяс! Мыйта пӧсь гижӧд, ыджыд мӧвпа мича гижӧд йӧзӧдӧма сэні, — и ставыс тайӧ, дерт жӧ, не этша инмис да мӧрччис коми йӧзлӧн не ӧти поколениелы...
Журналын петалӧм став гижӧд йывсьыс, став вӧчӧмтор йывсьыс, дерт, некыдз он вермы ӧтпырысьӧн висьтавны — позьтӧмтор тайӧ, та понда ме ог и пукты ас водзӧ татшӧм могсӧ. Медъёнасӧ ме кута сёрнитны сы йылысь, мый медтӧдчанаджыкӧн чайтсьӧ меным журналлӧн, а тшӧтш и коми литературалӧн нэмджынся уджас.
Великӧй Октябрӧн ловзьӧдӧм крайын, коді «Вологдасянь войвылынджык», коми сӧветскӧй литература зумыда сувтіс ас кок йылӧ. Большевистскӧй партиялӧн югыд вайысь ленинскӧй национальнӧй политикаыс збыльысь вӧрзьӧдіс вежӧрсӧ крестьяналысь, вӧр лэдзысьяслысь да кыйсьысьяслысь, чужтіс вӧвлытӧм творческӧй вынъяс.
И со — дженьыдик кадӧн лӧсьӧдсьӧ коми азбука, лоӧны коми кыв вылын велӧдчан книгаяс, коми газет, а сэсся 1926 вося октябрын чужӧ коми журнал — пролетариат нога коми гижысьяслӧн (КАПП) вӧчан-лэдзантор. Ас кыв вылын мича гижӧдъяс — кыдзи сэки радейтӧмӧн ыдждӧдлісны литературанымӧс — пондісны мыччысявны шоныд бур зэр бӧрын тшак моз.
«Ӧд коми кывлы воссис вӧляыс, да сійӧ чукйӧн вӧлі бызгӧ-люзьгӧ петӧ ортсӧ...» — казьтылӧ тайӧ кад йывсьыс Нёбдінса Виттор. И не сӧмын аслас сылӧн, гажа да кыпыд мортлӧн, люзьгӧ-петӧ вӧлі лӧсьыда шуӧм коми кывйыс, но тшӧтш и мукӧдлӧн. Журнал воссян воӧ КАПП-лӧн конференция вылын лои нин 30 гижысь-член... А ӧд медводдза кывбурсӧ революциябӧрса печатьын вӧлі йӧзӧдӧма сӧмын на 1918 воын. И сэки зэв на этшаӧн, сӧмын лыда йӧз, тӧдлісны Иван Куратов да ӧткымын мукӧд просветительяс йылысь.
Коми литературалӧн быдмӧмыс да верстяммӧмыс, дерт жӧ, лоис позянаӧн сы вӧсна, мый орччӧн вӧлі роч народлӧн ыджыд культура, код дінӧ матыстчыны усис миян шуд.
Эз, эз весьшӧрӧ шулы тайӧ воясыс йылысь Тима Вень Октябрлы дас во тырӧм пасйигӧн:
«Коли дас во,
Олім сё во дон!
Водзӧ овны
Выль му вылын
Миян сьӧлӧм
Пыр на дон!»
Окота тані кыв-мӧдӧн казьтыштны сэкся дон сьӧлӧмаяссӧ, найӧс, кодъяс медъёна отсалісны ловзьӧдны-чужтыны коми мича гижӧднымӧс, ас кыв вылын литературанымӧс да тшӧтш и журналнымӧс.
Тайӧ, медводз, дерт жӧ, Нёбдінса Виттор, Виктор Алексеевич Савин, коді бур ногӧн сяммыліс инмӧдчыны литературасӧ вӧчан быд юкӧн дінӧ: и кывбуръяс гижны да сьывны найӧс, и пьесаяс лӧсьӧдны да петкӧдлыны найӧс йӧзлы асласӧн жӧ чукӧртӧм да велӧдӧм артистъяскӧд, и сетавны литература йылысь стӧч индӧдъяс томджык на гижысьяслы... Быдлаӧ сямыс судзсьылӧма Нёбдінса Витторлӧн!
Ме сӧмын тані казьтышта сылысь ӧткымын гижӧдъяс на пиысь, кодъяс лоины паськыда тӧдсаӧсь да нималанаӧсь журнал воссьытӧдз на да, ме ногӧн, ӧддзӧдісны гижан удж вылӧ не этша мортӧс. Тайӧ — кывбуръяс, поэмаяс да сьыланъяс: «Югыд кодзув», «Веж видз вывті муна», «Чужи-быдми сьӧд вӧр шӧрын», «Губернятӧм губернатор», «Том войтыр, садьмӧй!», «Мича нывъяс», «Тиюк», «Тутуруту Семӧ», пьесаяс — «Шонді петігӧн дзоридз косьмис», «Райын», «Луча» висьт да сідз водзӧ...
Нёбдінса Витторлӧн уна гижӧдъяс ӧнӧдз на эз пӧрысьмыны, эз чусмыны, сылысь песняяссӧ коми йӧз ӧні на быдлаын сьылӧны, и найӧ век на медъёна бурмӧдӧны коми мортӧс сьылігас... А мый вӧлі сэки, кор коми кывлы муртса на «воссис вӧляыс»? Абу сьӧкыд гӧгӧрвоны, мый сэки гижысьӧн шуӧм пӧсь кывйыс йиджліс быдӧнлы вемӧдзыс. И не сӧмын гажӧдліс да нормӧдліс тайӧ кывйыс, не сӧмын петкӧдліс йӧзлысь шогсӧ да могсӧ, а медсясӧ чуксаліс коми войтырӧс бурджыка овны, велӧдчыны, югыдланьӧ восьлавны, выль олӧм тэчны. Поэтлӧн да драматурглӧн мича гижӧдъясыс некор эз вожавлыны коммунист партиялӧн индӧдъяскӧд, найӧ век отсавлісны пӧртны олӧмӧ ӧтувъя мог.
«Ме ачымӧс лыддя коми уджалысь йӧз водзын, партия да став сӧветскӧй общественность водзын обязанӧн и водзӧ вылӧ уджавны, мыйта судзас вынӧй да тырмас сямӧй коми литература, театр да коми музыка вылын», — гижліс Виктор Алексеевич 1931 воын. И литератураын став уджыс сылӧн буретш та йылысь и висьталӧ. Та йылысь жӧ висьталӧны «Ордым», а сэсся «Ударник» журналъяслӧн лист бокъясыс, кӧні Нёбдінса Витторлӧн петавліс гижӧд бӧрся гижӧд, шуам, сэтшӧм разнӧй рокӧсӧн кӧтӧм кывбуръяс, кыдзи «Гыа ва вылын кыйсьӧм», «Вына удж», «Вой полюс миян», «Сыктывкар» поэма да сідз водзӧ.
Аслас гижӧдъясӧн журнал чужтысь-ловзьӧдысьяс лыдын вӧлі и Тима Вень, Вениамин Тимофеевич Чисталёв, кодлӧн быд гижӧд, буракӧ, медся ёна ломавліс коми рӧмъясӧн. Кывбур кӧть серпастор, казьтылӧм кӧть висьт. Миянлы, ӧнія коми гижысьяслы, колӧ эськӧ корсюрӧ видзӧдлывлыны Тима Веньлӧн гижӧдъяс вылӧ, велӧдчыны сылӧн вӧрса ёль кодь сӧдз кывйӧ. Сэсся и, ме ногӧн, тайӧ гижысьыс медводз медыджыд пай пуктіс коми прозаӧ. Аслас «Трипан Вась» висьтӧн, кӧть эськӧ и тайӧ гижӧдсӧ ӧти кадӧ не этша кулитлісны.
А ме, ас пайысь, тайӧ висьтсӧ вежӧрӧн и сьӧлӧмӧн кыла олӧмыслысь ловъя торйӧс моз, став вир сӧнсӧ ме сэтысь помӧдз аддза и кыла. Ме, ловъяӧс моз, аддза коми дядь Трипан Васьӧс — сылысь ортсысӧ и пытшкӧссӧ, сылысь шогсӧ и могсӧ, олан сямсӧ и уджалан-вӧдитчан кӧлуйсӧ. Ме и вӧр-васӧ дінысь быттьӧ аддза, а тшӧтш и сэкся кадсӧ... И ставсьыс таысь менам ёна бурмӧ сьӧлӧмӧй; сы вӧсна мый тайӧ — миян тӧрытъя лун, миян батьяс да пӧльяс тадзи овлісны-мырсьылісны, Трипан Вась моз ныр выланыс сутшкысьтӧдз уджавлісны... Ме чайта, Тима Веньлӧн «Трипан Васьыс» водзӧ вылӧ не этша коми гижысьӧс ышӧдіс прозаӧн гижны, ас ногыс велӧдіс петкӧдлыны коми дядьӧлысь этшсӧ да сямсӧ...
Ме листала «Ордымлысь» — коми йӧзлӧн журналлысь медводдза воясся номеръяс, и сьӧлӧмӧй шонавлӧ и шымыртчывлӧ. Ӧд сэні, позьӧ шуны, — коми культуралӧн челядьдырыс... Ме лыддя 1-ӧд номерысь:
«Асланым коми журнал пыр, ордымӧд моз, нӧшта ӧдйӧ да чорыда, Ленин индӧдъяс серти да коммунист партия бердӧ топӧдчӧмӧн, пондам коми йӧзӧс нуӧдны водзӧ, выль бур олӧмӧ.
Чуксалам коми войтырӧс лыддьыны ассьыныд журналтӧ!
Чуксалам быдӧнӧс гижны журналӧ!»
Редколлегияын — Н. П. Попов (Жугыль), А. Н. Надеев (медводдза редактор)... Авторъяс пиын — Илля Вась, Юсь (Лебедев)... Дерт, буретш тайӧяс, Нёбдінса Витторкӧд да Тима Венькӧд ӧтлаын лоисны медъён сюрӧснас журналыслы. На гӧгӧр ӧтувтчисны-топӧдчисны томджык гижысьяс...
И менам шоныда мӧвпавсьӧ тайӧ йӧз чукӧр йывсьыс, коми сӧветскӧй литературанымӧс панысьяс йывсьыс...
Кытысь налӧн друг лоис сэтшӧм выныс да сямыс, мед лэптыны-бергӧдны сымда гижан да мукӧд пӧлӧс удж?
Ме мӧвпала та йылысь и вочавидза аслым, мый ставыс тайӧ войтырыслы ньӧти эз другысьӧн, эз виччысьтӧг шед.
Ӧти-кӧ, ставныс найӧ петісны коми уджалысь йӧз пӧвстысь. Бура тӧдісны йӧзкост олӧм, сёрни и нэмӧвӧйся сьылӧм-гажӧдчӧмъяс, и сэк жӧ налы мойвиис мыйтакӧ велӧдчыны революцияӧдзса сьӧкыд кадӧ; мӧд-кӧ, найӧ ас синнаныс аддзылісны, вирнаныс кылісны матыстчысь революция коді гортаныс, а коді и Россиялӧн паськыдінъясын, кылісны выль мирлысь чужӧмсӧ империалистическӧй да гражданскӧй войнаяслӧн фронтъяс вылын; и сэк жӧ ставныс найӧ бура тӧдісны роч кыв, а сы пыр — роч да мукӧд народъяслысь литература. И кор ставыс тайӧ ӧтлаасис наын «енмӧн сетӧм» сямныскӧд, да нӧшта нин кор ыткӧбтіс Октябрлӧн ставсӧ выльмӧдысь гыыс, — сэки найӧ эз вермыны лоны мӧдкодьяснас: олӧмыс да кадыс тшӧтш лэптіс найӧс ыджыд мортъясӧдзыс... Сэсся ӧд, шуны кӧ нин помӧдз, — бур гижысьыд сійӧ пӧшти век ыджыд морт, сійӧ век сьӧлӧмнас кылӧ помтӧм-дортӧм олӧмыслысь и мирыслысь нӧйтчӧм-пессьӧмсӧ...
Ме листала журналъяслысь вижӧдӧм лист бокъяс и уна лыда быд пӧлӧс гижӧдъяс пыр быттьӧ аддза и лов тырӧн кыла чужан мулысь ӧдйӧ вежсьӧмсӧ да сӧвмӧмсӧ. Ликбезсянь, изба-читальняяссянь да нардомъяссянь — библиотекаясӧдз, школаясӧдз, техникумъясӧдз, пединститутӧдз, профессиональнӧй театрӧдз... Пу гӧрйӧн да агасӧн ӧткӧн вийсьысь крестьяна ӧтувтчалӧны колхозъясӧ. Вӧрын выль нога удж пуӧ, быдлаӧ воӧ выль техника. Промышленность сӧвмӧ, заводитӧ уджавны медводдза вӧр пилитан завод... Страна, сосъяссӧ пуджӧмӧн, камгӧ-дорӧ первой пятилетка план...
И коми гижысьяс тшӧтш азыма лэптӧны-кыпӧдӧны выль олӧм петасъяс, миритчытӧг тышкасьӧны важыскӧд. Выль Паш нимтӧ тайӧ кадсӧ «Бордъя воясӧн», гижӧ сы йылысь кывбуръяс и поэмаяс, Нёбдінса Виттор йӧзӧдӧ «Луча» висьт, Тима Вень гижӧ му вежан дыр йылысь, «Ленин гу дорын» поэма, Лебедев лэдзӧ выль жанра гижӧд — «Настук» оперетта, Илля Вась йӧзӧдӧ кыпыд поэма — «Мунӧны».
Тшӧтш и томджыкъяс пыр збойджыка нырччӧны ӧтувъя кыпыд уджӧ — Ичӧт Иван, Биа Ӧгыр, Сим Вань, Сук Парма, Шыладорса Миш, коми-пермякъяс А. Зубов да М. Лихачёв.
Журналным весиг нимсӧ ассьыс вежӧ — лоӧ «Ударникӧн». Нёль во дзескыд Ордымӧд писькӧдчӧм бӧрын лоӧ тыр вир-сӧна Ударникӧн...
Дерт, талы ёна отсалӧ тшӧтш ВКП(б) Коми обком, коді некымын пӧрйӧ видлавліс писательяс котырлысь да журналлысь уджсӧ. А медводдза кык восӧ «Ордым» весиг вӧлі партия обкомлӧн органӧн...
Нӧшта на выль нимъяс тыдовтчӧны сэні, ӧні нин медся томъясыслӧн. Кызь кык арӧса Педь Гень (Геннадий Фёдоров) йӧзӧдӧ «Сиктса асыв» повесть — коми литератураын медводдза ыджыд прозаическӧй гижӧд. Бур гижӧд! Том автор гӧгӧрбоксянь петкӧдлӧ коми сиктын олӧмыслысь чегсьӧмсӧ, выльлань сетчӧмсӧ. Сылӧн том герой Павел Зонов лоӧ быдӧнлы тӧдсаӧн, отсалӧ сиктса войтырлы бурджыка да мичаджыка овны.
Агроном Владимир Латкин гижӧ «Выльмӧдӧм лунъяс» поэма — бара жӧ сикт вежсьӧм йылысь. Иван Изъюров йӧзӧдӧ вӧр лэдзысьяслӧн ӧтувъя кыпыд удж йылысь медводдза повесть, — «Тималӧн бригада», Павел Доронин гижӧ «Парма сьӧлӧмын» роман... Пырӧны литератураӧ Иван Вавилин, Ананий Размыслов, Иван Осипов, Василий Юхнин, Яков Рочев, Серафим Попов, Фёдор Щербаков да мукӧд. Коми театр пуктӧ Николай Дьяконовлысь да Степан Ермолинлысь пьесаяс.
Вӧліны сэсся журнал олӧмын и быдӧнлы тӧдса сьӧкыдлунъяс... Но эз кус сійӧ, вочасӧн бӧр ловзис, том гижысьяс пыртісны литератураӧ и журналӧ выль рокӧс. Василий Юхнин заводитӧ йӧзӧдны «Алӧй лента» роман — быдладорсянь лӧсьыд гижӧд, кытчӧ бур сямӧн тӧрӧдӧма комияслӧн олӧм-вылӧмысь сымдатор. Ананий Размыслов гижӧ том йӧз йылысь лирическӧй поэма «Медводдза любовь», Яков Рочев панӧ ассьыс трилогиясӧ... Иван Вавилин гижӧ ыджыд да лӧсьыд поэма «Тарас дед».
Но сэки гымыштӧ война...
Унджык гижысьыс мунӧ фронт вылӧ. А журналлӧн 1941 во июнь тӧлысся номерыс сідзи и оз удит петны — некодлы лоӧ сійӧс лэдзнысӧ... Нёль во чӧж сэсся сійӧ оз пет. Но тайӧ вояссӧ ми огӧ лыддьӧй коставлӧмӧн, найӧс ми огӧ чинтӧй журналлӧн арлыдысь ни сылӧн уджалан стажысь. Сы вӧсна мый сылӧн авторъясыс асланыс вирӧн-пӧсьӧн, весигтӧ и асланыс олӧмъясӧн дорйисны сылысь талунъя олӧмсӧ да водзӧ лоан шудсӧ...
Тані ме кӧсъя казьтыштны найӧс, кодъяс вир кисьтана ыджыд кось вылысь бӧрсӧ эз воны гажа пармааныс да сӧдз ваа чужан юясныс дорӧ, найӧс, кодъяс сэтшӧм яръюгыда войнаӧдз петкӧдчылісны журналлӧн лист бокъясын:
Василий Елькин — поэт, усис 1942 воын, комын арӧсӧн;
Владимир Латкин — поэт, усис 1942 воын, комын вит арӧсӧн;
Иван Осипов (Вокан) — прозаик да критик-литературовед, Ленинградса аспирантура помалӧм бӧрын усис 1942 воын, комын ӧти арӧсӧн;
Ананий Размыслов — поэт, усис 1943 воын, кызь кӧкъямыс арӧсӧн;
Иван Симаков (Сим Вань) — поэт да прозаик, усис 1943 воын, комын сизим арӧсӧн...
И тайӧ абу на ставӧн, позьӧ на нюжӧдны тайӧ шог лыддьӧдлӧмсӧ...
Быдӧнлӧн тайӧяс пиысь вӧлі бур литературнӧй талант. И, мӧвпыштны кӧ, мыйта эськӧ вермисны сетны коми литературалы, эз кӧ нэмныс кежлӧ джӧмдӧд найӧс пеж фашистъясӧн панӧм война!..
Война помасьӧм бӧрын журнал петіс «Войвыв кодзув» ним улын. Мый ми аддзам, мый ми кылам сылӧн выль номеръясысь? Медводз — муртса на кусӧм вир кисьтана трагедиялысь шыяссӧ, лыдтӧм-тшӧттӧм дойяссӧ сылысь, а тшӧтш и некор куслытӧм подвиг вӧчысь сӧветскӧй мортлысь югыд образсӧ да водзӧ олӧм вылӧ сылысь шань мӧвпъяссӧ...
«Ӧд сэтшӧм Победа лои шедӧдӧма!
— Помалім! Вермим!
...Вӧлі медбӧръя тайӧ ён бой.
Ыджыд радлунӧн синъясысь перйӧм
Уси зарниысь югыдджык войт...»
Тадзи пӧся шуӧ С. Попов сэкся аслас ӧти кывбурын. Сэсся сійӧ гижӧ мукӧд кывбуръяс, поэмаяс «Сталинградскӧй баллада» да «Вошлӧм морт». Иван Вавилин йӧзӧдӧ фронтӧвӧй кывбуръяс, сёрӧнджык поэма «Мӧд томлун». Война йылысь уна кывбур гижӧны Ф. Щербаков, Д. Конюхов, бӧртиджыкнас А. Мальцев. Илья Пыстин йӧзӧдӧ «Фронтӧвӧй лун-войяс» повесть, сёрӧнджык Александр Лыюров гижӧ «Менам другъяс йылысь» повесть.
Войнабӧрса лӧньӧм воясӧ лоис позянлун и паськыдджыка мӧвпыштлыны да бурджыка донъявны коми йӧзлысь бӧрӧ кольӧм кадсӧ, гӧгӧрвоанаджык синъясӧн видзӧдлыны миян муын ыпъялысь бушкола вояс вылӧ, революция да гражданскӧй война вылӧ. Яков Рочев гижӧ та йылысь куим роман: «Кык друг» бӧрын — «Изьва гызьӧ» да «Му вежӧм». Геннадий Фёдоров гижӧ Домна Каликова йылысь роман, паськыда босьтӧмӧн гижӧ, позьӧ шуны — Комиын ыпъялысь став гыма вояссӧ петкӧдлӧ. Василий Юхнин йӧзӧдӧ «Тундраса бияс» роман — ылі Войвылын промышленность да рабочӧй класс сӧвмӧм йылысь...
Но век жӧ медъёнасӧ журналӧ да литератураӧ вочасӧн пондӧ пырны талунъя лун, ӧнія кад. И пыртӧ сійӧс коми гижысьяслӧн выль поколение — сійӧ том йӧзыс, кодъяслы пай вылӧ уси войнадырся батьтӧм, а то тшӧтш и мамтӧм, сьӧкыдысь-сьӧкыд, тшыг нисьӧ пӧт челядьдыр.
Со тайӧ гижысьясыслӧн нимъясыс: Геннадий Юшков, Альберт Ванеев, Михаил Игнатов, Юрий Васютов, Пётр Шахов, Нина Куратова, Владимир Попов, Иван Торопов, Владимир Безносиков, неуна ыджыдджык Владимир Ширяев; коми-пермякъяс — Валериан Баталов да Иван Минин.
Ме чайта, тайӧ войтырыс не этша выль рӧм пыртісны коми литератураӧ. Некымын кывйӧн кӧ шуны, ме эськӧ пасйи татшӧм рӧмъяс: мортлысь ловсӧ пыдісяньджык петкӧдлӧм, художествоа образъяс пыр мортӧс и олӧмсӧ бурмӧдны пӧсь кӧсйӧм...
Тайӧ мӧвпсӧ вынсьӧдӧм могысь позьӧ казьтыштны кӧть нин со татшӧм гижӧдъяс: Г. Юшковлысь — «Конӧ Семӧ» висьт да «Вилядь сиктса ань» повесть, П. Шаховлысь «Ӧксинь тьӧт» да «Вежон кежлӧ том кадӧ» повестьяс, А. Ванеевлысь «Зонпоснияс йылысь» баллада да «Чужан сикт йылысь сонетъяс», И. Тороповлысь «Чужин кӧ мортӧн» да «Тіянлы водзӧ овны», Ю. Васютовлысь «Парма Ёгор» повесть, В. Поповлысь «Сьылісны бабаяс, сьылісны» поэма, Н. Куратовалысь «Батьяс йылысь повесть», В. Безносиковлысь «Свӧякъяс» повесть, В. Баталовлысь «Мича шорын» повесть, И. Мининлысь «Бобӧль Иванлӧн шапка» повесть...
Став тайӧ гижӧдъясас, кодъяс медводз йӧзӧдсисны «Войвыв кодзув» журналын, петкӧдлыссьӧ талунъя олӧм и ӧнія морт — аслас сӧстӧмлунӧн и шыбӧльяснас, аслас кыпыд уджӧн и олӧмыскӧд уна лыда йитӧдъясӧн, и быдторйӧн, талунъя ловъя морт петкӧдлысьӧ...
Индӧм войтырыслӧн уна гижӧд петалісны роч журналъясын, Москваын и мукӧдлаын торъя книгаясӧн йӧзӧдӧма. Таво РСФСР-са писательяс Союзын ӧткымын татшӧм книгаяссӧ паськыда обсуждайтісны да кызвыннас ошкисны. Ӧтсӧглас вӧлі шуӧма, мый Комиын эм бур проза, сылӧн вынаджык гижӧдъясыс оз кольччыны Россияса прозаысь. Сӧмын коми гижысьяслы колӧ нӧшта на ёнджыка выныштчыны, мед унджык вӧлі бур гижӧдыс, а то мукӧдыс жебӧсь на...
Вынаджыкыс да жебджыкыс йылысь шуасьӧмъяссӧ миянлы, буракӧ, век колӧ кутны тӧд вылын. Кӧть нин сы могысь, мед век лоны лэчыдӧн, не ныжмӧдчыны... А журналын уджалігӧн ми частӧ казявлам, мый ныжмӧмыс гижысь войтырлӧн унаысь овлӧ...
Дерт, литератураыд сійӧ сэтшӧмтор, мый некыдз оз вермы лоны ставыс ӧткодь вына — гӧраясын моз, сэні век нин лоӧны югыдджыка лӧсталысь йывъяс да ляпкыдджык мусюръяс. Но мед эськӧ и ляпкыдджык мусюрыс ас ногыс вӧлі мича да кыпыд, мед эськӧ и сійӧ асногыс тшӧтш бурмӧдіс лыддьысьысьлысь сьӧлӧмсӧ.
А миян тшӧкыда на гижӧдъясаным оз тӧдчы гижысьыслӧн пӧсьлуныс, оз кыв, радлӧ сійӧ али мыйыськӧ ёна шогалӧ, он гӧгӧрво, мый понда вийсьӧ сійӧ. А ӧд важысянь нин тӧдса: сьӧлӧмтӧ кӧ он пыдзырт гижӧдад, он кӧ ловзьӧд сійӧс, гижӧдтӧ, дыр пессьӧм бӧрын чужтӧм бур мӧвпӧн да пӧсьлунӧн, сэки ыджыдтор оз артмы...
Журналлӧн важмӧм либӧ ӧнія на типографскӧй краскаӧн ӧвтысь лист бокъясыс — сійӧ коми народлӧн социальнӧя, политическӧя да художественнӧя сӧвмӧмыс, сӧветскӧй народъяс костын дружба ёнмӧдӧм и, медвойдӧр, ыджыд роч народкӧд дружба ёнмӧдӧм.
Журналлӧн медшӧр темаыс век вӧлі и кольӧ народлӧн тема, Сӧветскӧй власть вӧсна тыш, социалистическӧй сиктлӧн быдмӧм, войвывлысь индустриальнӧя чужӧмбансӧ вежӧм, кольӧм война воясӧ народлӧн ратнӧй да уджвывса подвиг, мир вӧсна тыш, миян лунъясӧ коммунизм вӧсна героическӧй удж. Сӧмын народнӧй тема, коді йиджтысьӧма партийностьӧн, отсаліс чужтыны прозаын, поэзияын да драматургияын сэтшӧм гижӧдъяс, кодъяс лоины коми культураын национальнӧй достояниеӧн. Найӧс вуджӧдӧма тшӧтш роч да миян странаса народъяслӧн мукӧд кывъяс вылӧ, лэдзӧма рубеж сайын.
Журналлӧн, дзоньнас писательскӧй организациялӧн, медшӧр могыс — томъяс йылысь тӧждысьӧм. Томъяслы быд сикас отсӧг сетны бара чуйдӧдӧ миянӧс КПСС ЦК-лӧн «Творческӧй том йӧзкӧд удж йылысь» постановление.
Сэтшӧм окота миянлы, быдӧнлы, мед эськӧ литератураын кыдз позьӧ пыр унджык татшӧм нимыс вӧліс! Ӧд том йӧзыд, кыдзи и олӧмас, век пыртӧны литератураӧ выль мӧвпъяс, аслыспӧлӧс выль визув... Томджыкъяс пӧвстын миян буракодь тӧдсаӧсь лоины нимъясыс прозаик Егор Рочевлӧн, драматург Николай Белыхлӧн, поэтъяс Владимир Тиминлӧн, Виктор Напалковлӧн, Александра Мишариналӧн, Василий Лодыгинлӧн, Александр Некрасовлӧн.
Но ме эськӧ век жӧ шуи, мый талунъя том йӧз озджык сэтшӧм яра пырны коми литератураӧ. Кыдзи, шуам, коркӧ пыравліс сійӧ жӧ Педь Геньыс — кызь кык арӧсӧн маркнитіс ыджыд повесть, коді пӧсь вывсьыс пыр жӧ веськаліс сэкся кадлӧн визув шӧрӧ. Либӧ кутшӧм азыма — повестьясӧн да кывбур чукӧръясӧн, поэмаясӧн — пырисны войнабӧрса том гижысьяс.
Ӧд медводдза гижӧдыд — медводдза пи кодь жӧ дзик: став радейтӧмыд сэні тэнад, и став надеяыд, весигтӧ чайтан тэ, мый олӧмас став шудыд сэні тэнад... Сэсся и йӧзыс тэнӧ донъялӧны медводдза гижӧдъясыд серти, найӧ быттьӧ литератураӧ пыран паспорт кодьӧн лоӧны тэныд... Томъяслы пыр колӧ кутны тӧд вылын тайӧс да медводзсяньыс жалиттӧг пыдзравны ловнысӧ асланыс гижӧдъясӧ. Сэки и тыдовтчас, кутшӧмджык морт тэ, кутшӧм сям тэнад эм, да мый водзӧ вылӧ верман сетны бур йӧзыслы.
И збойджыкӧн колӧ лоны томъясыслы, ыджыд темаясысь не повны, ыджыд уджысь не чермунны. Кор пӧ сэсся и збоявнысӧ, не кӧ том дырйиыд?
А нӧшта ме кӧсъя шуны томджыкъяслы со мый — быд лунъя пӧсь уджтӧг, мӧвптӧ быд лун пестӧг ыджыд бур гижӧдыд оз артмы. Оз!.. Некор оз ков асьтӧ ылӧдлыны-каймӧдлыны: нинӧм пӧ, ме том на, менам ставыс на водзын, эштыла на. Талун кӧ ог вӧч, аски вӧча, вежон мысти ли. Воас на пӧ сэтшӧм лун, сэтшӧм кад, кор менам зэ-эв буртор гынмас... Оз, тадзинад, ёна вийсьытӧгыд немысь-немтор оз гынмы. Тадзтӧ руньвидзиг-виччысигад он и казявлы, кыдзи вочасӧн кусас енмӧн сетлӧм би киньыс, да и вынъясыд бырасны, сідзи сэсся немтор он и удит лючкисӧ гижны...
Татшӧм мӧвпъясыс меным выльысь воисны юрӧ уна воясся журналъяс видлалігӧн: ӧд мыйта ним сэні петкӧдчылӧма, но мыйта и бӧр кусӧма, бура ӧзйывтӧг сідзи и кусӧма...
Сюсьджыка видзӧдӧй олӧм вылас, том ёртъяс! Ёнджыка мӧвпалӧй МОРТ йылысь, зільӧй казявны олӧмыскӧд сылысь лыдтӧм-тшӧттӧм йитӧдъяссӧ, и кор мыйыськӧ ёна пӧсялас тіян сьӧлӧмныд, котӧрӧн пуксьӧй пызан сайӧ да и пызйӧй-гижӧй...
И мед эськӧ быд лун тіян лов вылӧ и вежӧрӧ век мыйкӧ да мыйкӧ чӧжсис-содіс, мед уна аддзысь-тӧдысь йӧзӧн ті лоинныд. Ӧд кор тэ ачыд унджык тӧдан да аддзан-кылан, сэки унджык и верман сетны йӧзлы.
Ме кузя нин сёрнита, но пӧшти немтор на эз ло шуӧма драматургия да критика йылысь, а ӧд журналын 50 во чӧжнад мыйта колӧ пьеса петавліс, а сідз жӧ и критическӧй статья.
Дерт, шуам, пьесаыд векджык йитчӧма театркӧд, сӧмын сэки сійӧ бур, кор ворсӧны сцена вылын... А мыйта ворсӧма коми спектакльсӧ уна лыда сценаяс вылын, ӧдвакӧ верман лыддьӧдлыны...
Тайӧ юкӧнын, позьӧ шуны, бара жӧ ставыс заводитчис революция бӧрын. Кор эз на вӧвны лыддьысян книгаяс, кор унджык йӧзыс неграмотнӧйӧсь на вӧліны, сэки коми войтырлы «спектакыд» вӧлі медколанаторйӧн. Сцена вылын дась пуктӧматӧ мый не видзӧдны? Да кор нӧшта сёрнитӧны ас кывйӧн... И олӧмсьыс сэтшӧм тӧдсаторъяс петкӧдлӧны... Эз ӧд весьшӧрӧ сійӧ жӧ Нёбдінса Витторыс аслас медводдза кывбуръяскӧд тшӧтш гижӧ и пьеса — «Шонді петігӧн дзоридз косьмис...» А сы бӧрын сэсся кызь сайӧ пьеса мортыс сетіс коми войтырлы. И не сӧмын гижис, но тшӧтш и сувтӧдаліс найӧс ачыс да ворсіс... Виттор бӧрся пьесаяс гижалісны унджык коми писательыс — Жугыль (Ник. Попов), В. Юхнин, Г. Фёдоров, С. Ермолин, Г. Юшков да сідз водзӧ. В. Лекановлӧн «Сиктса рытъяс» да А. Ларевлӧн «Льӧм пу дорын аддзысьлӧмъяс» пьесаяс серти спектакльяс мунісны страна пасьтала. А Николай Дьяконовлы «Приданнӧйӧн свадьбаысь» вӧлі сетӧма СССР-са Государственнӧй премия.
Ме чайта, ставас таын топыд йитӧд тшӧтш эм и сылӧн, мый неважӧн Коми драматическӧй театрса главнӧй режиссёр И. И. Аврамовлы сетӧма СССР-са народнӧй артистлысь ыджыд ним.
Сӧмын окота меным бурсины талун, мед эськӧ театр топыдджык йитӧд кутіс коми гижысьяскӧд, а то ас кыв вылын спектакльясыс бӧръя кадӧ гежӧдджыка кутісны лоны.
Некымын кыв ме шуа тшӧтш и журналын критика йылысь. Ме ногӧн, абу нин сэтшӧм коньӧр сійӧ вӧлӧма миян, кӧть эськӧ и асьсӧ тшӧкыда дӧжнавлӧны. Критика позьӧ казявны журнал петан медводдза вояссянь. Сэки, шуам, уна гижӧд видлавлӧма Сан-Антус (А. С. Забоев). Александр Степанович и ӧні олӧ-вылӧ да весигтӧ корсюрӧ гижыштавлӧ на журналӧ. Н. П. Попов (Жугыль) не этша статья йӧзӧдлӧма, да бур сямӧн быдлаӧ судзсьысь Нёбдінса Виттор.
А сэсся и вочасӧн сӧвмисны профессиональнӧй критикъяс — А. Вежев, А. Фёдорова, Д. Конюхов, С. Раевский, Г. Торлопов, А. Микушев, В. Латышева, В. Мартынов, Г. Беляев... Со ӧд мыйта жӧ ним! Коми литератураын ӧдвакӧ сюрас тӧдчанаджык гижӧд, кодӧс эськӧ кутшӧмкӧ да кутшӧмкӧ ногӧн эз вӧв донъялӧма критикъясӧн — журналын да торъя книгаясын. Гӧгӧрбоксянь донъялӧма и вель уна гижысьяслысь творчествосӧ дзоньнас, мый, кыв шутӧг, сетӧ бур отсӧг велӧдчысьяслы и томджык гижысьяслы.
Сӧмын, буракӧ, журналса критикаын озджык тӧдчы дзоньнас коми литературалӧн водзӧ сӧвмӧм-визувтӧмыс. Да ӧнія ыджыд олӧмыскӧд сылӧн йитӧдъясыс озджык вежӧртсьыны... А ме чайта, миян критикъяс зэв унатор вермасны вӧчны ӧтувъя литературнӧй делӧлы пӧльза вылӧ — ставныс найӧ ёна велӧдчӧма йӧз, бура гӧгӧрвоӧны литература и олӧм... Та могысь налы, тыдалӧ, колӧ уджавны кыдзкӧ ӧтувджык, ӧтилаӧджык вачкысь нырвизьӧд мунны...
Сӧветскӧй йӧз заводитісны пӧртны олӧмӧ дасӧд пятилетка — производстволысь эффективность да качество кыпӧдан пятилетка. Тайӧ веськыда инмӧ и миян литературнӧй уджлы.
Партия ХХV съездлӧн решениеясыс унаторйӧ корӧны писательясӧс, но медводз сыӧ, кыдзи шуис Л. И. Брежнев, мед чужтыны выль гижӧдъяс, кодъяс эськӧ яръюгыда, тырвыйӧ петкӧдлісны миянлысь история, талунъя да аския лун, миян партиялысь, народлысь, миян ыджыд Рӧдиналысь олӧмсӧ...
Аслам сёрниын ме казьтышті вель уна гижӧд. Мен чайтсьӧ, унаӧн на пиысь пыр кежлӧ лоисны народлӧн духовнӧй ценностьӧн. И ӧдйӧ котӧртысь кадыс эз чинт налысь тӧдчанлунсӧ. Шуам, пӧрысьмис ӧмӧй Нёбдінса Витторлӧн «Югыд кодзулыс»?
«Югыд кодзув, петав, петав,
Эзысь кодзув, петав,
Дзирдав, пӧртмась вылісянь,
Дзирдав рытъя кыа бӧрын!
Муса нылӧй, петав, петав,
Зарни нылӧй, петав,
Гажӧд менӧ, сьӧлӧмшӧр,
Петав рытъя кыа бӧрын!»
Позьӧ ӧмӧй шуны тайӧ сьылансӧ олӧмлы лӧсявтӧмӧн? Да, некыдз оз позь!.. Ме эска: кытчӧдз лоас ловъяӧн миян кывным, коми войтыр век пондасны сьывны сьӧлӧмтӧ босьтчӧдысь тайӧ кывъяссӧ: «Муса нылӧй, петав, петав, зарни нылӧй, петав...»
Тайӧ шусьӧ поэзияӧн, и татшӧм поэзияыс и вӧчӧ мортсӧ МОРТНАС... Кор мортыс ичӧтысянь лыддьӧ да тӧдӧ татшӧм поэзиясӧ, сэки сійӧ, бӧртинас, быд бурыс вылӧ дась...
А босьтӧй Геннадий Фёдоровлысь Павел Зоновӧс. Выль олӧм вӧсна тышкасян ярлуннас... Либӧ Василий Юхнинлысь Илья Ошлаповӧс да Яков Рочевлысь Геня Дуркинӧс. Оз ӧмӧй тайӧ геройясыс отсавны и ӧнія том йӧзлы олӧмсӧ бурджыка гӧгӧрвоны, кӧть и овлісны ёна водзджык? Отсалӧны!.. Сы вӧсна мый бур таланта литературнӧй произведение некор оз пӧрысьмы — быд выль поколение выль ногӧн лыддьӧ сійӧс да век аддзӧ сэтысь аслыс коланатор.
А этша ӧмӧй тӧдчана геройясӧс лэптісны и мукӧд коми гижысьяс? Шуам: Н. Дьяконовлӧн — Курочкин, С. Поповлӧн — Шуктомов, Г. Юшковлӧн — Конӧ Семӧ, П. Шаховлӧн — Ӧксинь, И. Тороповлӧн — Федя Мелехин, А. Лыюровлӧн — Зарубин да сідз водзӧ...
Найӧ ставныс важӧн нин петісны республика сайӧ, паськыд мирӧдыс ветлӧдлӧны, сё сюрс керкаясӧ пыравлӧны да, кыдзи вермӧны, тшӧтш отсалӧны ӧтувъя олӧмыслы.
Мен чайтсьӧ, ставыс тайӧ абу нин и этша неыджыд народлӧн том литературалы.
КПСС ХХV-ӧд съезд вылын партия ЦК-са Генеральнӧй секретарь Л. И. Брежнев кывъясӧн зэв шоныда вӧлі шуӧма Сӧвет страналӧн литератураса да искусствоса уджалысьяс йылысь:
«Тыр-бур талант паныдасьлӧ шоча. Литература да искусствоса талантливӧй произведениеяс — нациялӧн озырлун (достояние). Ми бура тӧдам, мый мича гижӧд кыв, рӧмъяслӧн пӧртмасьӧм, излӧн мичлань вежсьӧм, лӧсьыд шыясӧн ворсӧм — ышӧдӧны миянлысь йӧзӧс буртор вылӧ да тшӧтш кольӧны миян бӧрын лоысь войтырлы ӧнія поколениелӧн ловъяслысь да сьӧлӧмъяслысь паметьсӧ, миян кад йылысь, сылӧн тӧждысьӧмъяс да вермӧмъяс йылысь паметь...»
Бура и лӧсьыда шуӧма. Миянлы, гижысьяслы, век колӧ кутны тайӧс тӧд вылын, некор не вунӧдлыны миян уджлӧн ыджыд кыв кутӧм йылысь. Но тайӧ шуӧмыс инмӧ оз сӧмын миянлы, гижысьяслы, но и налы, кодъяслы индӧма донъявны гижысьлысь лов вирнас вӧчӧм-керӧмасӧ, мед эськӧ найӧ эз вунӧдны сы йылысь, мый творческӧй йӧзлы ыджыд гижӧдъяс чужтӧм вылӧ колӧ бур творческӧй климат.
«Войвыв кодзув» журналлы 50 во... Вылӧ донъялӧма сылысь уджсӧ. Тавося ноябрь тӧлыссянь сылысь коркасӧ кутас мичмӧдны «Знак Почёта» орден. Тайӧ — ыджыд событие коми литературалы и став коми культуралы. Тайӧ нӧшта ӧтчыдысь тӧдчӧдӧ партия да Правительстволысь сӧветскӧй литература вӧсна тӧждлунсӧ, не сӧмын Россиясалысь, но и национальнӧй окраинаяссалысь... Медбӧрын, тайӧ — миянлысь Коми сӧветскӧй литературанымӧс аслыспӧлӧс донъялӧм.
Ми ставӧн сьӧлӧмсянь аттьӧалам партия Центральнӧй Комитетӧс да Сӧветскӧй Правительствоӧс ыджыд наградаысь.
Тайӧ миян ыджыд праздник лунӧ меным окота сины миян «Войвыв кодзувлы»
КУЗЬ НЭМ ДА БУР ШУД!
КУЗЬ НЭМ ДА БУР ШУД СТАВ КОМИ ГИЖЫСЬЯСЛЫ!
КУЗЬ НЭМ ДА БУР ШУД СТАВ ЛЫДДЬЫСЬЫСЬЯСЛЫ!
